KALA nee wa fa u wete Sara ta manifa oilonga yaye ndele ta tale kokule. Omolwewiliko laye lopandunge, ovapiya vaye otava longo oilonga yavo nehafo. Sara naye okwa li ha longo noudiinini. Kala wa fa u mu wete te lifefenga komake ta dilonga, te lifula omolwouyehame. Otashi dulika a li e lipyakidila nokuvandeka otenda ya pomboka oyo ya li eumbo lavo. Oshiyata shotenda sholududi loikombo osha li sha shunduka molwaashi osha kala tashi fi omutenya notashi lokwa oule womido, tashi dimbulukifa Sara nghee va kala monghalamwenyo yokutembauka. Okwa li kwa pepa, netango ola li tali wiwile. Okwa mona eshi Abraham * ta di mo meumbo ongula, nokwa li a teelela nodjuulufi a aluke. Eshi a mona omushamane waye ta mbaduka konima yoshikulundudu shi li popepi, okwa li a hovela okulimemesha.

Opa li pa pita omido omulongo okudja eshi Abraham a taulukifa ovaneumbo laye omulonga waEufrata va yuka muKaanan. Sara okwa li a yambidida omushamane waye nehalo liwa metembu olo linene va yuka koima vehe shii ko, molwaashi okwa li e shii kutya ota dana onghandangala ya fimanenena melalakano laJehova li na sha nokudala oludalo la fimanenena nosho yo oshiwana. Ndele mbela Sara okwa li ta dana onghandangala ilipi? Okwa kala alushe ongadji, nopefimbo olo okwa li e na eedula 75. Otashi dulika a li te lipula kutya: ‘Eudaneko laJehova otali ka wanifwa ngahelipi ngeenge ame ou ndi li omukulukadi waAbraham ondi li ongadji nonda kulupa?’ Oshi shii okuudiwa ngeenge okwa li te lipula, ile a loloka okuteelela nokuli.

Nafye omafimbo amwe otashi dulika tu lipule kutya omaudaneko aKalunga otaa ka wanifwa naini. Ohatu kanifa elididimiko, unene tuu ngeenge twa teelela efimbo noule eteelelo olo twa lenga li wanifwe. Oshike hatu dulu okulihonga keitavelo lomukainhu oo mudidilikwedi?

Oukwaneumbo opo ashike wa aluka kuEgipti. (Genesis 13:1-4) Owa li wa onga onhanda koikulundudu koushilo waBetel, ile Lus, ngaashi sha li hashi ifanwa kOvakaanan. Okudja koshikulundudu osho, Sara okwa li ta dulu okumona omutalelo wEdu lEudaneko. Opa li yo omikunda dOvakaanan nosho yo eendjila da yuka koilongo yokokule. Ndele omutalelo aushe oo kawa li wa fa Ur, oshilando oko kwa dja Sara. Sara okwa kulila muUr, osho sha li muMesopotamia, shi li kokule eekilometa 1 900. Okwa fiya po ovapambele vaye vahapu, eenghalo diwa domoshilando ngaashi eenhele domalandifilo nosho yo eumbo lavo liwa li na ekuma la kola nola uvilikwa nawa notashi dulika nokuli li na ominino domeva. Ndele ngeenge otwa kala twa fa tu wete Sara ta tale koushilo a nyika oluhodi, ta diladila onghalamwenyo youdjeko oko a dja, osha hala okutya katu shii nawa omukainhu oo omutilikalunga.

Didilika osho omuyapostoli Paulus a li a nwefwa mo a shange omido 2 000 lwaapo konima yaasho. Okwa li a popya kombinga yeitavelo laSara naAbraham a ti: “Ngeno ova popya shinya va dile mo, ngeno ove nomhito okushuna mo.” (Ovaheberi 11:8, 11, 15) Sara naAbraham kava li va diladila va djuulukwa oko va dja. Ngeno ova diladilile monghedi oyo, ngeno otashi dulika  va tokola okushuna keumbo. Ndele ngeno ova ka lele muUr, ngeno ova kanifa oufembanghenda munene oo Jehova a li te ke va pa. Navali, ngeno ponhele yokukala oihopaenenwa iwa yeitavelo oyo ya kuma omitima dovanhu omamiliyona, ngeno ova dimbuwa nale.

Sara okwa li a tala komesho ponhele yokutala konima. Onghee okwa kala ta yambidida omushamane waye molweendo lavo, te mu kwafele okulongela eetenda, okutembuka noimuna nokwoonga vali onhanda. Okwa li e lididimikila yo omashongo nomalunduluko amwe vali. Jehova okwa li a pepaleka eudaneko olo a li a udanekela Abraham, ashike ka li natango a tumbula Sara. — Genesis 13:14-17; 15:5-7.

Hauxuuninwa, Sara okwa li a tokola okupopya naAbraham shi na sha nondunge oyo a li a pangela momadiladilo aye. Kala nee wa fa u mu wete koshipala ta monika e li momalimbililo ta ti: “Ove ou shi shii, Omwene ina pa nge oludalo.” Ndele ta pula omushamane waye a dale ounona okupitila momupika waye, Hagar. Mbela owa fa u wete Sara a nyika oluhodi ta pula omushamane waye oshinima osho? Oshinima shikumwifi kunena okupula, ashike nale ovashamane ova li hava hombola ovakulukadi vopomunghulo opo va dale ovafyuululi. * Mbela Sara otashi dulika a li e udite kutya elalakano laKalunga li na sha nokweeta po oshiwana sha dja moludalo laAbraham otali wanifwa monghedi ya tya ngaho? Kashi na nee mbudi kutya oshike, okwa li a hala okuninga eliyambo linene. Abraham okwa li e linyenga ngahelipi? Ombiibeli oya ti kutya “okwa itavela [Sara].” — Genesis 16:1-3.

Mbela ehokololo otali ulike kutya Jehova oye a li e linyengifa Sara a ninge eetepo la tya ngaho? Ahowe. Eetepo laye otali ulike kutya okwa li e na etaleko lopanhu. Okwa li ta diladila kutya Kalunga oye e mu etela oudjuu, nokwa li e wete a diladila ekandulepo lomukundu. Ashike ekandulepo laSara ola li le mu etela oupyakadi. Ndele nande ongaho, eetepo laye ola li la ulika kutya ke lihole mwene. Mounyuni ou ovanhu luhapu va pitifa komesho neenghono omahalo avo, mbela oukwatya waSara wokuhelihola mwene kau fi udidilikwedi? Ngeenge otwa kala twa hala okupitifa komesho elalakano laKalunga komesho yomahalo etu, ohatu hopaenene eitavelo laSara.

Konima yefimbo, Hagar okwa li a ninga oufimba waAbraham. Opo nee Hagar okwa li a hovela okudina omwene waye, tashi dulika a li ta diladila kutya okwa fimana e dule Sara molwaashi oku li meteelelo. Sara, oo a li ongadji, ka li tuu a nyematekwa neenghono! Sara okwa li a hanyena Hagar monghedi yonhumba a pewa epitikilo kuAbraham nokwe shi ninga kekwafo laKalunga. Hagar okwa li a dala okaana okamati,  kedina Ismael, ndele tapa piti eedula. (Genesis 16:4-9, 16) Oshikando shikwao Ombiibeli ya popya etumwalaka laJehova, Sara okwa li e na omido 89, ofimbo omushamane waye a li e na eedula 99. Ova li va pewa etumwalaka likumwifi.

Natango, Jehova okwa li a udanekela kaume kaye Abraham kutya ota ka hapupalifa oludalo laye. Kalunga okwa li yo a lundulula edina laye. Pomhito oyo okwa kala a shiivika e li Abram. Ashike Jehova okwe mu lukulula ndele ta ningi Abraham, olo tali ti “Xe yoiwana.” Nopomhito oyo, Jehova okwa li a popya oshikando shotete kutya Sara ota dana onghandangala ilipi. Okwa li a lundulula edina laye Sarai, olo tashi dulika tali ti “Eemhata,” ndele te mu luku Sara, olo tu shii nawa kunena. Sara otali ti ngahelipi? Otali ti “Omona wohamba.” Jehova okwa li a yelifa kutya omolwashike a luka omukainhu oo omuholike edina olo a ti: “Ame ohandi ke mu nangeka noupuna, ndele handi ku pe muye okaana okamati. Heeno, Ame ohandi ke mu nangeka noupuna, opo ye a ka ninge oiwana, neehamba doiwana tadi ka dja muye.” — Genesis 17:5, 15, 16.

Ehangano laJehova li na sha nokweeta oludalo olo tali ka nangeka noupuna oiwana aishe ola li tali ka wanifwa okupitila momona waSara. Edina olo Kalunga a pa okaana oIsak, tali ti “Omuyolwa.” Eshi Abraham a li a uda tete elalakano laJehova lokunangeka noupuna Sara nokaana kaye mwene, okwa “wila eombe ndele ta yolo.” (Genesis 17:17) Okwa li a kumwa nokwa hafa neenghono. (Ovaroma 4:19, 20) Mbela ongahelipi shi na sha naSara?

Diva, Abraham okwa li e uya okutalelwa po kovalumenhu vatatu vehe va shii. Ova li ve uya mokati komutenya, ndele ovalihomboli ovo ovanamido ova li va endelela diva va yakule ovaenda ovo. Abraham okwa li a lombwela Sara a ti: “Ninga divadiva, lunga oufila weembekele nhatu, oufila womudiva ndele ninga omingome.” Okuyakula ovaenda okwa li haku kala kwa kwatela mo oilonga ihapu pefimbo olo. Abraham ka li a efela omukulukadi waye oilonga aishe; okwa li a endelela a ka tomhe omhunya ndele ta longekida oikulya ihapu. (Genesis 18:1-8) “Ovalumenhu” ovo ova li ovaengeli vaJehova. Omuyapostoli Paulus otashi dulika a li e na oshiningwanima osho momadiladilo eshi a ti: “Okuyakula ovaenda inamu ku dimbwa, osheshi moku shi ninga vamwe va nangeka ovaengeli, inave shi shiiva.” (Ovaheberi 13:2) Mbela ito dulu okulandula oshihopaenenwa sha denga mbada shaAbraham naSara shokuyakula ovaenda?

Eshi umwe womovaengeli a li a endulula eudaneko laKalunga kuAbraham li na sha nokutya Sara ota ka dala okamati, okwa li motenda ehe wetike ta pwilikine. Okwa li a kuminwa neenghono eendjovo odo kutya ota ka dala okaana mepupi laye ndele te liyolo ta ti: “Ame ohandi udu tuu vali ounyenye wohole, eshi nda kulupa ngaha, nomulumenhu wange okwa kulupa?” Omweengeli okwa li a pukulula Sara e mu pula a ti: “Ope na tuu sha tashi nyenge Kalunga?” Sara okwa li e linyenga monghedi yopaushitwe eshi a li a tila nokulipopila ta ti: “Ame inandi yola.” Omweengeli okwa nyamukula a ti: “Ahowe, ove wa yola.” — Genesis 18:9-15.

Mbela eshi Sara a yola osha li tashi ulike kutya ke na eitavelo? Hasho nandenande. Ombiibeli oya ti: “Meitavelo naSara yo okwa li a pewa eenghono okutunga epata; nonande a hangika a kulupa, okwa dala molwaashi oye a tala omuudaneki e shi okulineekelwa.” (Ovaheberi 11:11) Sara okwa li e shii Jehova; okwa li e shii kutya ota dulu okuwanifa po eudaneko keshe a ninga. Nafye otwa pumbwa okukala neitavelo la tya ngaho. Onghee osha fimana okushiiva nawa Kalunga oo a popiwa mOmbiibeli. Ngeenge otwa ningi ngaho, ohatu ka mona kutya Sara okwa ninga nawa eshi a li e na eitavelo la kola. Jehova omudiinini shili noha wanifa po omaudaneko aye aeshe, tashi dulika nokuli e shi ninge meenghedi odo tadi tu kumwifa ile tu yole twa limbililwa.

Eshi Sara a li e na eedula 90, okwa li a wanifilwa osho a li a hala onghalamwenyo yaye aishe eshi a kula. Okwa li a dalela omushamane waye omuholike, oo a li e na eedula 100, okamati. Abraham okwa luka okaana Isak, ile “Omuyolwa,” ngaashi ashike Kalunga a popya. Natu kale twa fa tu wete Sara a loloka ashike ote  limemesha ta ti: “Kalunga okwa yolifa nge. Keshe ou te shi udu, ota ka yola pamwe.” (Genesis 21:6) Oshali oyo yopashikumwifilonga ya dja kuJehova oya li shili ye mu hafifa fiyo okufya kwaye. Ashike oya li yo ya eta oinakuwanifwa ihapu.

Eshi Isak a li e na eedula nhano, oukwaneumbo owa li wa ninga oshivilo shi na sha nokutova kwaye. Ashike opa li oupyakadi wonhumba. Ombiibeli otai ti kutya Sara “okwa mona” oikala yonhumba ii yaIsmael. Ismael, omona waHagar, oo a li e na eedula 19, okwa kala ta sheke okaana Isak. Ashike osho kasha li ashike oku mu danaukifa te mu ningi omashendjo. Omuyapostoli Paulus okwa ka nwefwa mo lwanima a popye kutya Ismael okwa li ta hepeke Isak. Sara okwa li a didilika ehepeko la tya ngaho, osho sha li tashi dulu okutula moshiponga onghalo nawa yokamonamati. Sara okwa li e shii nawa kutya Isak okwa li ta ka dana onghandangala ya fimanenena mokuwanifwa kwelalakano laJehova. Onghee okwa li a ka popya nouladi naAbraham. Okwa li e mu pula a lekele Hagar naIsmael. — Genesis 21:8-10; Ovagalati 4:22, 23, 29.

Abraham okwa li e linyenga ngahelipi? Ombiibeli oya ti: “Abraham okwa ninga omwenyo mwii molweendjovo odo molwokaana kaye.” Okwa li e hole Ismael, nokasha li shipu kuye e li xe omudali. Ashike Jehova okwa li e wete filufilu oshinima osho, nomolwaasho okwa li a ya mo olunyala. Ombiibeli oya ti: “Kalunga okwa lombwela Abraham: ‘Ino ninga omwenyo mwii molwomona nomolwomupika woye. Pwilikina Sara mwaashishe eshi te ku lombwele. Osheshi muIsak omo tamu ka dja ovo tava lukwa oludalo loye.’” Jehova okwa li a shilipaleka Abraham kutya Hagar nomonamati otava ka filwa oshisho. Opo nee omudiinini Abraham okwa li a dulika. — Genesis 21:11-14.

Sara okwa li omukainhu wolela kuAbraham, ekwafo lashili. Ka li ashike ha lombwele omushamane waye osho she mu fewa. Ngeenge pa li pe na oupyakadi, oo wa kuma oukwaneumbo nonakwiiwa yao, okwa li ha popi nomushamane waye ta popi oshili. Okupopya kwaye sha yukilila itashi ti kutya ka li e na efimaneko. Omuyapostoli Petrus, oo naye a li a hombola, okwe ke mu popya lwanima kutya oku li oshihopaenenwa sha denga mbada e li omukulukadi oo a li ha fimaneke omushamane waye nefimaneko lomoule. (1 Ovakorinto 9:5; 1 Petrus 3:5, 6) Ngeno Sara okwa mwenene kombinga yoshinima osho, ngeno ina ulika kutya okwa fimaneka Abraham, molwaashi ngeno oukwaneumbo aushe owa ya moupyakadi. Sara okwa li a popya nefimaneko etaleko laye.

Ovakulukadi vahapu ova lenga oshihopaenenwa shaSara. Ove lihonga okupopya oshili nonefimaneko novashamane vavo. Ovakulukadi vamwe ohava kala nokuli va hala ngeno omafimbo amwe Jehova a ye mo olunyala ngaashi a li a ninga moshinima shaSara. Ndele nande ongaho, ohava hopaenene eitavelo laSara, ohole nelididimiko laye la tongomana.

Nonande omukainhu oo omuholike okwa li a lukwa “Omona wohamba” kuJehova, ina kala a hala a ungaungwe naye onga omona wohamba. Nomolwaasho eshi a fya e na omido 127, Abraham ‘okwe mu lila.’ * (Genesis 23:1, 2) Okwa li lela a pongola “Omona wohamba” waye omuholike. Nopehe na omalimbililo, Jehova Kalunga naye okwa pongola omukainhu oo omudiinini, nokwa teelela nodjuulufi oku ke mu nyumunina momwenyo moparadisa kombada yedu. Sara nosho yo aveshe ovo hava hopaenene eitavelo laye ova teelela onakwiiwa itunhula. — Johannes 5:28, 29.