1, 2. Omonghedi ilipi ombwa tai dulu okukala eameno, nomolwashike tai dulu okufaafanifwa neliudo?

OMULUMENHU wonhumba okwa li ta kofa eemhofi daye nombili oufiku. Ombadilila ombwa yaye oya uda omaweelelo onhumba ndele tai hovele okuweda. Ombudi oya faduka po. Omulumenhu oo a li a kofa okwa penduka divadiva ndele ta tale pondje ndele ka li e wete po sha. Ombudi oya ya nale. Omulumenhu oo okwa li a pepelelwa. Mbela ngeno oshike sha ningwa po, ngeno ombwa yaye kaya li oupafi nokaya li ya weda? Ngeno oinima yaye oya vakwa po notashi dulika ngeno a yahamekwa ile a dipawa.

² Ovanhu vahapu ove na eembwa momaumbo avo, odo hadi va amene. Ngeenge ombwa oya kala i li oupafi, otai dulu okuxupifa eemwenyo. Eliudo, olo li li oshali i na ondilo oyo Jehova e tu pa, otali dulu okuyelekanifwa nombwa i li meumbo. (Jakob 1:17) Ngeno otwa li tuhe na eliudo, ngeno katu na ewiliko lasha. Ngeenge otwa longifa nawa eliudo letu, otali dulu oku tu kwafela tu mone ondjila oyo ya yuka notu twikile okweenda muyo monghalamwenyo yetu. Onghee hano, natu ka konakoneni kutya eliudo oshike nonokutya ohali longo ngahelipi. Opo nee ohatu ka kundafana oitwa ei tai landula apa: (1) Nghee hatu dulu okudeula eliudo letu, (2) omolwashike tu na okuyavelela eliudo lavamwe, nosho yo (3) nghee okukala neliudo liwa haku tu etele omanangeko noupuna.

3. Oshitya shOshigreka osho sha tolokwa “eliudo” otashi ti lelalela shike, notashi ulike koukwatya wovanhu we likalekelwa wokudula okuninga shike?

³ MOmbibeli, oshitya shOshigreka osho sha tolokwa “eliudo” otashi ti lelalela “okulishiiva mwene.” Mepingafano noinamwenyo nosho yo oishitwa ikwao oyo i li kombada yedu, ovanhu otu na oukwatya oo twa pewa kuKalunga wokudula okulishiiva fye vene. Ohatu dulu okulikonakona paumwene nokutala ngeenge otu na eenghedi diwa. Molwaashi eliudo ola fa omuhepaululi ile omutokoli oo e li momitima detu, otali dulu okukonakona eenghatu detu, oikala yetu nosho yo omatokolo oo hatu ningi. Otali dulu oku tu wilika tu ninge omatokolo e li mondjila ile oku tu londwela tuha ninge omatokolo a puka. Otali dulu oku tu pandula omolwokuninga omatokolo e li pandunge ile oku tu pa oushima omolwokuninga omatokolo ehe li pandunge.

4, 5. (a) Otu shi shii ngahelipi kutya Adam naEva ova li ve na eliudo, noshike sha ningwa po eshi va li ve lipwililikila omhango yaKalunga? (b) Oihopaenenwa ilipi tai ulike kutya ovalumenhu ovadiinini vopefimbo olo la tetekelela Oukriste ova li ve na eliudo tali longo?

⁴ Oukwatya weliudo owa shitilwa movanhu okudja pehovelo. Adam naEva ova li ve na eliudo. Otu na oumbangi waasho, eshi va li va fya ohoni konima eshi va nyona. (Genesis 3:7, 8) Shi nyikifa oluhodi, eliudo lavo kala li le va etela ouwa nonande ola li le va pa oushima, molwaashi ova li ve lipwililikila owina omhango yaKalunga. Ova li va tukululila Jehova Kalunga oshibofa, ve shi ningila owina. Molwaashi ova li va wanenena, ova li ve shii osho va li tava ningi, nomolwaasho kava li vali tava dulu okukala va hokiwa kuKalunga.

⁵ Mepingafano naAdam naEva, ovanhu vahapu ova kala tava pwilikine keliudo lavo, nonande kava li va wanenena. Pashihopaenenwa, omulumenhu omudiinini Job okwa li a popya a ti: “Ohandi dame kouyuki wange, itandi u efa nande. Eliudo lange itali vele nge ombedi nande efiku limwe lomokukala kwange.” (Job 27:6) Job okwa li ha pwilikine keliudo laye, a efa li mu wilike meenghatu daye nosho yo mokuninga  omatokolo. Kungaho, okwa li a dula okupopya nomutima wa yela kutya eliudo laye kala li le mu vela ombedi, omolwohoni ile okukala e udite e na etimba. Didilika nghee Job naDavid va li ve linyenga keliudo lavo monghedi ya yoolokafana. Eshi David a li a ninga oshinima shonhumba osho tashi ulike okuhenefimaneko naSaul, ohamba yaJehova ya vaekwa, ‘eliudo laDavid ola li le mu vela eembedi.’ (1 Samuel 24:6) David okwa li a mona ouwa eshi eliudo laye la li le mu vela ombedi neenghono. Ola li le mu honga a kale ta henuka okuninga oinima oyo tai ulike kutya ina fimaneka ohamba.

6. Oshike tashi ulike kutya eliudo oli li oshali oyo i li movanhu aveshe?

⁶ Mbela oshali yeliudo oi li ashike movapiya vaJehova ovo aveke? Konakona eendjovo domuyapostoli Paulus da nwefwa mo, tadi ti: “Ovapaani ava ve he nomhango, eshi tava longo pashitwe eshi tashi pulwa komhango, nande ve he nomhango, ovo omhango kuvo vene, ndele ohava holola nokutya, oshilonga shomhango osha shangelwa ngaha momitima davo, omaliudo avo pamwe nomadiladilo avo eshi taa hepaululilafana noku va pa oushima ile noku va popila.” (Ovaroma 2:14, 15) Nokuli novanhu ovo vehe shii eemhango daJehova omafimbo amwe ohave linyengifwa keliudo lavo va katuke metwokumwe nomafinamhango aJehova.

7. Omolwashike eliudo tali dulu oku tu pukifa omafimbo amwe?

⁷ Omafimbo amwe eliudo otali dulu oku tu pukifa. Omolwashike mbela? Ngeenge ombwa oya kala ihai weda, kai na ekwafo lasha. Ile ngeenge mwene wayo okwe lipwililikile okuweda kwayo, otashi dulu okweetifa oshiponga. Sha faafana, ngeenge eliudo letu ola nwefwa mo neenghono komahalo okuliholamwene omitima detu, otali dulu oku tu pukifa. Nongeenge otwe li longifa tuhe na ewiliko lEendjovo daKalunga, itatu ka dula okutongola pokati kaasho shi li mondjila nosho yo osho sha puka ngeenge tashi uya poinima ihapu ya fimana. Opo eliudo letu li kale tali longo nawa, otwa pumbwa ewiliko lomhepo iyapuki yaJehova. Paulus okwa shanga a ti: ‘Eliudo lange tali hepaulula pamwe naame momhepo iyapuki.’ (Ovaroma 9:1) Ndele mbela ongahelipi hatu dulu okushilipaleka kutya  eliudo letu otali longo metwokumwe nomhepo iyapuki yaJehova? Ohatu dulu oku shi ninga mokudeula eliudo letu.

8. (a) Ongahelipi omutima tau dulu okunwefa mo eliudo lomunhu, notu na okuhenuka okuninga omatokolo e likolelela ashike kushike? (b) Omolwashike okukala neliudo la yela inashi wana kOmukriste? (Tala eshangelo lopedu.)

⁸ Ongahelipi to dulu okuninga etokolo le likolelela keliudo? Ovanhu vamwe ohava tale ashike kutya ove udite ngahelipi momitima davo, ndele tava tokola kutya oshike tava ka ninga. Opo nee konima yaasho otashi dulika va tye: “Eliudo lange itali pe nge oushima shi na sha naasho.” Omahalo omutima otaa dulu okukala e na eenghono, ndele taa nwefa mo nokuli neliudo lomunhu. Ombibeli oya ti: “Omutima wovene ou nomakoto u dule ashishe nowa nyonauka. Olyelye ta dulu oku u shiiva?” (Jeremia 17:9) Onghee hano, katu na okuninga etokolo le likolelela ashike komahalo omitima detu. Ponhele yaasho, otu na okukonakona tete kutya oshike tashi ka hafifa Jehova Kalunga. *

9. Etilokalunga oshike, nongahelipi okukala tu na etilokalunga taku dulu okunwefa mo eliudo letu?

⁹ Ngeenge etokolo ole likolelela shili keliudo letu la deulwa, otashi ka ulika kutya ihatu tokola ashike she likolelela komahalo etu vene, ndele ohatu linyengifwa ketilokalunga. Diladila koshihopaenenwa shiwa shaNehemia, oo a li ngoloneya omudiinini. Okwa li e na oufemba okufininika ovanhu vomuJerusalem va fute eefuto donhumba nosho yo oifendela. Ndele nande ongaho, ka li e shi ninga. Omolwashike mbela?  Omolwaashi ka li a hala okukala ina hokiwa kuJehova omolwokufininika oshiwana shaYe. Nehemia okwa ti: “Ame inandi shi ninga omolwetilo lokutila Kalunga.” (Nehemia 5:15) Osha fimanenena okukala tu na etilokalunga lashili, sha hala okutya, etilo tali di komutima lokutila okunyemateka Tate yetu womeulu. Etilofimaneko la tya ngaho otali ke tu linyengifa tu konge ewiliko mEendjovo daKalunga ngeenge hatu ningi omatokolo.

10, 11. Omafinamhango elipi taa dulu oku tu kwafela ngeenge tashi uya pokunwa oikunwa yoalkoholi, nongahelipi hatu dulu okumona ewiliko laJehova opo tu katuke metwokumwe nao?

¹⁰ Pashihopaenenwa, diladila kombinga yokunwa oikunwa yoalkoholi. Vahapu vomufye otu na okuninga etokolo ngeenge tu li poivilo kutya ohatu ka nwa oikunwa yoalkoholi ile itatu ka nwa. Tete, otu na okulihonga kutya Ombibeli otai ti shike kombinga yoshinima osho. Omafinamhango Ombibeli elipi taa longo moshinima osho? Ombibeli inai tokola okunwa oikunwa yoalkoholi pandjele. Ponhele yaasho, otai tange Jehova omolwoshali yomaviinyu. (Epsalme 104:14, 15) Ndele otai tokola okunwa sha pitilila nosho yo eenhingo. (Lukas 21:34; Ovaroma 13:13) Kakele kaasho, oya tumbula oukolwe pamwe nomanyono makwao a kwata moiti, ngaashi oluhaelo. * — 1 Ovakorinto 6:9, 10.

¹¹ Eliudo lOmukriste ohali hongwa nokuvyulwa komafinamhango Ombibeli a tya ngaho. Onghee hano, ngeenge hatu ningi etokolo li na sha nokunwa ile okuhanwa poivilo, natu lipule omapulo aa kutya: ‘Oshivilo osho sha unganekwa oshi na sha nashike? Mbela oshi na oupu paha ka kale elandulafano ndele oshivilo osho tashi ningi onhingo? Ondi na eamo lokuninga shike? Mbela ohandi kala nda halelela okunwa oikunwa yoalkoholi? Mbela onde likolelela kuyo nohandi i nu opo ndi pangele omaliudo ange nosho yo eenghedi dange? Ohandi dulu ngoo okulipangela ndiha nwe sha pitilila?’ Eshi hatu dilonga  komafinamhango Ombibeli nosho yo komapulo a tya ngaho, otu na yo okwiilikana kuJehova e tu wilike. (Lesha Epsalme 139:23, 24.) Kungaho, ohatu pula Jehova e tu wilike nomhepo yaye iyapuki. Ohatu deula yo eliudo letu li kale metwokumwe nomafinamhango aKalunga. Ndele ope na natango oshinima shimwe osho tu na okulipula nasho ngeenge hatu ningi omatokolo.

12, 13. Omolwashike Ovakriste ve na omaliudo a yoolokafana, notu na okuungaunga ngahelipi nOvakriste vakwetu ovo ve na etaleko la yooloka ko kuletu?

¹² Otashi dulika u kale wa kumwa ngeenge omafimbo amwe omaliudo Ovakriste a yoolokafana filufilu. Omunhu umwe otashi dulika a kale ina tambula ko onghedindjikilile yonhumba, ndele umwe okwe i tambula ko noke wete ya puka. Pashihopaenenwa, ngeenge tashi uya pokunwa poivilo, umwe otashi dulika a kale a hafa okunwa pamwe nookaume kaye fimbo tava hafele pamwe pefimbo lokonguloshi, ndele umwe otashi dulika a kale e wete okuninga ngaho sha puka. Omolwashike ovanhu tava dulu okukala ve na omataleko a yoolokafana a tya ngaho, naasho oshi na okukuma ngahelipi omatokolo etu?

¹³ Ovanhu ova yoolokafana omolwomatomheno mahapu. Etomheno limwe omolwaashi ova kulila momaputuko a yoolokafana filufilu. Pashihopaenenwa, vamwe ove shii nawa omaunghundi avo oo va kala tava kondjifa mefimbo la pita, notashi dulika haalushe va li have a pondola. (1 Eehamba 8:38, 39) Eliudo lovanhu va tya ngaho otashi dulika li kale tali va hanyene va kale va lungama ngeenge tashi uya poikunwa yoalkoholi. Ngeenge omunhu a tya ngaho okwe uya oku ku talelela po keumbo loye, eliudo laye otashi dulika li mu linyengife aha nwe oikunwa yoalkoholi ngeenge owe mu pe. Mbela oto ka kala wa handuka kwaasho? Mbela oto ke mu kondjifa a nwe? Hasho nandenande. Kutya nee ou shii kutya omolwashike omunhu oo ina hala okunwa ile ku shi shii,  omolwomatomheno onhumba oo tashi dulika ine a popya pomhito opo, ohole youmwainafana otai ke ku linyengifa u mu yavelele.

14, 15. Omoshinima shilipi eliudo laavo va li meongalo lomefelemudo lotete la li la yoolokafana, na Paulus okwa li a yandja omayele elipi?

¹⁴ Omuyapostoli Paulus okwa mona kutya Ovakriste vomefelemudo lotete ova li luhapu hava kala ve na omaliudo a yoolokafana filufilu. Pefimbo opo, Ovakriste vamwe ova li tave lipula shi na sha noikulya yonhumba oyo ya li ya yambelwa oikalunga. (1 Ovakorinto 10:25) Eliudo laPaulus kala li tali lipula kombinga yoikulya ya tya ngaho oyo ya li hai landifwa pomalandelo konima eshi ya yambelwa oikalunga. Paulus okwa li a tala ko oikalunga i li oinima yongaho. Oikalunga itai dulu okukala i na oikulya, molwaashi oikulya oya shitwa kuJehova. Ndele nande ongaho, Paulus okwa li e shii kutya ovanhu vamwe ova li ve na etaleko la yooloka ko kulaye li na sha noikulya ya tya ngaho. Vamwe otashi dulika va li ve litula neenghono mokulongela oikalunga fimbo va li inava ninga Ovakriste. Ova li ve wete keshe shimwe sha puka, shimha sha li shi na ekwatafano nelongelo loikalunga. Paulus okwa li a kandula po ngahelipi oshinima osho?

¹⁵ Paulus okwa ti: “Ndelenee fye ava twa pama, otwa pewa tu humbate oungone waava inava pama, fye tu ha kale nokuliwapalela fye vene. Osheshi naKristus yo ine liwapalela Ye mwene.” (Ovaroma 15:1, 3) Paulus okwa popya kutya otu na okupitifa komesho eemhumbwe dovamwatate, ngaashi Kristus a li a ninga. Meenghundafana da pambafana naado, Paulus okwa li yo a popya kutya oshixwepo kuye okuhalya ombelela nandenande ngeenge otai pundukifa eedi di na ondilo odo Kristus a yandjela omwenyo waye. — Lesha 1 Ovakorinto 8:13; 10:23, 24, 31-33.

16. Omolwashike ovo ve na eliudo itali va pitike va ninge oinima yonhumba ve na okuhenuka okutokola ovo ve na eliudo la yooloka ko kulavo?

¹⁶ Ovanhu ovo eliudo lavo itali va pitike va ninge oinima yonhumba navo kave na okukembaula vamwe, tave va kondjifa va kale ve na omataleko a fa avo moinima oyo ya kwatela mo  eliudo. (Lesha Ovaroma 14:10.) Otu na okulongifa nawa omaliudo etu tu litokole fye vene, ndele hakutokola vamwe. Dimbuluka eendjovo daJesus odo tadi ti: “Inamu tokola, opo mu ha tokolwe.” (Mateus 7:1) Atusheni meongalo otu na okuhenuka okukala hatu tu eemhata di na sha noinima yopaumwene oyo ya kwatela mo eliudo. Ponhele yaasho, otu na okukendabala okuxumifa komesho ohole noukumwe, nokukala hatu tungafana, ndele hakuteyafana omukumo. — Ovaroma 14:19.

17. Oshike sha ningilwa eliudo lovanhu vahapu kunena?

¹⁷ Omuyapostoli Petrus okwa shanga a ti: ‘Kaleni mu na eliudo liwa.’ (1 Petrus 3:16) Eliudo olo la koshoka koshipala shaJehova Kalunga oli li enangeko noupuna linene. Inali fa eliudo  lovanhu vahapu kunena. Paulus okwa hokolola kombinga yavamwe ovo va li ‘va xwika eliudo lavo noshixwikifo.’ (1 Timoteus 4:2) Ngeenge eenhumba da xwikwa noshixwikifo, oshivadi osho ihashi kala shi na omaliudo. Ovanhu vahapu ove na eliudo la fya, oku shi popya pafaneko, lihe na omaliudo noihali va londwele vali ile oku va hanyena. Ihava fi vali nokuli ohoni omolwomanyono avo. Ovanhu vahapu kunena ohave lipwililikile omaliudo ngeenge tae va vele ombedi.

18, 19. (a) Okukala tu udite etimba notwa fya ohoni omolwenyono otashi dulu oku tu etela ouwa washike? (b) Otu na okuninga ngahelipi ngeenge eliudo letu otali twikile oku tu pa oushima omolwenyono olo twe livela nale ombedi kulo?

¹⁸ Okukala tu udite etimba otaku dulu okukala onghedi imwe omo eliudo letu tali tu lombwele kutya otwa ninga epuko. Ngeenge omaliudo a tya ngaho okwe linyengifa omunyoni  e livele ombedi, ota dulu okudiminwa po, nokuli nomanyono oo a kwata moiti. Pashihopaenenwa, ohamba David oya li i udite etimba omolwenyono layo la kwata moiti, ndele oya li ya diminwa po filufilu molwaashi oya li ye livela ombedi shili. Molwaashi David ka li a hokwa enyono laye nokwa li a tokola toko okudulika keemhango daJehova okudja opo, okwe ke lihonga kutya Jehova ‘oku na onghedi iwa noku yadi ekufilo.’ (Epsalme 51:3-21; 86:5) Ongahelipi ngeenge otu udite natango etimba notwa fya ohoni konima eshi twe livela ombedi notwa diminwa po?

¹⁹ Omafimbo amwe, eliudo otali dulu okukala tali vele ombedi omunyoni neenghono, tali mu hepeke oule wefimbo, nokuli naashi omaliudo oo itaa ti sha vali. Monghalo ya tya ngaho, otwa pumbwa okushilipaleka omutima oo tau lipe oushima kutya Jehova oku dule omaliudo aeshe ovanhu. Otwa pumbwa okudimina kutya Jehova oku tu hole nohe tu dimine po, ngaashi naanaa hatu ladipike vamwe va ninge ngaho. (Lesha 1 Johannes 3:19, 20.) Mepingafano naasho, eliudo la koshoka ohali etele omunhu ombili yokomutima, engungumano nosho yo ehafo linene olo la pumba mounyuni ou. Ovanhu vahapu ovo va li va nyona sha kwata moiti ova mona epepelelo la tya ngaho, notava twikile okulongela Jehova Kalunga neliudo liwa. — 1 Ovakorinto 6:11.

20, 21. (a) Embo eli ola nyanyangidwa li ku kwafele u ninge shike? (b) Tu li Ovakriste, otu na emanguluko lilipi, ndele otu na oku li longifa ngahelipi?

²⁰ Embo eli ola nyanyangidwa opo li ku kwafele u kale wa hafa, u kale u na eliudo liwa momafiku aa axuuninwa madjuu onghalelo yoinima yaSatana. Itali dulu okuyelifa eemhango nomafinamhango aeshe Ombibeli oo wa pumbwa okudiladila kuo noku a tula moilonga meenghalo adishe odo hadi holoka po efiku keshe. Natango, ino kala wa teelela pa kale pe na eemhango da shangwa di na sha noinima oyo ya kwatela mo eliudo. Elalakano lembo eli olo oku ku kwafela u honge nokudeula eliudo loye li kale tali longo mokulihonga nghee u na okutula moilonga Eendjovo  daKalunga monghalamwenyo yoye yakeshe efiku. Mepingafano nOmhango yaMoses, “omhango yaKristus” otai pula ovo have i diinine va kale metwokumwe neliudo lavo nosho yo omafinamhango ponhele yokudulika ashike keemhango da shangwa. (Ovagalati 6:2) Kungaho, Jehova okwa pa Ovakriste emanguluko le likalekelwa. Ndele nande ongaho, Eendjovo daKalunga otadi tu dimbulukifa tuha longife emanguluko olo ‘omolwokulituvika nalo oulunde.’ (1 Petrus 2:16) Ponhele yaasho, emanguluko la tya ngaho ohali tu pe omhito iwa yokuulika kutya otu hole Jehova.

²¹ Ngeenge owa kala ho konakona pamwe neilikano nghee shi na ouwa okukala metwokumwe nomafinamhango Ombibeli nosho yo okuninga omatokolo oo a kanghamena komafinamhango, otashi ke ku kwafela u twikile okudeula eliudo loye, opo u ‘ike okutongola ouwa nowii.’ (Ovaheberi 5:14) Eliudo loye la deulwa kOmbibeli otali ke ku etela ouwa monghalamwenyo yoye yakeshe efiku. Ngaashi ombwa oyo hai weda mokati koufiku, tai londwele omolwoshiponga osho tashi dulu okuholoka, eliudo loye otali ke ku kwafela u ninge omatokolo oo taa hafifa Xo yomeulu. Oyo oyo onghedi ya denga mbada yokulikaleka mohole yaKalunga.