Ku bokona mu madisá

Ku bokona mu madisá

“Ku Milundu Kuene ku mu Kanda o Ngôndo”

“Ku Milundu Kuene ku mu Kanda o Ngôndo”

Kibuka kia athu akua ku kanda ima koxi a mavu, akexile mu tokuesa makungu ni mabanda akexile mu kikangalakata kia Judeia. Kioso ene kia bokona, a sange dibanda ku thandu a matadi. O kuila ene eji sanga kima kia valolo ia dikota, kala o mikanda ia Mar Morto? Kana, ene a sange jimbongo ja kidi, a ji xana jimbongo ja Nahal Mishmar.

BONGO jojo, a ji suekele ku dibanda ia a ji futile ni ibala-bala ia matombe, a ji sangele mu mbeji ia Katanu ku muvu ua 1961, ja kexile ni 400 ja ima io bhangele ni ngôndo. Mu ima íii, mua kexile itundu, jimbasá, jifalamenda, jimbangala, ni ima ia mukuá ia ita. O ima íii io sange, iala ni valolo ia dikota phala o atangi a Bibida, mu kuijiia o maka u tu sanga mu divulu dia Dimatekenu 4:22, ia lungu ni Tubale-Kaini ua kexile ni ufunu ua ku “sula ima ioso ia ngôndo ni felu.”

Saí hanji ibhuidisu iavulu ia lungu ni kuebhi kua tundile o ima íii io suekele. Maji, o ku ji sanga, kilondekesa kuila, o ku bhanga o ngôndo, ni ku i ta mu túbhia phala ku bhanga na-iu ima ia mukuá, ia kexile kiá m’ukulu.

IDIDI IA NGÔNDO MU IXI IA KANENE NZAMBI

Kioso akua Izalaiele kia kexile phala ku bokona mu Ixi ia a Kanene Nzambi, Mozé ua a tangela: “Ku milundu [ia ixi] iê kuene ku mu kanda o ngôndo.” (Matendelelu 8:7-9) O akua ku kanda ima koxi a mavu, a sange mu ixi ia Izalaiele ni mu Njolodá ididi mua kexile mu bhanga-mu ikalakalu ia ku jokotesa o ima ni ku i lungulula mu ima ia ubhe, kala Feinan, Timna, ni Khirbat en-Nahas. O ididi íii i tu londekesa ihi?

O ididi ia Feinan ni Timna iezala ni makungu mua kexile mu katula o ngôndo ku 2.000 ja mivu. Né muene lelu, uoso uia-ku u tena ku sanga-ku matadi a a bhange ni ngôndo a muangana mu ididi ioso. O akua ku kanda ima koxi a mavu, m’ukulu akexile mu bula o matadi ni falamenda io bhangele ni matadi phala ku katula-mu ngôndo. Kioso ki mu kexile dingi ididi phala ku katula-mu ngóndo, ene akexile mu kanda dingi katé mua zongo ni jifalamenda ni ku jikula dingi o mabanda ni ku kanda makungu. Mu Bibidia mu divulu dia Jobe, tu sanga-mu kiebhi kia kexile mu bhanga o kikalakalu kiki. (Jobe 28:2-11) Kiki kiexile kikalakalu kia dikota; mu kidi, tundé ku hama ia katatu katé hama ia katanu K.K., o jinguvulu ja akua Loma akexile mu fundisa o athu a a balakele mu kaleia ku kalakala mu ididi mua katula o matadi a ngôndo ku Feinan.

O Khirbat en-Nahas (kilombolola “Ixete ia ngôndo”) tu sanga-mu ixete iavulu, mu kulondekesa kuila kuene kua kexile mu jokotesa o ngôndo. O akua ku tokuesa a xikina kuila o matadi a ngôndo akexile mu tunda bhua zukama, kala mu Feinan ni Timna. Phala ku tungulula o ngôndo ku matadi, akexile mu kalakala ni jitubu jifalamenda phala ku uamesa o túbhia tua makala mu 1.200°C phala ku uama mu nake dia ola mba mu dikuinhi dia ola. Phala ku bhanga kilograma imoxi ia ngôndo kua bhingile kilograma jitanu ja matadi, ieji i jokotesa phala ku bhanga ima iavulu.

O NGÔNDO MU IZALAIELE M’UKULU IA SIDIVILE PHALA IHI

Ku Mulundu ua Sinai, Jihova Nzambi ua tendelesele kuila o matadi enhá a ngôndo a tokalele ku sidivila phala ku i bheka mu kalátodio, o thembulu ué mu Jeluzaleme, a i tungu ni ukexilu iú. (Makatukilu, kibatulu 27) O akua Izalaiele nange ejidile bhofele ku kalakala ni matadi a ngôndo ande dia kuia mu Ijitu mba a di longo kioso kia kexile mu Ijitu. Kia a bhulula ku ubhika, a tenene ku iudika kangombe ka utadi ka ulu. Ene a tena uá ku iudika ima iavulu ia ngôndo ia bhingile mu kikalakalu mu kalatódio—kala mbasiia, masanga, jimbia, jipá, ni jingálufu.—Makatukilu 32:4.

Mu ku bhita thembu mu kikangalakata, mu Punone (lelu nange Feinan), kididi mua kexile ngôndo iavulu, o mundu ua mateka o ku dikola mukonda dia maná ni ku bhinga menha. Mukonda dia kiki, Jihova ua tumikisa nhoka ja venenu, ja kexile mu a numata ni ku jibha mundu uavulu. Kioso akua Izalaiele kia diela o ituxi iâ, Mozé u a diondela kua Nzambi phala ku a loloka, Jihova anga ua mu tendelesa ku iudika nhoka ia ngóndo ni ku i tudika ku taka. O Bibidia i zuela: “[Se] muthu a mu numata kuala nhoka, kia tala ku nhoka ia ngóndo, u bhuluka.”—Dialuilu 21:4-10; 33:43.

O NGÔNDO IA SOBHA SOLOMÁ

Mbandu javulu ja tembulu mu Jeluzaleme a ji bhangele ni matadi a ngôndo

O Sobha Solomá ua tele imbamba iavulu ia ngôndo mu tembulu mu Jeluzaleme. O ngôndo javulu ja tundile kua tat’ê, Davidi, ia tambuile ku akua Sídia. (1 Malunda 18:6-8) O ‘musanza ua kuzunza’ ua ngôndo, o mbasiia ia dikota ia sidivile phala o akunji ku di sukula-mu, ia kexile ni 66.000 a ji litulu, o kinemenu kiê kiexile 30 a ji tonelada. (1 Jisobha 7:23-26, 44-46) Anga mu kala ué jiphiladi ja ngôndo a ji tungile mu dibhitu dia tembulu. O jiphiladi ja kexile ni 8 ia metulu mu ku lebha, ni metulu 2 ja ku lebha. Ja kexile ni 7.5 a ji sentimetulu, ni 1.7 ia metulu ia diametulu. (1 Jisobha 7:15, 16; 2 Malunda 4:17) Kima kia ku diuana ku banza mu ji ngôndo ja bhingile phala ku bhanga o ima íii.

O ngôndo kima kia kexile mu kalakala na-iu o athu m’ukulu izuua ioso. Mu kifika, o ngôndo ia sidivile phala ku bhanga na-iu, mauta, mikolo ia felu, imbamba ia ku xika na-kiu, ni mabhitu. (1 Samuuele 17:5, 6; 2 Jisobha 25:7; 1 Malunda 15:19; Jisálamu 107:16) Jezú ua zuela ia lungu ni kuambata kitadi kia “ngôndo” mu jiphonda, o poxolo Phaulu ua zuela ué ia lungu ni ‘Xandele mukua ku kalakala ni ngôndo.’—Matesu 10:9; 2 Timote 4:14.

Kuene ibhuidisu iavulu phala o akua ku kanda ima koxi a mavu ni akua musoso phala ku tambuijila ia lungu ni ididi mua kexile mu tunda o ngôndo thembu iokulu, ni jimbongo ja Nahal Mishmar. Maji tuejiia kuila, kala ki tanga o Bibidia, o ixi ia tambula akua izalaiele, iexile “ixi iambote . . . ku milundu iê kuene [kueji] kanda o ngôndo.”—Matendelelu 8:7-9.