၁, ၂. တဘျီတခီၣ် ပှၤသးစၢ်လၢ အဘူၣ်ထီၣ်ဘါထီၣ် ယဟိဝၤယွၤန့ၣ် အတၢ်ဆိကမိၣ် ကဟဲထီၣ်ဒ်လဲၣ်. ဒီးလံာ်စီဆှံဟ့ၣ်ကူၣ်ဝဲဒ်လဲၣ်

ဒီပုၢ်ဝဲၢ်မုၣ်သးစၢ်တဂၤ လၢအအိၣ်လၢ ကီၢ်ဘြံးတၢၣ်န့ၣ် အတံၤသကိးလၢကၠိတဲအီၤဒ်အံၤလီၤ– “ယတဆိကမိၣ်လၢ ပှၤဖၠဲးဒ်သိးနၤ ကနာ်ယွၤနီတဘျီဘၣ်” ဒီပုၢ်ဝဲၢ်ခွါလၢ ကီၢ်ကၠၢမနံၣ်တဂၤတဲစ့ၢ်ကီးဝဲလၢ– “တၢ်ဘၣ်တ့အဂ့ၢ်လၢ အအိၣ်လၢလံာ်စီဆှံအပူၤတဖၣ်န့ၣ် ယသရၣ်တဖၣ် နာ်ဝဲလၢ အမ့ၢ်တၢ်တဲမုာ်နၢ်တခါလီၤ. အဃိ ဖဲပှၤကၠိဖိတဖၣ်နာ်ဝဲ သးသမူ အတၢ်လဲလိာ်အသးတဆီဘၣ်တဆီ (evolution) အခါ သရၣ်တဖၣ်တကမၢကမၣ်ဘၣ်.” ဒီပုၢ်ဝဲၢ်မုၣ်သးစၢ်လၢ ကီၢ်ဖြၣ်စ့ၣ်တဂၤတဲဝဲ– “ပှၤကၠိဖိလၢ အနာ်လံာ်စီဆှံအိၣ်ဝဲအဃိ ယကၠိသရၣ်တဖၣ် ကမၢကမၣ်ဝဲလီၤ.”

^၂ မုၢ်မဆါတနံၤညါအံၤပှၤအါဂၤ တနာ်ဝဲလၢ ယွၤတ့လီၤပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိဘၣ်. နမ့မ့ၢ်ပှၤသးစၢ်တဂၤလၢ အဘူၣ်ထီၣ်ဘါထီၣ်ယဟိဝၤယွၤ မ့တမ့ၢ် နမ့မ့ၢ်သးစၢ်လၢ အမၤလိယွၤအဂ့ၢ်တဂၤန့ၣ် ဘၣ်သ့ၣ်သ့ၣ် နကဆိကမိၣ်ဘၣ်လၢ တၢ်ဘၣ်တ့ကစၢ်အိၣ်ဝဲန့ၣ် တၢ်အုၣ်အသးအိၣ်ဒ်လၣ်. လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ လံာ်စီဆှံကမၤစၢၤပဝဲဒၣ်သ့ၣ်တဖၣ် ဒ်သိးပကဆိကမိၣ်ထံ တၢ်လၢပနၢ်ဟူဘၣ်, ပဖးဘၣ်ဒီးပကဃုထံၣ်န့ၢ် ကသ့အဂီၢ်လီၤ. လံာ်စီဆှံတဲဝဲလၢ– “တၢ်ဒုးပလီၢ်နသး ကအံးက့ၤကွၢ်က့ၤနၤ, ဒီးတၢ်သူၣ်ဆးသးဆးကပၢၤနၤ” လီၤ. လၢကျဲဒ်လဲၣ်. ကမၤစၢၤနၤဒ်သိး နကဂ့ၢ်လိာ်ကွံာ် တၢ်ဟ့ၣ်ကူၣ်လၢ အကမၣ်ဒီး ကမၤစၢၤနၤဒ်သိးနတၢ်စူၢ်တၢ်နာ် ယဟိဝၤယွၤကဂၢၢ်ထီၣ်ကျၢၤထီၣ်အဂီၢ်လီၤ.—ဖး ကတိၤဒိ ၂:၁၀–၁၂ တက့ၢ်.

၃. လၢတၢ်မၤလိတခါအံၤအပူၤ ပကတဲသကိးတၢ်ဂ့ၢ်မနုၤလဲၣ်.

^၃ ဒ်သိးပတၢ်စူၢ်တၢ်နာ် ယဟိဝၤယွၤကဂၢၢ်ကျၢၤအဂီၢ် ပကဘၣ်သ့ၣ်ညါအဂ့ၢ် လီၤတံၢ်လီၤ ဆဲးလီၤ. (၁ တံၤမသ့း ၂:၄) လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ ဖဲနဖးလံာ်စီဆှံဒီး လံာ်လဲၢ်လၢ တၢ်အိၣ်ဖှိၣ်ထုးထီၣ်ဝဲတဖၣ်အခါ နကဘၣ်ဟံးန့ၢ်တၢ်ဆၢကတီၢ်ဒီး ဆိကမိၣ်ထံတၢ်လၢ နဖးတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ဒီးဃုသ့ၣ်ညါအါထီၣ်တၢ်လၢ နဖးတဖၣ်န့ၣ်တက့ၢ်. (မးသဲ ၁၃:၂၃) နမ့ၢ်မၤဒ်န့ၣ်န့ၣ် နကဃုထံၣ်န့ၢ် တၢ်အုၣ်အသးအိၣ်ဝဲအါမးလၢ ယဟိဝၤယွၤန့ၣ် မ့ၢ်ပတၢ်ဘၣ်တ့ကစၢ်ဒီး လံာ်စီဆှံန့ၣ် မ့ၢ်ဝဲအကလုၢ်ကထါလီၤ. (ဧ့ၤဘြံၤ ၁၁:၁) ပမၤအီၤကသ့ဒ်လဲၣ်န့ၣ် မ်ပတဲသကိးတက့ၢ်.

၄. တၢ်နာ် သးသမူ အတၢ်လဲလိာ်အသးတဆီဘၣ်တဆီ ဒီးတၢ်နာ် တၢ်ဘၣ်တ့ကစၢ်န့ၣ် လီၤဂာ်လိာ်အသးလၢ ကျဲဒ်လဲၣ်. လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ ပဝဲခဲလၢာ်ပကြၢးမၤတၢ်မနုၤလဲၣ်.

^၄ ဘၣ်သ့ၣ်သ့ၣ် ပှၤတဂၤဂၤကတဲနၤလၢ “ယနာ် သးသမူ အတၢ်လဲလိာ်အသး တဆီဘၣ်တဆီ မ့ၢ်လၢ ပှၤစဲအ့ၣ်ဖိသ့ၣ်တဖၣ် တဲဝဲလၢ အမ့ၢ်တၢ်နီၢ်ကီၢ်အဃိလီၤ. ဒီးပှၤအါဂၤကတဲဝဲလၢ ပှၤတထံၣ်ဘၣ် ယွၤနီတဂၤဘၣ်အဃိ ပနာ်အီၤကသ့ဒ်လဲၣ်.” မ့ၢ်ကစီဒီလီၤ. ပှၤတထံၣ်ဘၣ်ယွၤနီတဂၤဘၣ် ဒီးယွၤတ့လီၤတၢ်အခါစ့ၢ်ကီး ပှၤတထံၣ်ဘၣ်ဝဲနီတဂၤဘၣ်. (ယိၤဟၣ် ၁:၁၈) ဘၣ်ဆၣ်ပှၤလၢ အနာ်သးသမူ အတၢ်လဲလိာ်အသး တဆီဘၣ်တဆီတဖၣ်စ့ၢ်ကီး အဝဲသ့ၣ်နာ်ဝဲတၢ်လၢ အတထံၣ်ဝဲတဖၣ်လီၤ. သးသမူအတၢ်လဲလိာ်အသး တဆီဘၣ်တဆီန့ၣ် ပှၤစဲအ့ၣ်ဖိမ့ၢ်ဂ့ၤ ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိမ့ၢ်ဂ့ၤ အဝဲသ့ၣ်တထံၣ်ဘၣ်ဝဲလၢ အမဲာ်နီတဂၤဘၣ်. အဒိ ဂုၢ်တဘိ ဆီတလဲအသးဆူ ကဆီတဒုန့ၣ် ပှၤတထံၣ်ဘၣ်ဝဲ နီတဂၤဘၣ်. (ယိၤဘး ၃၈:၁, ၄) လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ ပဝဲဒၣ်ကိးဂၤဒဲး တၢ်ဂ့ၢ်လၢ ပှၤတဲပှၤတဖၣ် ပကဘၣ်ဃုသ့ၣ်ညါ အဂ့ၢ်လီၤတံၢ်လီၤဆဲးလီၤ. ပှၤအါဂၤ ကွၢ်ဝဲတၢ်ဘၣ်တ့တဖၣ်ဒီး “သ့ၣ်ညါ” ဝဲလၢ ယွၤအိၣ်ဝဲလီၤ. အဝဲသ့ၣ်ကွၢ်ဝဲ “ထံထံဆးဆး” ဒီးသ့ၣ်ညါဝဲလၢ ယွၤမ့ၢ်တၢ်ဘၣ်တ့ကစၢ်, အစိဒိၣ်အကမီၤဒိၣ်ဒီး အတၢ်ဂ့ၤတၢ်ဝါအိၣ်ဝဲအါမးန့ၣ်လီၤ.—ရိမ့ၤ ၁:၂၀.

၅. ပကဃုသ့ၣ်ညါ တၢ်ဘၣ်တ့အဂီၢ် တၢ်မနုၤတဖၣ် မၤစၢၤပှၤသ့လဲၣ်.

^၅ ဖဲပကွၢ်န့ဆၢၣ်အတၢ်ဘၣ်တ့ ဒီးဆိကမိၣ်ထံအဂ့ၢ်အခါ ပထံၣ်ဘၣ်လၢ တၢ်ဘၣ်တ့သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ လီၤလိၢ်လီၤလးဒိၣ်မးလီၤ. “လၢတၢ်နာ် ပသ့ၣ်ညါလၢ” တၢ်ဘၣ်တ့ကစၢ်လၢ ပထံၣ်အီၤတသ့ဘၣ်တဂၤ အိၣ်ဝဲန့ၣ်လီၤ. ပသ့ၣ်ညါဘၣ်လၢ အဝဲအိၣ်ဒီး တၢ်ဂ့ၤတၢ်ဝါ ဒီးတၢ်ကူၣ်သ့အါမးန့ၣ်လီၤ. (ဧ့ၤဘြံၤ ၁၁:၃, ၂၇) ပဃုသ့ၣ်ညါအါထီၣ် အတၢ်ဘၣ်တ့တဖၣ်သ့ ခီဖျိ ပဖးကွၢ်တၢ်လၢ ပှၤစဲအ့ၣ်ဖိတဖၣ် ဃုသ့ၣ်ညါဝဲန့ၣ်လီၤ. တၢ်ဂ့ၢ်တနီၤန့ၣ် နဃုသ့ၣ်ညါအီၤသ့ဖဲ တၢ်ဂီၤမူလၢအမ့ၢ် The Wonders of Creation Reveal လံာ်လၢအမ့ၢ် Was Life Created? ဒီး The Origin of Life—Five Questions Worth Asking ဒီးလံာ်လၢအမ့ၢ် There a Creator Who Cares About You? အပူၤန့ၣ်လီၤ. လၢပၢၢ်ထီၣ် (Awake!) မဲးကစံအပူၤန့ၣ် ညီနုၢ်ပာ်ဖျါဝဲ တၢ်သံကွၢ်စံးဆၢ ဒီးပှၤစဲအ့ၣ်ဖိတဖၣ် ဒီးပှၤအဂၤလၢ အတဲနၢ်ပၢၢ်ပှၤလၢ ဘၣ်မနုၤအဃိ အဝဲသ့ၣ်နာ်ဝဲယွၤအဂ့ၢ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်ကွဲးတဖၣ်အံၤအခိၣ်တီမ့ၢ်ဝဲ “Was It Designed?” ဒီးပၣ်ဃုာ်ဒီး ဆၣ်ဖိကီၢ်ဖိအဂ့ၢ် ဒီးတၢ်အဂုၤအဂၤ ဒီးတၢ်အဒိလၢ ပှၤစဲအ့ၣ်ဖိတဖၣ် ကွၢ်လိမၤဒိးဝဲ တၢ်ဘၣ်တ့တဖၣ်အံၤ ဒ်လဲၣ်အဂ့ၢ်န့ၣ်လီၤ.

၆. တၢ်ဃုသ့ၣ်ညါ အပီးအလီမနုၤတဖၣ် မၤစၢၤနၤသ့လဲၣ်.

^၆ ဒီပုၢ်ဝဲၢ်ခွါအသးအိၣ် ၁၉ နံၣ်လၢအိၣ်လၢ ကီၢ်အမဲရကၤတဂၤစံးဝဲ ဘၣ်ဃးဒီး လံာ်ခံဘ့ၣ်န့ၣ်အဂ့ၢ်လၢ– “လံာ်တဖၣ်အံၤ အဘျုးအိၣ်လၢယဂီၢ်ဒိၣ်မးလီၤ. ယမၤလိအီၤအိၣ် အဘျီတဆံဘျဲၣ်လံ.” ဒီပုၢ်ဝဲၢ်မုၣ်အိၣ်လၢ ကီၢ်ဖြၣ်စ့ၣ်တဂၤ ကွဲးဝဲလၢ– “တၢ်ကွဲးလၢ ‘Was It Designed?’ အပူၤတဖၣ်န့ၣ် ဒုးကမၢကမၣ်ယၤလီၤ. ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲလၢ အံၣ်ကၠနယၢၢ်တဖၣ် မၤဒိးဝဲ တၢ်ဘၣ်တ့သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ ဘၣ်ဆၣ် ကမၤဒိးဝဲတုၤ အလီၤဂာ်ခဲလၢာ်ခဲဆ့န့ၣ် မၤဝဲတသ့ဘၣ်.” လၢကီၢ်အၤဖြံၤကၤ ကလံၤထံးအပူၤ မိၢ်ပၢ်ခံဂၤလၢ အိၣ်ဒီးအဖိမုၣ်ဖိ ၁၅ နံၣ်တဂၤ စံးဝဲလၢ– “ပဖိမုၣ်ဖိ ဖးဝဲတၢ်ဂ့ၢ် အဆိကတၢၢ်တခါလၢ ပၢၢ်ထီၣ် (Awake!) အပူၤန့ၣ်မ့ၢ်ဝဲ ‘တၢ်သံကွၢ်စံးဆၢ’ သနၢၣ်န့ၣ်လီၤ.” လံာ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ မၤစၢၤနၤသ့ ဒ်သိးနကထံၣ်ဘၣ် တၢ်အုၣ်အသးလၢ တၢ်ဘၣ်တ့ကစၢ်အိၣ်ဝဲအဂ့ၢ် ဒီးကကဲထီၣ် တၢ်မၤစၢၤလၢ နကဂ့ၢ်လိာ်ကွံာ် တၢ်သိၣ်လိအကမၣ်တဖၣ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. နတၢ်နာ်ကဂၢၢ်ကျၢၤထီၣ်ဝဲ ဒီးနကလီၤဂာ်ဒ်သ့ၣ်တထူၣ်လၢ အဂံၢ်စဲၤလီၤအသးယိာ် ယိာ် ဒီးကလံၤအူဆူၣ်ဘၣ်ဆၣ် တလီၤကူၢ်ဝဲဘၣ်န့ၣ်လီၤ.—ယံးရမံယၤ ၁၇:၅-၈.

၇. ဘၣ်မနုၤအဃိ ယွၤအဲၣ်ဒိးလၢ ပကသူ ပတၢ်ကူၣ်သ့ဒီးတၢ်သ့ၣ်ညါလဲၣ်.

^၇ ပမ့ၢ်သံကွၢ်တၢ်သံကွၢ်ဒ်သိးဒီး ‘ဘၣ်မနုၤအဃိ ယနာ်လံာ်စီဆှံလဲၣ်န့ၣ် ကမၣ်ဧါ.’ တကမၣ်နီတစဲးဘၣ်. ယဟိဝၤယွၤ တအဲၣ်ဒိးဝဲလၢ နနာ်တၢ်တမံၤမံၤ ခီဖျိလၢပှၤဂၤနာ်ဝဲအဃိဘၣ်. ကစၢ်ယွၤအဲၣ်ဒိးလၢ နကသူ “တၢ်ကူၣ်သ့ဒီးတၢ်သ့ၣ်ညါ” ဒ်သိး နဃုသ့ၣ်ညါအီၤ လီၤတံၢ်လီၤဆဲးလၢ လံာ်စီဆှံအံၤ အိၣ်ဟဲလၢ ယွၤအအိၣ်န့ၣ်လီၤ. ဒ်နတၢ်သ့ၣ်ညါ ယွၤအကလုၢ်ကထါ ဒံးယံာ်ဒံးအါထီၣ်ဝဲအသိး နတၢ်နာ်ကဒံးယံာ်ဒံးအါထီၣ်ဝဲလီၤ. (စံၣ်တဲၤတဲလီၤတၢ် ၂:၂၆; ဖး ၁ တံၤမသ့း ၂:၄ တက့ၢ်.) ကျဲတဘိလၢနကသ့ၣ်ညါ လံာ်စီဆှံအဂီၢ်န့ၣ် မ့ၢ်ဝဲတၢ်မၤလိတၢ်ဂ့ၢ်တခါ လီၢ်တံၢ်လီၤဆဲးလၢ နအဲၣ်ဒိးသ့ၣ်ညါအါထီၣ်အီၤန့ၣ်လီၤ.

၈, ၉. (က) ပှၤတနီၤနီၤန့ၣ် အဲၣ်ဒိးဃုသ့ၣ်ညါအါထီၣ်ဝဲ တၢ်ဂ့ၢ်မနုၤလဲၣ်. (ခ) ပှၤတနီၤ ဆိကမိၣ်ထံဝဲတၢ်လၢ အဝဲသ့ၣ်ဖးဝဲတဖၣ်အဃိ ကဲဘျုးလၢ အဝဲသ့ၣ်အဂီၢ်ဒ်လဲၣ်.

^၈ ပှၤတနီၤမၤလိဝဲ လံာ်စီဆှံ ဝံအတၢ်စံးပာ်တဖၣ် မုာ်ဝဲလီၤ. မ့တမ့ၢ် အဝဲသ့ၣ် ကထိၣ်သတြီၤကွၢ်ဝဲ လံာ်စီဆှံတၢ်ကွဲးနီၣ်ကွဲးဃါတဖၣ် ဒီးပှၤဃုသ့ၣ်ညါတၢ်စံၣ်စိၤတဲစိၤ, ပှၤစဲအ့ၣ်ဖိ ဒီးပှၤဃုသ့ၣ်ညါ တၢ်ဖိတၢ်လံၤလၢပျၢၤတဖၣ် အတၢ်ကတိၤန့ၣ်လီၤ. အဒိ ပကကွၢ် ၁ မိၤၡ့ ၃:၁၅. နီၢ်အံၣ်အုဒီး စီၤအၤဒၣ်ပူထီၣ်ထီဒါ ယဟိဝၤယွၤဒီး အတၢ်ပၢဝံၤအလီၢ်ခံ ယဟိဝၤယွၤ ဟ့ၣ်လီၤဝဲ ဝံအတၢ်စံးပာ် လၢအရ့ဒိၣ်အံၤလီၤ. တၢ်အံၤမ့ၢ်ဝဲ ဝံအတၢ်စံးပာ်အါမးအကျါ အဆိကတၢၢ်တခါ လၢအမၤစၢၤပှၤဒ်သိး ပကသ့ၣ်ညါဘၣ်လၢ ယွၤအဘီအမုၢ်န့ၣ် ကပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲလၢ ကစၢ်ယွၤအတၢ်ပၢန့ၣ် မ့ၢ်တၢ်လၢအဂ့ၤကတၢၢ် ဒီးကမၤကတၢၢ်ကွံာ်ဝဲ တၢ်နးတၢ်ဖှီၣ်ဒ်လဲၣ်အဂ့ၢ်န့ၣ်လီၤ. နမၤလိ ၁ မိၤၡ့ ၃:၁၅ ကသ့ဒ်လဲၣ်. လံာ်စီဆှံအဆၢဖိတဖၣ်လၢ အပာ်ဖျါဝဲလၢ ဝံအတၢ်စံးပာ်အံၤ ကလၢပှဲၤထီၣ်ဒ်လဲၣ်အဂ့ၢ်န့ၣ် နကွဲးနီၣ်ပာ်သ့ဝဲလီၤ. လၢခံနဃုသ့ၣ်ညါ ဘၣ်ဃးဒီး လံာ်စီဆှံအဆၢတဖၣ်အံၤ ဘၣ်တၢ်ကွဲးအီၤအခါဖဲလဲၣ် ဒီးရဲၣ်လီၤအီၤတဆီဘၣ်တဆီသ့န့ၣ်လီၤ. နကသ့ၣ်ညါဘၣ်လၢ ပှၤကွဲးလံာ်စီဆှံတဖၣ် တအိၣ်မူဘၣ်တစိၤဃီသနာ်က့ အဝဲသ့ၣ်တဂၤစုာ်စုာ် ကွဲးဝဲတၢ်တမံၤမံၤလၢ အကဲထီၣ်တၢ်မၤစၢၤ ဒ်သိးပကနၢ်ပၢၢ်အါထီၣ် ဝံအတၢ်စံးပာ်အဂီၢ်လီၤ. နကသ့ၣ်ညါဘၣ်လၢ ယဟိဝၤယွၤ အသးစီဆှံ ဟံးစုနဲၣ်ကျဲအဝဲသ့ၣ်န့ၣ်လီၤ.—၂ ပ့းတရူး ၁:၂၁.

^၉ ဒီပုၢ်ဝဲၢ်လၢ အအိၣ်လၢ ကီၢ်ကၠၢမနံၣ်တဂၤ ဆိကမိၣ်ထံဝဲဘၣ်ဃးဒီး လံာ်စီဆှံတကတြူၢ်ဘၣ်တကတြူၢ် ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲ ယွၤအဘီအမုၢ်အဂ့ၢ် တဆီဘၣ်တဆီန့ၣ်လီၤ. အဝဲတဲဝဲ– “လံာ်စီဆှံန့ၣ် ပှၤကွဲးဝဲအဂၤလွံၢ်ဆံ ဒီးပှၤလၢအကွဲးလံာ်စီဆှံတဖၣ်န့ၣ် တအိၣ်မူတစိၤဃီဘၣ် ဒီးအါဒၣ်တက့ၢ် အဝဲသ့ၣ်တဂၤဒီးတဂၤန့ၣ် တသ့ၣ်ညါလိာ်အသးဘၣ်.” ဒီပုၢ်ဝဲၢ်မုၣ်တဂၤလၢ အအိၣ်လၢ ကီၢ်အီစတြ့လယါန့ၣ် မၤလိဘၣ်ဝဲ တၢ်ဂ့ၢ်လၢ တၢးထီခိးတၢ် အပူၤလၢ အဘၣ်ဃးဒီးဘူၣ်လဲၤကပာ်န့ၣ် ဘၣ်ထွဲလိာ်အသးဒီး ၁ မိၤၡ့ ၃:၁၅ ဒီးမ့းၡံအၤလၢကျဲဒ်လဲၣ်န့ၣ်လီၤ. ^[၁] (ကွၢ်တၢ်ဂ့ၢ်လၢ တၢ်မၤလိအကတၢၢ်တက့ၢ်.) အဝဲကွဲးဝဲဒ်အံၤလီၤ– “တၢ်မၤလိတခါအံၤ ဒုးနၢ်ပၢၢ်ထီၣ်ယၤလၢ ယဟိဝၤယွၤ အတၢ်အဲၣ်ပှၤဒိၣ်ဝဲထဲလဲၣ်န့ၣ်လီၤ. ယသူၣ်မံသးမုာ်ဒိၣ်မးလၢ ယဟိဝၤယွၤဒုးအိၣ်ထီၣ်ဝဲ ဘူၣ်လဲၤကပာ် အတၢ်ရဲၣ်တၢ်ကျဲၤလၢ ပှၤအံၣ်စရ့လးဖိတဖၣ်အဂီၢ် တကးဒံးဘၣ် အဝဲရဲၣ်လီၤကျဲၤလီၤဝဲလၢ ယ့ၣ်ၡူးကဟဲမၤလၢထီၣ်ပှဲၤထီၣ် ဘူၣ်အံၤအတၢ်တိာ်ပာ်အဃိလီၤ. ယဟံးန့ၢ် တၢ်ဆၢကတီၢ်လၢ ယကဆိကမိၣ်ထံ ဝံအတၢ်စံးပာ်ဘၣ်ဃးဒီး ဘူၣ်လဲၤကပာ်န့ၣ် မ့ၢ်တၢ်လၢ အလီၤကမၢကမၣ် ဒိၣ်မးန့ၣ်လီၤ.” ဘၣ်မနုၤအဃိ ဒီပုၢ်ဝဲၢ်မုၣ်တဂၤအံၤ တူၢ်ဘၣ်ဝဲဒ်အံၤလဲၣ်. မ့ၢ်လၢ အဝဲဆိကမိၣ်ထံဝဲ တၢ်လၢအဖးဝဲတဖၣ် ထံထံဆးဆးဒီးနၢ်ပၢၢ်ထီၣ်ဝဲအဃိလီၤ. အဝဲမၤဝဲဒ်န့ၣ်အဃိ အတၢ်နာ်ဂၢၢ်ကျၢၤထီၣ်ဒီး အတၢ်ရ့လိာ်သးဒီး ယဟိဝၤယွၤဂ့ၤဒိၣ်ထီၣ်ဝဲလီၤ.—မးသဲ ၁၃:၂၃.

၁၀. တၢ်ဂ့ၢ်လၢ လံာ်စီဆှံအပူၤတဖၣ် ပှၤကွဲးဝဲတီတီလိၤလိၤအဃိ မၤဂၢၢ်ကျၢၤထီၣ် ပတၢ်နာ်လၢလံာ်စီဆှံ အဖီခိၣ်ဒ်လဲၣ်.

^၁၀ ဆိကမိၣ်ကွၢ်စ့ၢ်ကီးလၢ ပှၤကွဲးလံာ်စီဆှံတဖၣ်အံၤ အတၢ်ကွဲးတီတီလိၤလိၤအဂ့ၢ်န့ၣ်တက့ၢ်. အဝဲသ့ၣ်ကွဲးလီၤဝဲ တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤ ဒ်တၢ်အိၣ်သးအသိး တီတီလိၤလိၤလီၤ. ပှၤကွဲးလံာ်ဖိလၢစိၤဖဲန့ၣ်တဖၣ် အါတက့ၢ်အဝဲသ့ၣ်ကွဲးဝဲထဲ အပှၤကလုာ်ဒီး အခိၣ်အနၢ်တဖၣ် အဂ့ၢ်လၢအဂ့ၤလီၤ. မ့မ့ၢ် ယဟိဝၤယွၤအဝံတဖၣ်န့ၣ် ကွဲးလီၤဝဲတၢ်လၢအဂ့ၤမ့ၢ်ဂ့ၤ, အအၢမ့ၢ်ဂ့ၤ လၢပှၤအံၣ်စရ့လးဖိ ဒီးအစီၤပၤတဖၣ်မၤဝဲန့ၣ်လီၤ. (၂ ကွဲးနီၣ်တၢ် ၁၆:၉, ၁၀; ၂၄:၁၈-၂၂) အဝဲသ့ၣ် အနီၢ်ကစၢ်အတၢ်ကမၣ် ဒီးယွၤအခ့အပှၤအဂၤတဖၣ် အတၢ်ကမၣ်ဒၣ်လဲာ် ကွဲးဖျါထီၣ်ဝဲလီၤ. (၂ ၡမူၤအ့လး ၁၂:၁-၁၄; မၢ်ကူး ၁၄:၅၀) ဒီပုၢ်ဝဲၢ်ခွါသးစၢ်လၢ ကီၢ်ဘြံးတၢၣ်တဂၤ စံးဝဲလၢ, “ယမ့ၢ်တဲတီတီန့ၣ် လံာ်လၢ ဘၣ်တၢ်ကွဲးအီၤ တီတီလိၤလိၤ ဒ်သိးလံာ်စီဆှံန့ၣ် ပဃုတဘၣ်အါအါဘၣ်. လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ ပနာ်သ့လၢ လံာ်စီဆှံန့ၣ် မ့ၢ်လံာ်လၢဟဲလၢ ယဟိဝၤယွၤအအိၣ်နီၢ်နီၢ်န့ၣ်လီၤ.”

၁၁. လံာ်စီဆှံအတၢ်ဟံးစုနဲၣ်ကျဲတဖၣ် ဟဲလၢ ယွၤအအိၣ်န့ၣ် ပသ့ၣ်ညါအီၤသ့လၢကျဲဒ်လဲၣ်.

 ^၁၁ ဖဲပှၤကညီတဖၣ် မၤထွဲဝဲ လံာ်စီဆှံအတၢ်ဟံးစုနဲၣ်ကျဲ လၢအတၢ်အိၣ်မူပူၤအခါ အဝဲသ့ၣ် သ့ၣ်ညါဘၣ်ဝဲလၢ လံာ်စီဆှံန့ၣ်အဘျုးအိၣ်ဝဲန့ၣ်လီၤ. လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ အဝဲသ့ၣ်နာ်ဝဲလၢ လံာ်စီဆှံန့ၣ်ဟဲလၢယွၤအအိၣ်န့ၣ်လီၤ. (ဖး စံးထီၣ်ပတြၢၤ ၁၉:၇–၁၁ တက့ၢ်.) ဒီပုၢ်ဝဲၢ်မုၣ်သးစၢ်လၢ ကီၢ်ယပၣ်တဂၤ စံးဝဲလၢ– “ဖဲယဟံၣ်ဖိဃီဖိတဖၣ် မၤထွဲလံာ်စီဆှံ အတၢ်ဟံးစုနဲၣ်ကျဲတဖၣ်အခါ ပအိၣ်ဒီးတၢ်သူၣ်ခုသးခုနီၢ်နီၢ်လီၤ. ပအိၣ်ဒီးတၢ်ဃူတၢ်ဖိး, တၢ်မုာ်တၢ်ခုၣ်ဒီး တၢ်အဲၣ်တၢ်ကွံလီၤ.” လံာ်စီဆှံ မၤစၢၤစ့ၢ်ကီး ပှၤအါဂၤဒ်သိး ကသ့ၣ်ညါထီၣ်ဝဲလၢ တၢ်လၢအဝဲသ့ၣ်နာ်ဝဲတနီၤန့ၣ် တမ့ၢ်တၢ်မ့ၢ်တၢ်တီဘၣ်. (စံးထီၣ်ပတြၢၤ ၁၁၅:၃-၈) လံာ်စီဆှံ နဲၣ်လိပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိတဖၣ်လၢ ကသန့ၤအသးလၢ ယဟိဝၤယွၤလၢ အမ့ၢ်သ့တၢ်လၢာ်ကစၢ် ဒီးအတၢ်အၢၣ်လီၤလၢ အကဟဲကဲထီၣ်အသးလၢ ခါဆူညါတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. မ့မ့ၢ်ပှၤလၢ အစံးဝဲလၢ ယွၤတအိၣ်ဘၣ်တဖၣ်န့ၣ် အဝဲသ့ၣ် ပာ်ဝဲန့ဆၢၣ်တၢ်ဘၣ်တ့တမံၤမံၤလၢ ကစၢ်ယွၤအလီၢ်န့ၣ်လီၤ. ပှၤအဂၤတနီၤ စံးဝဲလၢ ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိတဖၣ် ကမၤဂ့ၤထီၣ်ဝဲ တၢ်အိၣ်သးလၢ ခါဆူညါန့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ် ပမ့ၢ်ကွၢ်တၢ်လၢ ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိတဖၣ်မၤဝဲန့ၣ် ပသ့ၣ်ညါဘၣ်လၢ အဝဲသ့ၣ်မၤလီၤမၢ်ကွံာ်ဝဲ တၢ်ကီတၢ်ခဲလၢဟီၣ်ခိၣ်ချၢတဖၣ် တသ့ဘၣ်န့ၣ်လီၤ.—စံးထီၣ်ပတြၢၤ ၁၄၆:၃, ၄.

၁၂, ၁၃. ပတဲသကိး ဘၣ်ဃးဒီးတၢ်ဘၣ်တ့ မ့တမ့ၢ် လံာ်စီဆှံအဂ့ၢ်ဒီး ပှၤဂၤကသ့ဒ်လဲၣ်.

^၁၂ ဖဲနတဲတၢ်ဒီးပှၤဂၤ ဘၣ်ဃးဒီးတၢ်ဘၣ်တ့ မ့တမ့ၢ် လံာ်စီဆှံအဂ့ၢ်အခါ အဆိကတၢၢ် သံကွၢ် တၢ်လၢအဝဲသ့ၣ်နာ်ဝဲနီၢ်နီၢ်န့ၣ်တက့ၢ်. ပလီၢ်နသးလၢ ပှၤတနီၤန့ၣ်နာ်ဝဲ သးသမူအတၢ်လဲလိာ်အသး တဆီဘၣ်တဆီ (evolution) သနာ်က့ နာ်စ့ၢ်ကီးဝဲယွၤလီၤ. အဝဲသ့ၣ်စံးဝဲလၢ ကစၢ်ယွၤသူဝဲ သးသမူအတၢ်လဲလိာ်အသး တဆီဘၣ်တဆီ ဒ်သိးကတ့လီၤဝဲ တၢ်ဘၣ်တ့အဂၤတဖၣ်လီၤ. ပှၤအဂၤတနီၤနာ်ဝဲ သးသမူအတၢ်လဲလိာ်အသး တဆီဘၣ်တဆီန့ၣ် မ့ၢ်လၢအဝဲသ့ၣ် မၤလိဘၣ်ဝဲလၢ ကၠိအဃိလီၤ. ဒီးအဂၤတနီၤန့ၣ် တနာ်ယွၤလၢၤဘၣ် မ့ၢ်လၢအဝဲသ့ၣ် အသးဟးဂီၤလၢ တၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါအဃိန့ၣ်လီၤ. လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ အဆိကတၢၢ်န့ၣ် သံကွၢ်အီၤလၢ အဝဲနာ်ဝဲတၢ်မနုၤလဲၣ် ဒီးဘၣ်မနုၤအဃိနာ်ဝဲဒ်န့ၣ်လဲၣ်တက့ၢ်. ဒီးဖဲအဝဲသ့ၣ်တဲတၢ်အခါ ဒိကနၣ်အီၤလီၤတံၢ်လီၤဆဲးတက့ၢ်. နမ့ၢ်မၤဒ်န့ၣ်န့ၣ် အဝဲသ့ၣ် ကသးအိၣ်ဒိကနၣ် တၢ်လၢနတဲတဖၣ်န့ၣ်လီၤ.—တံတူး ၃:၂.

^၁၃ ပှၤတဂၤဂၤမ့ၢ်တဲနၤလၢ နနာ်တၢ်ဘၣ်တ့ကစၢ်ဒု နမ့ၢ်ပှၤအပျုၢ်လီၤဧါသၢၣ်. နကစံးဆၢဒ်လဲၣ်. လၢတၢ်ယူးယီၣ်ပာ်ကဲအပူၤ မၢအတဲနၢ်ပၢၢ်နၤလၢ ဘၣ်ဃးဒီးတၢ်သးသမူ ဟဲကဲထီၣ်အသး ဒ်လဲၣ်အဂ့ၢ်န့ၣ်တက့ၢ်. သံကွၢ်အီၤလၢ သးသမူမ့ၢ်ဟဲကဲထီၣ်အသး တဆီဘၣ်တဆီန့ၣ် သးသမူလၢ အဆိကတၢၢ်တခါန့ၣ် မၤကဲထီၣ်ဝဲ တၢ်လၢအလီၤဂာ်ဒီးအီၤ ကဘၣ်သ့ဝဲ တမ့ၢ်ဘၣ်ဧါ. ပှၤကူၣ်ဘၣ်ကူၣ်သ့တဂၤ စံးဝဲလၢ တၢ်သးသမူန့ၣ် လိၣ်ဘၣ်ဝဲ တၢ်အဂၤတဖၣ်စ့ၢ်ကီးလီၤ. ကလိၣ်ဘၣ်ဝဲ (၁) တၢ်တမံၤမံၤ ဒ်သိးဒီးတၢ်အဖံး လၢကဒီသဒၢအီၤအဂီၢ် (၂) တၢ်သ့တၢ်ဘၣ်လၢ အကဒိးန့ၢ်ဘၣ် တၢ်ဂံၢ်တၢ်ဘါ ဒီးသူအီၤအဂီၢ် (၃) တၢ်သ့တၢ်ဘၣ်တခါလၢ ကဆီတလဲအက့ၢ်အဂီၤဒီး တၢ်ဒိၣ်ထီၣ်ထီထီၣ်အဂီၢ်ဒီး (၄) တၢ်သ့တၢ်ဘၣ်လၢ ကတ့ထီၣ်ဝဲတၢ်လၢအလီၤဂာ်ဒီး တၢ်တခါခါ, တကးဒံးဘၣ် ပှၤကူၣ်ဘၣ်ကူၣ်သ့တဂၤအံၤ တဲစ့ၢ်ကီးဝဲလၢ– “တၢ်သးသမူယိယိဖိဒၣ်လဲာ် ပှၤနၢ်ပၢၢ်အီၤကီဒိၣ်မးလီၤ.”

၁၄. ဖဲနတဲသကိး တၢ်ဘၣ်တ့အဂ့ၢ်အခါ နသူတၢ်အဒိမနုၤသ့လဲၣ်.

^၁၄ ဖဲနတဲသကိး တၢ်ဘၣ်တ့အဂ့ၢ်အခါ နသူတၢ်အဒိ ဒ်သိးတၢ်မၢဖိပီၤလူး သူဝဲအသိးသ့လီၤ. အဝဲကွဲးဝဲလၢ– “ကယဲၢ်ဟံၣ်ခဲလၢာ်န့ၣ်, ပှၤဒုးကဲထီၣ်ဝဲတဂၤဂၤလီၤ. မ့မ့ၢ်ပှၤလၢအဒုးကဲထီၣ် တၢ်ခဲလၢာ်တဂၤန့ၣ်မ့ၢ်ယွၤလီၤ.” (ဧ့ၤဘြံၤ ၃:၄) ဟံၣ်တဖျၢၣ် ကကဲထီၣ်အဂီၢ် ပှၤကဘၣ်ရဲၣ်ကျဲၤဒီး တ့ထီၣ်အီၤလီၤ. တၢ်သးသမူအဂ့ၢ်အကျိၤန့ၣ် ပနၢ်ပၢၢ်ဘၣ်အီၤ ကီဒိၣ်န့ၢ်ဒံး ပှၤတ့ထီၣ်ဟံၣ်တဖျၢၣ်န့ၣ်လီၤ. လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ ပှၤလၢအတ့တၢ်သးသမူန့ၣ် ကဘၣ်အိၣ်ဝဲလီၤ. ဒ်သိးနကတဲနၢ်ပၢၢ်ပှၤဂၤအဂီၢ် နသူလံာ်လဲၢ် လၢတၢ်ကရၢကရိ ထုးထီၣ်ဝဲတဖၣ်သ့စ့ၢ်ကီးလီၤ. ဒီပုၢ်ဝဲၢ်မုၣ်တဂၤ တဲသကိးတၢ်ဒီး ပိာ်ခွါသးစၢ်တဂၤလၢ အတနာ်ယွၤဘၣ်န့ၣ်လီၤ. ဒီပုၢ်ဝဲၢ်မုၣ်ဟ့ၣ်အီၤလံာ် (brochure) ဒီးလၢခံတနွံန့ၣ် သးစၢ်တဂၤအံၤစံးဝဲလၢ– “ခဲအံၤယနာ်ကစၢ်ယွၤလံ.” ပှၤသးစၢ်တဂၤအံၤ စးထီၣ်မၤလိ လံာ်စီဆှံ ဒီးလၢခံကဲထီၣ်ဝဲ ပဒီပုၢ်ဝဲၢ်တဂၤလီၤ.

၁၅, ၁၆. တချုးလၢပတဲနၢ်ပၢၢ်ပှၤတဂၤဂၤလၢ လံာ်စီဆှံအဂ့ၢ်ဒံးဘၣ်န့ၣ် ပကြၢးမၤတၢ်မနုၤလဲၣ်. ထီဘိန့ၣ် ပကြၢးသ့ၣ်နီၣ်ထီၣ် တၢ်မနုၤလဲၣ်.

^၁၅ ပှၤတဂၤဂၤ အသးမ့ၢ်ဒ့ဒီဘၣ်ဃးဒီး လံာ်စီဆှံန့ၣ် နကတဲနၢ်ပၢၢ်အီၤဒ်လဲၣ်. ဒ်ပပာ်ဖျါထီၣ်လၢထးအသိး အဆိကတၢၢ်သံကွၢ်အီၤ တၢ်လၢအနာ်ဝဲန့ၣ်တက့ၢ်. ဒီးဃုသ့ၣ်ညါစ့ၢ်ကီး တၢ်လၢထုးန့ၢ်အသးန့ၣ်တက့ၢ်. (ကတိၤဒိ ၁၈:၁၃) အဝဲမ့ၢ်သးအိၣ် စဲအ့ၣ်အဂ့ၢ်န့ၣ် တဲပၠးအီၤတၢ်အဒိလၢ လံာ်စီဆှံအပူၤ လၢအပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲ ဘၣ်ဃးဒီးစဲအ့ၣ်အဂ့ၢ်န့ၣ်တက့ၢ်. အဝဲမ့ၢ်သးအိၣ် တၢ်စံၣ်စိၤတဲစိၤအဂ့ၢ် န့ၣ် တဲဘၣ်အီၤ တၢ်မၤအသးတမံၤလၢ ဟီၣ်ခိၣ်အတၢ်စံၣ်စိၤတဲစိၤအပူၤ ဒီးထိၣ်သတြီၤပၠးအီၤ လၢလံာ်စီဆှံအပူၤဒီး တချုးတၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ ဟဲကဲထီၣ်ဒံးဘၣ်န့ၣ် လံာ်စီဆှံတဲဆိပာ်ဝဲ အါနံၣ်အါလါလံန့ၣ်လီၤ. မ့မ့ၢ်ပှၤအဂၤတနီၤန့ၣ် နမ့ၢ်ဒုးနဲၣ်အီၤ တၢ်တမံၤမံၤလၢ လံာ်စီဆှံအပူၤလၢ ကမၤဂ့ၤထီၣ်အဝဲသ့ၣ် အတၢ်အိၣ်မူ ဒ်သိးဒီး ကစၢ်ခရံာ် အတၢ်စံၣ်တဲၤတဲလီၤတၢ်လၢ တၢ်လူၢ်ခိၣ်န့ၣ် အဝဲသ့ၣ်ကအဲၣ်ဒိး ဒိကနၣ်ဝဲလီၤ.

^၁၆ သ့ၣ်နီၣ်ထီၣ်လၢ ပတအဲၣ်ဒိး တဲအါတၢ်ဒီးပှၤဂၤတဖၣ်ဘၣ်. ပအဲၣ်ဒိးလၢ အဝဲသ့ၣ်တဲသကိးတၢ်ဒီးပှၤ ဒီးသးအိၣ်မၤလိလံာ်စီဆှံဒီးပှၤန့ၣ်လီၤ. လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ သံကွၢ်အီၤတၢ်သံကွၢ်လၢ တၢ်ယူးယီၣ်ပာ်ကဲအပူၤ ဒီးဒိကနၣ်အဝဲသ့ၣ် လီၤတံၢ်လီၤဆဲးတက့ၢ်. ဖဲနတဲဖျါထီၣ် နတၢ်နာ်လၢ ပှၤတဂၤဂၤအအိၣ်အခါ အိၣ်ဒီးတၢ်ယူးယီၣ်ပာ်ကဲ လီၤဆီဒၣ်တၢ် ဖဲနတဲတၢ်ဒီးပှၤလၢ အသးပှၢ်န့ၢ်နၤအခါန့ၣ်တက့ၢ်. နမ့ၢ်ယူးယီၣ်ပာ်ကဲပှၤဂၤန့ၣ် ပှၤကယူးယီၣ်ပာ်ကဲနၤစ့ၢ်ကီးလီၤ. နနီၢ်ဆံးသနာ်က့ နအိၣ်ဒီးတၢ်သ့ၣ်ညါနၢ်ပၢၢ် ဘၣ်ဃးဒီးနတၢ်နာ်အဂ့ၢ်ဂ့ၤဂ့ၤအဃိ ကထုးန့ၢ်ပှၤဂၤအသးလီၤ. ဘၣ်ဆၣ် ပှၤတဂၤဂၤ မ့ၢ်အဲၣ်ဒိးတဲအါတၢ်ဒီးနၤ ဒီးမ့ၢ်အဲၣ်ဒိးမၤမဲာ်ဆှးနၤန့ၣ် တလိၣ်လၢနစံးဆၢက့ၤ အဝဲအတၢ်သံကွၢ်ဘၣ်.—ကတိၤဒိ ၂၆:၄.

၁၇, ၁၈. (က) လၢလံာ်စီဆှံအပူၤ တၢ်ဂ့ၢ်လၢ အမၤဆူၣ်ထီၣ်နတၢ်နာ်န့ၣ် ဖဲလဲၣ်တခါလဲၣ်. (ခ) တၢ်မၤလိလၢခံတခါန့ၣ် ပကတဲသကိးတၢ်သံကွၢ်မနုၤလဲၣ်.

^၁၇ ပဘၣ်သ့ၣ်ညါ တၢ်ဂ့ၢ်မိၢ်ပှၢ်လၢ အအိၣ်လၢလံာ်စီဆှံအပူၤတဖၣ် ဘၣ်ဆၣ် ဒ်သိးပတၢ်နာ် ကဂၢၢ်ထီၣ်ကျၢၤထီၣ်အဂီၢ် ပကဘၣ်ဃုသ့ၣ်ညါအါထီၣ်လီၤ. ပကဘၣ်ဃုသ့ၣ်ညါအါထီၣ် တၢ်မ့ၢ်တၢ်တီ ဒ်တၢ်လုၢ်ဒိၣ်ပှ့ၤဒိၣ်လၢ အအိၣ်ခူသူၣ်အသး အသိးန့ၣ်လီၤ. (ကတိၤဒိ ၂:၃-၆) ကျဲအဂ့ၤကတၢၢ်တဘိလၢ နကမၤဂၢၢ်ထီၣ်ကျၢၤထီၣ် နတၢ်နာ်အဂီၢ်န့ၣ် မ့ၢ်နကဘၣ် ဂုာ်ကျဲးစၢးဖးလံာ်စီဆှံတုၤလၢ အဝးဒီတဘ့ၣ်န့ၣ်လီၤ. လၢတနံၣ်အတီၢ်ပူၤန့ၣ် ဂုာ်ကျဲးစၢၤဖးအီၤ တုၤအဝးတဝီတက့ၢ်. ကဝီၤအပှၤကွၢ်တၢ်တဂၤ ဖဲအနီၢ်ဆံးဒံးအခါ မ့ၢ်လၢအမၤဝဲဒ်န့ၣ်အဃိ အတၢ်ရ့လိာ်သးဒီး ယဟိဝၤယွၤဂ့ၤထီၣ်ဝဲလီၤ. အဝဲတဲဝဲလၢ “မ့ၢ်လၢ ယဖးလံာ်စီဆှံဝးဝဲဒီဘ့ၣ်အဃိ ယနာ်လၢလံာ်စီဆှံန့ၣ် အိၣ်ဟဲလၢယွၤအအိၣ်လီၤ. ဖဲလၢယနီၢ်ဆံးဒံးအခါ လံာ်စီဆှံပူလၢ ယမၤလိဘၣ်တဖၣ်န့ၣ် အခဲအံၤယနၢ်ပၢၢ်ထီၣ်အီၤလံ.” တကးဒံးဘၣ် ဒ်သိးနကနၢ်ပၢၢ်တၢ်လၢ နဖးတဖၣ်န့ၣ်အဂီၢ် သူတၢ်ပီးတၢ်လီလၢ အအိၣ်လၢ နကျိာ်တဖၣ်န့ၣ်တက့ၢ်. ဘၣ်သ့ၣ်သ့ၣ် တၢ်ပီးတၢ်လီဒ်သိးဒီး Watchtower Library on DVD Watchtower ONLINE LIBRARY Watch Tower Publications Index or the Research Guide for Jehovah’s Witnesses ကအိၣ်လၢကျိာ်အဂၤလၢ နနၢ်ပၢၢ်အီၤန့ၣ်လီၤ.

^၁၈ မိၢ်ပၢ်သ့ၣ်ဧၢ နမ့ၢ်ပှၤလၢ အမၤစၢၤနဖိအဂ့ၤကတၢၢ်သ့လီၤ. နသိၣ်လိနဖိဘၣ်ဃးဒီး ယဟိဝၤယွၤအဂ့ၢ်သ့ဝဲလီၤ. ဘၣ်ဆၣ် ဒ်သိးနဖိတဖၣ် ကအိၣ်ဒီး တၢ်နာ်လၢအဂၢၢ်ကျၢၤအဂီၢ် နမၤစၢၤအဝဲသ့ၣ်ကသ့ဒ်လဲၣ်. တၢ်မၤလိလၢခံတခါန့ၣ် ပကမၤလိသကိး ကျဲတနီၤလၢ ပမၤစၢၤအဝဲသ့ၣ်သ့န့ၣ်လီၤ.