Гәрдун Чь Избат Дькә?
Зандар тʹьме әʹщебмайи дьминьн, чахе дәрһәԛа гәрдуне тьштед тʹәзә педьһʹәсьн. У әԝана бәрдәԝам дькьн һащәтед тʹәзә чедькьн, бь сайа кʹижана гәрдуне һе рʹьнд леколин дькьн. Ле әԝана чь пеһʹәсийанә?
Гәрдун организәкьри йә. Ль гора готара жь журнала «Астрономи», «Галактик һәвкʹәти ниньн, әԝ организәкьри нә у щийе хԝәда ньн». Ле әв ча дькарә ӧса бә? Зандар дьбежьн, кӧ әв йәк те стандьн бь сайа матерйа кӧ найе хане, кʹижан кӧ әʹйан ә ча матерйа тәʹри. Әв матерйа тәʹри «ԛәԝатәкә ӧса нә, кӧ найе кʹьфше у һʹәму галактика щийе ԝанда дьгьрә».
Бь сайа чь гәрдун ӧса организәкьри йә? Гәло әв йәк бь хԝә ӧса чебуйә? Алан Сандищи «жь зандаред ԛьрʹна 20, йәки гәләк навдар бу», кʹижани кӧ Хԝәде баԝәр дькьр. Дина хԝә бьдьне әԝи чь гот:
«Әз баԝәр накьм, ԝәки гәрдун хԝәха ӧса щиԝар организә буйә. Ча те кʹьфше принсипәк һәйә, ль сәр һʹиме кʹижани гәрдун ӧса организәкьри йә».
Гәрдун ӧса һатийә чекьрьне, ԝәки әʹмьр сәр һәбә. Бь ньһерʹандьна зандара, гәрдунеда просеса һәвкʹарийа сьст һәйә. Ԝәрә әм шеԝьр кьн әв чь просес ә. Бь сайа ве просесе, гәрмайа тәʹве тʹьме йәк ә у найе гӧһастьне. Һәрге әв просес дьһа сьст буйа, һьнге тәʹв ԝе канийа енержийа ӧса мәзьн нибуйа. Ле һәрге әв просес дьһа зедә буйа, тәʹв ԝе ида зудава бьтәмьрийа».
Просеса һәвкʹарийа сьст, йәк жь ԛанунед физике йә, бь сайа чь жи гәрдунеда әʹмьр һәйә. Анил Анантасвами дьбежә: «Һәрге һәма йәк жь ԝан ԛануна щурʹәки дьн буйа, һьнге стәйрк, планет у галактик ԝе тʹӧнә буна у нә жи жийин ԝе һәбуйа».
Гәрдун щики лапи баш ә бона жийине. Атмосфера сәр әʹрде лайиԛ ә бона әʹмьр, һьм жи сәр әʹрде епʹещә ав һәйә. Хенщи ԝе йәке һив һәйә, чапа кʹижани кӧ һаԛас ә чьԛас лазьм ә, сәва кӧ әʹрде щийе ԝеда хԝәй кә. Журналәкеда «National Geographic» ӧса те готьне: «Тʹәне сәр әʹрде геоложийа, еколожийа у биоложийа ӧса һатьнә чекьрьне, ԝәки мәрьв бькарьбә бьжи». *
Ль гора гьлийе ньвискʹарәки, галактика мәда система тәʹве «жь стәйркед дьн дур ә», ләма жийин сәр әʹрде һәйә. Һәрге әʹрд незики стәйркед дьн буйа, мәсәлә ортʹа галактика мәда йан жи ԛәрахе ԝеда буйа, һьнге жийина мә ԝе бьн ԛәзийеда буйа. Ле шькьр, әʹрд щики ӧсада щиԝаркьри йә, бь сайа чь жи әʹмьр сәр әʹрде һәйә.
Физикнасәк наве кʹижани Пол Девиес ә, сәр һʹиме занәбуна хԝәйә дәрһәԛа гәрдуне у ԛанунед ԝе гот, ԝәки наԛәԝьмә кӧ жийин хԝәха ньшкева пешда һатьбә. Әԝ баԝәр ә, ԝәки нета ве йәке һәбуйә. Девиес набежә, ԝәки Хԝәде гәрдун у әʹрд әʹфьрандийә. Ле һун чь дьфькьрьн? Әʹйан ә кӧ гәрдун у әʹрд ӧса һатьнә чекьрьне, ԝәки жийин сәр һәбә. Гәло әв йәк надә кʹьфше, ԝәки Әʹфьрандар һәйә?
^ Нета готара жь журнала «National Geographic» әԝ нинә, ԝәки мәрийа бьдә баԝәркьрьне кӧ Хԝәде әʹрд у мәри әʹфьрандьнә. Ле нета ԝе әԝ ә, ԝәки бьдә кʹьфше кӧ әʹрд чьԛас баш ә бона жийине.
