1. Omolwashike Ovababilon va li va kuminwa omuprofeti Daniel?

 OMUPROFETI Daniel okwa li omunyasha, eshi Ovababilon va li ve mu kwata po e li onghwate ve mu twala kuBabilon okudja muJerusalem. Nonande Daniel okwa li omunyasha, okwa li a kumwifa omalenga omuBabilon. Ova tala “osho shokombada,” sha hala okutya Daniel ka li e na ‘oshipo shasha kolutu, ndelenee omuwa okutala’ nokwa dja yo moukwaneumbo wa punapala. (1 Sam. 16:7) Omolwomatomheno oo, Ovababilon ova li ve mu deula, opo a kale ta yakula mombala yavo. — Dan. 1:3, 4, 6.

2. Jehova okwa li e uditile ngahelipi Daniel? (Hesekiel 14:14)

² Jehova okwa li e hole Daniel, hamolweholokepo laye lokombada, ile omaufembanghenda e likalekelwa oo a li e na mombala, ndele omolwonghedi omo omulumenhu oo omunyasha a hoolola onghalamwenyo yaye i kale. Eshi Jehova a popya kutya Daniel okwa fa Noa naJob, Daniel otashi dulika a li e na ashike omido 20 lwaapo. Onghee Jehova okwa li a tala ko omulumenhu oo omunyasha omuyuki ngaashi Noa naJob, ovo ve mu longela noudiinini omido dihapu. (Gen. 5:32; 6:9, 10; Job 42:16, 17; lesha Hesekiel 14:14.) Jehova okwa twikila okukala e hole Daniel momukokomoko wonghalamwenyo yaye ile noididilikwedi. — Dan. 10:11, 19.

3. Oshike hatu ka kundafana moshitukulwa eshi?

³ Moshitukulwa eshi, ohatu ka kundafana omaukwatya avali aDaniel, oo e mu ningifa a kale e na ondilo momesho aJehova. Tete, ohatu ka kundafana oukwatya keshe nokutala pomhito keshe opo e u ulika. Opo nee ohatu ka tala osho sha kwafela Daniel a kulike omaukwatya oo. Xuuninwa, ohatu ka kundafana nghee hatu dulu oku mu hopaenena. Nonande oshitukulwa eshi osha shangelwa ovanyasha, atusheni ohatu dulu okulihonga koshihopaenenwa shaDaniel.

4. Ongahelipi Daniel a li a ulika ouladi? Yandja oshihopaenenwa.

⁴ Ovanhu ovaladi otashi dulika va kale va tila, ashike ihava efa oumbada u va imbe okulonga osho sha yuka. Daniel okwa li omulumenhu omunyasha omuladi neenghono. Natu ka taleni peemhito dopavali, opo a li a ulika ouladi. Pomhito yotete, otashi dulika sha li sha ningwa omido mbali lwaapo konima eshi Ovababilon va li va hanauna po Jerusalem. Ohamba yaBabilon, Nebukadnesar, oya li ya twa ondjodi itilifa neenghono i na sha noshihongwafano shinenenene. Oya li ya lombwela ovalumenhu vayo ovanaendunge, mwa kwatelwa Daniel, opo ve i lombwele kombinga yondjodi nosho yo eityo layo, ngeenge inave shi ninga, ote ke va dipaa aveshe. (Dan. 2:3-5) Daniel okwa li e na okukatuka meendelelo, opo a xupife eemwenyo davahapu. Okwa “ya mouhamba, ndele ta ilikana ohamba i mu pe efimbo opo ye a shiive oku i tomonena ondjodi ei yayo.” (Dan. 2:16) Osho osha li sha pula ouladi nosho yo eitavelo. Kape na apa Ombiibeli ya popya kutya Daniel okwa hangwa a li ha fatulula eendjodi. Okwa li a pula ookaume kaye, ovo va li ve na omadina Oshibabilon, Sadrak, Mesak naAbednego, opo “va ilikane Kalunga komeulu e va file onghenda omolwoshinima eshi oshiholekwa.” (Dan. 2:18) Jehova okwa li a nyamukula omailikano oo. Kekwafo laKalunga, Daniel okwa li a fatulula ondjodi yaNebukadnesar. Osho osha li sha xupifa omwenyo waDaniel nosho yo dookaume kaye.

5. Opomhito vali imwe ilipi, opo Daniel a li a pumbwa ouladi?

⁵ Konima eshi Daniel a fatulula ondjodi i na sha noshihongwafano shinenenene, ouladi waye owa li vali wa yelekwa. Nebukadnesar okwa li vali a twa ondjodi itilifa. Ondjodi oyo oya li ya kwatela mo omuti munenenene. Daniel okwa li a fatululila nouladi ohamba eityo londjodi oyo, mwa kwatelwa etokolo olo kutya ohamba otai ka ya eenghwengu nokukanifa olukalwapangelo layo oule wefimbo lonhumba. (Dan. 4:25) Ohamba oya li tai dulu okudiladila kutya Daniel oku li omutondi wayo noya li tai dulu oku mu dipaa. Ashike Daniel okwa li a ulika ouladi nokwa fatulula ondjodi oyo.

6. Oshike sha li sha kwafela Daniel a kale omuladi?

⁶ Oshike sha kwafela Daniel a kale e na ouladi monghalamwenyo yaye aishe? Eshi a li omunyasha, osha yela kutya okwa li e lihonga koshihopaenenwa shovadali vaye. Nopehe na omalimbililo, ova li va dulika komalombwelo oo  Jehova a li a pa ovadali Ovaisrael nova li hava hongo ovana vavo Omhango yaKalunga. (Deut. 6:6-9) Daniel ka li ashike e shii omahovelohongo Omhango, ngaashi oipango omulongo, ndele okwa li yo e shii ouyelele u na sha naasho Ovaisrael va li ve na okulya naasho va li vehe na okulya. b (Lev. 11:4-8; Dan. 1:8, 11-13) Daniel okwa li yo e shii ondjokonona yoshiwana shaKalunga nokwa li e shii osho sha li hashi ningilwa, ngeenge osha dopa okukala metwokumwe nomifikamhango daJehova. (Dan. 9:10, 11) Oimoniwa yomonghalamwenyo yaDaniel oye mu ningifa a kale e na elineekelo kutya Jehova novaengeli vaYe ovanaenghono ova li tave mu yambidida. — Dan. 2:19-24; 10:12, 18, 19.

7. Oshike vali sha li sha kwafela Daniel a kale e na ouladi? (Tala yo efano.)

⁷ Daniel okwa li a konakona omashangelo ovaprofeti vaKalunga, mwa kwatelwa omaxunganeko aJeremia. Omolwekonakono olo, Daniel lwanima okwa ka mona kutya efimbo lile olo Ovajuda va kala moukwatwa waBabilon oli li pokuxula. (Dan. 9:2) Daniel okwa li a mona kutya eendjovo daKalunga ohadi wanifwa, naasho osha li sha pameka elineekelo laye muJehova. Ovo ve na elineekelo la kola muKalunga, otava dulu okukala ve na ouladi wa tya ngaho udidilikwedi. (Yelekanifa Ovaroma 8:31, 32, 37-39.) Osho sha fimanenena, Daniel okwa li ha ilikana lwoikando kuXe womeulu. (Dan. 6:10) Okwa li a hepaululila Jehova omanyono aye noku mu lombwela omaliudo aye. Daniel okwa li yo ha pula ekwafo. (Dan. 9:4, 5, 19) Okwa li omunhu ngaashi fye, onghee ka li a dalwa e na ouladi. Ponhele yaasho, okwa li a kulika oukwatya oo okupitila mokukonakona, mokwiilikana nosho yo mokulineekela Jehova.

8. Ongahelipi hatu dulu okukulika ouladi?

⁸ Oshike tu na okuninga, opo tu kulike ouladi? Ovadali vetu otava dulu oku tu ladipika tu kale ovaladi, ashike itava dulu oku tu ningifa tu kale ovaladi nokuli nonande navo ovaladi. Okukala omuladi osha fa omunhu te lihongo ounghulungu mupe. Onghedi imwe omo to dulu okulihonga ounghulungu omokutala keenghatu domuhongi woye nokushikula oshihopaenenwa shaye. Monghedi ya faafana, ohatu lihongo filufilu okukala ovaladi mokutala kunghee vamwe tava ulike oukwatya oo nokushikula oshihopaenenwa shavo. Oshike hatu lihongo kuDaniel? Ngaashi Daniel, otwa pumbwa okushiiva Eendjovo daKalunga nawanawa. Otu na okukala tu na ekwatafano lopofingo naJehova mokukala hatu popi naye twa manguluka nolwoikando. Otwa pumbwa okukala twe lineekela Jehova mokukala twa tomhwa kutya ote tu yambidida. Opo nee ngeenge eitavelo letu ola ka yelekwa, ohatu ka kala tu na ouladi.

9. Ongahelipi hatu dulu okumona ouwa mokukala ovaladi?

⁹ Ohatu mono ouwa meenghedi dihapu mokukala ovaladi. Natu ka taleni koshimoniwa shaBen. Okwa li ha i kofikola moGermany omo keshe umwe a li a itavela moevolusi nokwa tala ko ehokololo leshito olo li li mOmbiibeli lihe fi lashili. Efiku limwe Ben okwa li a pewa omhito a kale ofika komesho mongulu yavo a yelife kutya omolwashike a itavela kutya oinima i na omwenyo oya shitwa. Okwa li a yelifa nouladi osho a li a itavela. Osha li sha eta oidjemo ilipi? Ben okwa ti: “Omuhongi wange okwa li a pwilikina noukeka nokwa li a ninga eekopi mouyelele oo nda li nda longifa, opo ndi popile osho nda itavela, nokwe u pa keshe umwe mongulu yetu.” Ovanafikola vomongudu yaBen ova li ve linyenga ngahelipi? Ben okwa ti: “Vahapu vomuvo ova li va pwilikina kwaasho handi popi nova li va  popya kutya ova fimaneka nge.” Ngaashi oshimoniwa shaBen she shi ulika, ovanhu ovo ve na ouladi, luhapu ohava kala va fimanekwa kuvamwe. Ohava nanene yo ovanamitimadiwa kuJehova. Onghee hano, otu na omatomheno a femba okukulika ouladi.

10. Oudiinini oshike?

¹⁰ MOmbiibeli, oshitya shOshiheberi “oudiinini,” ile “ohole i na oudiinini,” otashi yandje ediladilo lopahole olo luhapu hali longifwa tali ulike kohole oyo Kalunga ha ulikile ovapiya vaye. Oshitya sha faafana ohashi longifwa yo tashi ulike kohole oyo ovapiya vaKalunga hava ulikilafana. (2 Sam. 9:6, 7) Oudiinini wetu otau dulu okupamenena mokweendela ko kwefimbo. Natu ka taleni nghee osho osha li sha ningilwa Daniel.

11. Ongahelipi Daniel a li a ulika oudiinini, eshi a li omunamido? (Tala efano kombada yoshifo.)

¹¹ Oudiinini waDaniel kuJehova owa li wa yelekwa onghalamwenyo yaye aishe. Ndele limwe lomomayeleko a kwata moiti ole ke uya, eshi a li e na omido 90 nasha. Pefimbo opo, Babilon okwa li a kwatwa ko kOvamedian nokOvapersia nokwa li ta pangelwa kohamba Darius. Oilyo yomombala oya li i tonde Daniel nokaya li ya fimaneka Kalunga oo ha longele. Onghee oya li ya pangela omhangela i dipae Daniel. Oya li ya ningifa ohamba i shaine omukanda, oo wa li tau ka yeleka ngeenge Daniel ota ka kala omudiinini kuKalunga kaye, ile okohamba. Opo Daniel a ulike kutya omudiinini kohamba nokuninga osho keshe umwe ta ningi, okwa li e na okweefa po okwiilikana kuJehova oule womafiku 30. Daniel okwa li a dika eenyala medu. Oshidjemo, okwa li a kupulwa mekololo leenghoshi. Ashike Jehova okwa li a nangeka noupuna oudiinini waDaniel moku mu xupifa momakanya eenghoshi. (Dan. 6:12-15, 20-22) Ongahelipi hatu dulu okukala ovadiinini filufilu kuJehova, ngaashi Daniel a li a ninga?

12. Oshike sha li sha kwafela Daniel a kale omudiinini filufilu kuJehova?

¹² Ngaashi sha tumbulwa metetekelo, opo tu kale ovadiinini kuJehova, otwa pumbwa okukala tu mu hole neenghono. Daniel okwa li omudiinini filufilu kuJehova, molwaashi okwa li e hole Xe womeulu neenghono. Nopehe na omalimbililo, Daniel okwa li a kulika ohole yaye yokuhola Jehova mokudiladila komaukwatya aye nosho yo nghee e a ulika. (Dan. 9:4) Daniel okwa li yo a dilonga nolupandu kombinga  yoinima iwa aishe oyo Jehova e mu ningila nosho yo oyo a ningila oshiwana shaYe. — Dan. 2:20-23; 9:15, 16.

13. (a) Omayeleko e na sha noudiinini elipi ovanyasha vetu va taalela? Yandja oshihopaenenwa. (Tala yo efano.) (b) Ngaashi sha ulikwa mokavidio, oto ke linyenga ngahelipi, ngeenge vamwe tave ku pula kutya Eendombwedi daJehova ohadi popile ngoo oushenge?

¹³ Ngaashi Daniel, ovanyasha vetu ova dingililwa kovanhu ovo inava fimaneka Jehova nosho yo omifikamhango daye. Ovanhu va tya ngaho otashi dulika ve tonde keshe oo ta ti kutya oku hole Kalunga. Vamwe nokuli ohava kendabala okushinda ovanyasha vetu, opo va efe po oudiinini wavo kuJehova. Pashihopaenenwa, didilika osho sha li sha ningilwa omulumenhu omunyasha wedina Graeme, oo ha kala moAustralia. Okwa li a taalela eshongo, eshi a li kofikola yopombada. Omuhongi okwa li e va pula mongulu nghee tave ke linyenga, ngeenge kaume kavo okwe va lombwele kutya ye eshenge. Omuhongi okwa ti kutya aveshe ovo tava yambidida kaume kavo, oo e na onghedi yokukalamwenyo ya tya ngaho, nava ame kombinga imwe, naavo itave mu yambidida nava ame kombinga ikwao. Graeme okwa ti: “Ovanhu aveshe mongulu ova li va ama kombinga oyo tai yambidida oushenge, kakele kaame nosho yo Ondombwedi ikwetu imwe.” Osho sha li sha ka ningwa po, osha li sha yeleka oudiinini waGraeme kuJehova. Okwa ti: “Oule wovili aishe, ovanafikola vomongulu yetu aveshe nokuli nomuhongi ova li tave tu sheke noku tu tuka. Onda li nda ninga ngaashi handi dulu, opo ndi popile eitavelo lange nda ngungumana nosho yo pandjele, ashike kava li va pwilikina osho handi popi.” Eyeleko olo ola li la kuma ngahelipi oudiinini waGraeme? Okwa ti: “Kanda li nde shi hokwa, eshi ovanafikola vakwetu tava tuku nge, ashike onda li nda hafa neenghono, eshi nda kala omudiinini kuJehova nonda popila eitavelo lange.” c

14. Omonghedi imwe ilipi omo hatu dulu okukala ovadiinini filufilu kuJehova?

¹⁴ Ohatu dulu okukala ovadiinini filufilu kuJehova ngaashi Daniel, ngeenge otwa kulike ohole yomoule yokuhola Jehova. Ohatu kulike ohole ya tya ngaho mokulihonga kombinga yomaukwatya aJehova. Pashihopaenenwa, ohatu dulu okukonakona oinima oyo a shita. (Rom. 1:20) Ngeenge owa hala okupameka ohole yoye yokuhola Jehova nokukala we mu fimaneka, oto dulu okulesha oitukulwa ixupi i na oshipalanyole “Mbela oinima oya shitwa?” ile u tale ouvidio. Oto dulu yo okutala ouyelele u li moumbo Nghee oinima i na omwenyo ye uya po — Omapulo atano a fimanenena nosho yo Was Life Created? Didilika osho omumwameme umwe omunyasha Omudanish wedina Esther a popya shi na sha noishangomwa oyo, a ti: “Oya tomhafana monghedi ya denga mbada. Oumbo ovo itave ku lombwele osho u na okwiitavela, ndele ova popya oshili i li paunafangwa notave ku kwafele u ninge etokolo.” Ben, oo a popiwa metetekelo, okwa ti: “Ouyelele oo otau pameke eitavelo. Owa ulikila nge kutya Kalunga oye a shita oinima i na omwenyo.” Konima eshi wa konakona ouyelele oo, otashi dulika u ka dimine osho Ombiibeli ya popya ya ti: “Jehova Kalunga ketu, oove wa wana okupewa efimano, etumbalo neenghono molwaashi oove wa shita oinima aishe.” — Eh. 4:11. d

15. Omonghedi ikwao vali ilipi omo hatu dulu okukulika ekwatafano lopofingo naJehova?

¹⁵ Onghedi ikwao vali imwe omo hatu dulu okukulika ekwatafano lopofingo naJehova omokukonakona noukeka onghalamwenyo yOmona waye, Jesus. Omumwameme omunyasha wedina Samira, oo ha di moGermany, okwa li a ninga ngaho. Okwa ti: “Onda shiiva nawa Jehova okupitila muJesus.” Eshi Samira a li okaana,  okwa li ha mono shidjuu okuuda ko nghee Jehova ha kala e udite. Ashike okwa li a dula okuuda ko nghee Jesus a li ha kala e udite. Okwa weda ko a ti: “Ondi hole Jesus, molwaashi okwa li e na omhepo youkaume noku hole ounona. Eshi e lihonga shihapu kombinga yaJesus, okwa ka kala e na ekwatafano lopofingo naJehova. Omolwashike? Okwa ti: “Kanini nakanini, onda ka uda ko kutya Jesus okwa li ha hopaenene filufilu Xe. Ove na omaukwatya a faafana. Onda ka mona kutya olo olo limwe lomomatomheno kutya omolwashike Jehova a tuma Jesus kombada yedu, opo ovanhu va dule okushiiva nawa Jehova.” (Joh. 14:9) Ngeenge owa hala okupameka ekwatafano loye naJehova, omolwashike ito kongo efimbo u lihonge kombinga yaJesus ngaashi to dulu? Ngeenge owa ningi ngaho, oto ka kala u hole Jehova neenghono noto ka kala omudiinini kuye.

16. Omolwashike tu na okukala ovadiinini? (Epsalme 18:25; Mika 6:8)

¹⁶ Ovanhu ovo ovadiinini, luhapu ohava kala ve na ekwatafano lopofingo navakwao notali kalelele. (Rut 1:14-17) Kakele kaasho, ovanhu ovo ovadiinini kuJehova ove na etomheno lokukala ve na ombili yokomutima. Omolwashike? Omolwaashi Jehova okwa udaneka kutya ota kala omudiinini kwaavo ovadiinini kuye. (Lesha Epsalme 18:25; Mika 6:8.) Diladila kwaashi, nonande otuvanininini okuyelekanifa nOmushiti omunaenghono adishe, okwa udaneka kutya ota kala e tu hole alushe. Ngeenge otwa kala tu na ekwatafano lopofingo naJehova, kutya nee eyeleko, ile omupataneki nokuli nefyo lo venevene itali ka nyona po ekwatafano la tya ngaho. (Dan. 12:13; Luk. 20:37, 38; Rom. 8:38, 39) Inashi fimana tuu okuhopaenena Daniel nokukala ovadiinini kuJehova!

17-18. Oshike vali hatu dulu okulihonga kuDaniel?

¹⁷ Moshitukulwa eshi, otwa kundafana omaukwatya ashike avali aDaniel. Ashike ope na shihapu osho hatu dulu okulihonga kuye. Pashihopaenenwa, Jehova okwa li a ningifa Daniel a mone omamoniko noku twe eendjodi, nokwa li e mu ningifa a fatulule omatumwalaka opaxunganeko. Mahapu omomaxunganeko oo okwa wanifwa nale. Amwe otaa yandje ouyelele u na sha noiningwanima yomonakwiiwa oyo tai ka kuma ovanhu aveshe kombada yedu.

¹⁸ Moshitukulwa tashi landula ko, ohatu ka tala komaxunganeko avali, oo a shangwa kuDaniel. Ngeenge otwe a udu ko, otashi ke tu kwafela atusheni kutya nee ovanyasha, ile ovakulunhu, opo tu ningeni omatokolo e li pandunge paife. Omaxunganeko oo otaa dulu oku tu pameka yo tu kale ovaladi novadiinini, opo tu lilongekidile omayeleko, oo hatu ka shakeneka monakwiiwa.