1-2. (a) Mambu vuandaka yinki mutindu na Yudea ntangu ntumua Paulo sonikaka letre na Baebreo? (b) Samu na yinki letre yango vuandaka na mfunu mingi samu na bau?

 BAKLISTO ya Ebreo yina vuandaka zinga na Yerusaleme mpe na Yudea kutanaka na mambu mingi ya mpasi na manima ya lufua ya Yesu. Ntangu fioti na manima ya kuzibuka ya kimvuka ya Buklisto, Baklisto kutanaka na kutelemina mosi ya ngolo. (Mis. 8:1) Na manima ya bamvula kana 20, banlonguki ya Klisto kutanaka na mikakatano ya ngolo ya mbongo, kondua ntembe yavuandaka samu na nsatu yina kuminaka buala yango. (Mis. 11:27-30) Nzokande, na mvula kana 61 N.B., Baklisto vuandaka zinga na ntangu mosi ya kiyenge beto meka fuanikisa yau na mambu yina kuminaka bau na manima. Na ntangu yango, babakaka letre mosi yina mepemama yina katukaka na ntumua Paulo​—letre yango kuizaka mpenza na ntangu yina mebonga.

² Letre yango samu na Baebreo kuizaka na ntangu yina mebonga samu kiyenge yina Baklisto vuandaka na yau na ntangu yango zingilaka ve. Paulo pesaka malongi ya mfunu yina sadisaka Baklisto yango bakanga ntima na mambu ya mpasi yina bakutanaka na yau ntangu fioti na manima. Kubebisama ya Yerusaleme mpe ya tempelo na yau, yina Yesu samunaka, kumaka pene. (Luka 21:20) Ya kedika, yavuanda Paulo to Baklisto ya Yudea bazabaka ve na sikisiki mpenza yinki ntangu kubebisama yango kesalama. Atako plina, Baklisto yango lendaka sadila ntangu yina bikanaka samu na kukibongisa na kukudisaka bikadulu lokola kiminu mpe kukanga ntima.​—Ebr. 10:25; 12:1, 2.

3. Samu na yinki mukanda ya Baebreo kena kubenda mpenza dikebi ya Baklisto bubu yayi?

 ³ Beto kekutana na mpasi mosi ya nene kuluta yina Baklisto ya Ebreo kutanaka na yau. (Mat. 24:21; Em. 16:14, 16) Na yau bika beto tadila mua malongi ya mfunu yina Yehova pesaka Baklisto yango yina lenda sadisa beto diaka.

‘BETO SALA NGOLO SAMU BETO KUMA BANTU YINA MEYELA’

4. Yinki mambu ya mpasi Baklisto yina vuandaka Bayuda kutanaka na yau? (Tala diaka foto.)

⁴ Baklisto yina vuandaka Bayuda kutanaka na diambu mosi ya mpasi. Na ntangu mosi, dikanda ya Bayuda vuandaka dikanda yina Yehova ponaka. Yerusaleme vuandaka buala ya kimfumu ya Kimfumu ya Nzambi na ntoto, mpe tempelo vuandaka kisika ya mfunu ya nsambudulu ya kuvedila. Bayuda nionso ya kukuikama vuandaka landa Nsiku ya Mose mutindu bamfumu ya mabundu na bau vuandaka sasila bau yau. Malongi yango vuandaka tuadisa bau na mambu metadila bima ya kudia, mutindu na bau ya kutadila kuzenga disutu, mpe ata mpe mutindu na bau ya kusadila Bantu ya makanda yankaka mambu. Nzokande, Yehova tatamanaka ve kundima bankayilu ya Bayuda na manima ya lufua ya Yesu. Yavuandaka diambu ya mpasi samu na Bayuda yina kumaka Baklisto, yina mesanaka kulanda Nsiku. (Ebr. 10:1, 4, 10) Yavuandaka mpasi ata na Baklisto yina meyela, na kifuani ntumua Petelo, na kumesana na bansobolo yango. (Mis. 10:9-14; Gal. 2:11-14) Samu na bindimeli ya yimpa ya Baklisto yango, bamfumu ya mabundu ya Bayuda bandaka kuniokola bau.

5. Yalombaka Baklisto kenga na yinki diambu?

⁵ Baklisto ya Ebreo kutanaka na kutelemina yina vuandaka katuka na bagrupe zole ya bantu. Na ndambu mosi, bamfumu ya mabundu ya Bayuda vuandaka sadila bau mambu lokola bapengui. Katula yau, bantu yankaka yina vuandaka tuba ti bakele Baklisto vuandaka tula banlonguki ya Klisto mbamba ti batatamana kuzitisa Nsiku ya Mose, mbala yankaka samu na kutina minioko. (Gal. 6:12) Yinki sadisaka Baklisto ya kukuikama babikana na kedika?

6. Yinki Paulo kindisaka bampangi na yandi Baklisto basala? (Baebre 5:14–6:1)

 ⁶ Na letre na yandi na Baebreo, Paulo kindisaka bampangi na yandi Baklisto balonguka mpe bayindula na mpinda na zulu ya Mpova ya Nzambi. (Tanga Baebre 5:14–6:1.) Na nzila ya Masonukua ya Ebreo, Paulo sasilaka bampangi na yandi ti mutindu Baklisto vuandaka sambila Yehova vuandaka mbote kuluta mutindu Bayuda vuandaka sambila Yehova. a Paulo zabaka ti nzayilu ya mpinda mpe mbakusulu ya mpinda ya kedika kesadisa Baklisto yango samu bavuanda na dikoki ya kuzaba mpe kumanga malongi ya luvunu yina lendaka zimbisa bau nzila.

7. Yinki mambu ya mpasi beto kena kukutana na yau bubu yayi?

⁷ Mutindu mosi na Baklisto ya Ebreo, beto kekutanaka na bansangu mpe na makanisi yina kele ve na nguizani na bansikudukusu ya lunungu ya Yehova. Mbala mingi bambeni keteleminaka bindimeli na beto ya bikadulu ya mbote yina mesimbama na Biblia mpe mutindu beto kebimisaka bantu na kimvuka, baketubaka ti beto kendimaka ve makanisi ya bantu mpe beto kele na kinkesi. Bikadulu mpe makanisi ya yinza yayi kena kutatamana kusuasana na mutindu ya kukoka yina Nzambi ketadilaka mambu. (Mas. 17:15) Na yau, beto fueti kudisa dikoki na beto ya kubakusa mpe kuzaba makanisi yina bambeni kesadilaka samu na kumeka kulembisa beto to ata mpe samu na kuzimbisa beto nzila.​—Ebr. 13:9.

8. Yinki lenda sadisa beto na kukuma bantu ya kuyela na kimpeve?

⁸ Yakevuanda Mbote beto zitisa dilongi yina Paulo pesaka na Baklisto ya Ebreo, ya kukuma bantu yina meyela na kimpeve. Yazola monisa beto fueti sosa kukuma na nzayilu ya mpinda ya kedika mpe kusala ti mutindu na beto ya kukanisa kokana na ya Yehova. Yakele diambu yina beto fueti tatamana kusala ata na manima ya kukipesa mpe ya kubaka mbotama. Yavuanda bamvula yikua beto mesala na kedika, beto nionso beto fueti tangaka mpe kulongukaka Mpova ya Nzambi mbala na mbala. (Nz. 1:2) Mumeseno ya mbote ya ndongokolo ya beto mosi kesadisa beto na kukumisa ngolo kikadulu yina Paulo tubilaka na letre na yandi yina yandi sonikinaka Baebreo: kiminu.​—Ebr. 11:1, 6.

BETO VUANDA “BANTU YINA KELE NA KIMINU SAMU NA KUTANINA LUZINGU NA BETO”

9. Samu na yinki yavuandaka na mfunu ti Baklisto ya Ebreo vuanda na kiminu ya ngolo?

⁹ Baklisto ya Ebreo vuandaka na nsatu ya kiminu ya ngolo samu na kuvuka na mpasi yina kuminaka Yudea. (Ebr. 10:37-39) Yesu luengisaka banlonguki na yandi ti ntangu bakemona basoda mezinga Yerusaleme, bafueti tina na bamongo. Yalombaka ti Baklisto nionso, yavuanda bayina vuandaka zinga na mbanza yango to na babuala yina kele na mfinda sadila dilongi yango. (Luka 21:20-24) Ntangu basoda vuandaka kuiza nuanisa mbanza mosi, mbala mingi bantu yina vuandaka zinga na babuala yina vuandaka na mfinda, vuandaka tina na mbanza samu bibaka na yau lendaka tanina bau. Kutina na bamongo vuandaka monana lokola dikanisi mosi ya yimbi, na yau yalombaka bavuanda na kiminu ya ngolo samu bazitisa ntumu ya Yesu.

10. Kiminu ya ngolo ketinda Baklisto na kusala yinki? (Baebre 13:17)

¹⁰ Yalombaka diaka na Baklisto ya Ebreo batula ntima na bantu yina Yesu vuandaka sadila samu na kutuadisa kimvuka. Kondua ntembe bantu yina vuandaka tuadisa pesaka malako ya sikisiki samu na kusadisa bantu nionso na kimvuka balanda lutuadusu ya Yesu na ntangu yina mebonga mpe basala mambu na mulongo. (Tanga Baebre 13:17.) Mpova ya Greki yina  bamesadila na Baebre 13:17 samu na kutubila “beno zitisaka” zola monisa muntu mosi yina mendima kuzitisa samu yandi kena kutudila muntu yina kena kupesa lutuadusu ntima. Yazola monisa ti yandi kena kuzitisa kaka ve samu muntu yango kele na kiyekua ya kupesa lutuadusu. Na yau yalombaka na Baklisto ya Ebreo balonguka kutudila bantu yina vuandaka tuadisa bau ntima tekila mpasi kuiza. Kana na ntangu ya kiyenge Baklisto kena kulanda na luzitu nionso malako ya bantu yina kena kutuadisa, yakevuanda pete kuluta samu na bau na kusala mutindu yina na bantangu ya mpasi.

11. Samu na yinki yakele na mfunu ti Baklisto vuanda na kiminu ya ngolo bubu yayi?

¹¹ Mutindu mosi na Baklisto ya Ebreo, beto diaka beto kele na nsatu ya kiminu. Beto kena zinga ntangu mosi yina bantu mingi kena kumanga​—ata mpe kuvueza—​nduengoso ya Biblia yina metadila nsuka ya yinza yayi. (2 Pe. 3:3, 4) Katula yau, atako Biblia metubila mua mambu yina kesalama na ntangu ya mpasi ya nene, yakele na mambu mingi yina beto zaba ve. Yakelomba beto vuanda na kiminu ya ngolo ti nsuka ya yinza yayi kekuiza na ntangu yina mebonga mpe Yehova ketanina beto.​—Hab. 2:3.

12. Yinki kesadisa beto samu beto vuka na ntangu ya mpasi ya nene?

¹² Beto fueti kumisa diaka kiminu na beto ngolo na nzila yina Yehova kesadilaka samu na kutuadisa beto bubu yayi​—“nanga ya kukuikama mpe ya mayele.” (Mat. 24:45) Ntangu mpasi ya nene kebanda, mbala yankaka beto kebaka malako ya sikisiki samu na kutanina luzingu na beto, mutindu yavuandaka mbala yankaka samu na Baklisto ya Ebreo ntangu basoda ya Roma zingaka Yerusaleme. Yayi nde ntangu ya kukumisa kiminu na beto ngolo mpe kutula ntima na lutuadusu yina beto kebakaka na bampangi yina ketuadisaka nkubukulu ya Yehova. Kana beto kena kutula ntima ve mpe beto kena kuzitisa ve lutuadusu na bau bubu yayi, yakevuanda mpasi beto zitisa lutuadusu yina beto kebaka na ntangu ya mpasi ya nene.

13. Samu na yinki dilongi yina kele na Baebre 13:5 vuandaka na mfunu?

¹³ Ntangu bavuandaka vingila batubila bau ti batina, yalombaka diaka na Baklisto ya Ebreo bakumisa luzingu na bau pepele, na kumangaka “nzola ya mbongo.” (Tanga Baebre 13:5.) Ndambu kati na bau lutisaka bantangu mosi ya nsatu mpe ya kimputu. (Ebr. 10:32-34) Atako na ntama bavuandaka pene ya kukanga ntima na bampasi samu na nsangu ya mbote, bayankaka bandaka kukanisa ti kimvuama vuandaka na mfunu mingi samu na lutanunu na bau. Kasi mbongo vukisaka ve baluzingu na bau ntangu Yerusaleme bebisamaka. (Yak. 5:3) Ya kedika, yavuandaka mpasi mingi samu na konso muntu yina vuandaka zola bima ya kinsuni na kubika yinzo na yandi mpe bima na yandi samu na kutina.

14. Yinki mutindu kiminu ya ngolo lenda vuanda na bupusi na banzengolo na beto na diambu metadila bima ya kinsuni?

¹⁴ Beto kevuanda na dikoki ya kumanga kuzola bima ya kinsuni kana beto kele na kiminu ya ngolo ti nsuka ya yinza yayi mekuma pene. Ya kedika, bantu “keloza palata na bau na balabala” samu bakebakusa ti “yavuanda palata na bau to wolo na bau yakekoka ve kuvukisa bau na kilumbu ya nganzi ya ngolo ya Yehova.” (Ezk. 7:19) Na kisika ya kutula makanisi na beto na kusosa kukuma na mbongo mingi, yakelomba beto baka banzengolo yina kesadisa beto beto kumisa luzingu na beto pepele. Yazola monisa beto fueti telemina ntotolo ya kukota bamfuka yina mekondua mfunu to kukipesa mingi na kutanina bima mingi ya kinsuni. Beto fueti kenga diaka samu bima ya kinsuni bika kuma bima yina meluta mfunu na luzingu na beto. (Mat. 6:19, 24) Kiminu na beto lenda mekama na diambu  metadila bima ya kinsuni mpe mambu yankaka ntangu beto kena kupusana na nsuka ya yinza yayi.

“BENO FUETI VUANDA NA KIKADULU YA KUKANGA NTIMA”

15. Samu na yinki yalombaka Baklisto ya Ebreo kanga ntima?

¹⁵ Yalombaka na Baklisto ya Ebreo bakanga ntima na kumekama ya kiminu na bau ntangu mambu vuandaka beba na Yudea. (Ebr. 10:36) Atako Baklisto yankaka ya Ebreo kutanaka na minioko mosi ya ngolo, mingi kati na Baklisto yango ndimaka malongi ya Buklisto na ntangu mosi ya kiyenge. Paulo tubaka ti atako bakangaka ntima na kumekama ya mpasi ya kiminu, baniokuamaka ntete ve lokola Yesu, yina niokuamaka tii na lufua. (Ebr. 12:4) Nzokande, lokola malongi ya Buklisto vuandaka muangana, Bayuda yina vuandaka bambeni kumaka na nganzi ya ngolo mpe na kinkesi. Mua bamvula na ntuala, grupe mosi ya bantu bulaka Paulo ntangu yandi vuandaka longa na Yerusaleme. Bayuda kuluta 40 “salaka ndefi ti yimbi kumina bau kana bamekudia mpe bamekunua tekila bakufua Paulo.” (Mis. 22:22; 23:12-14) Atako bavuandaka yina mpe kutelemina bau, yalombaka na Baklisto batatamana kukutakana samu na nsambudulu, kusamuna nsangu ya mbote, mpe kutatamana kukumisa kiminu na bau ngolo.

16. Yinki mutindu letre yina basonikinaka Baebreo lenda sadisa beto samu beto tadila minioko na mutindu ya mbote? (Baebre 12:7)

¹⁶ Yinki sadisaka Baklisto ya Ebreo samu bakanga ntima na kutelemina yina bakutanaka na yau? Paulo zabaka ti yalombaka batadila banzomono na bau na mutindu ya mbote. Na yau yandi sasilaka ti Nzambi lenda bika nzila ti kiminu na bau mekama samu babaka formasion ya Buklisto. (Tanga Baebre 12:7.) Formasion yango lendaka sadisa samu na kukuna mpe kukudisa bikadulu ya mfunu ya Buklisto. Kana bakena kutula makanisi na bau na mambote yina banzomono yango vuandaka bimisa, yalendaka vuanda pete kuluta samu na Baklisto yango ya Ebreo na kukanga ntima.​—Ebr. 12:11.

17. Yinki mambu Paulo longukaka na diambu metadila kukanga ntima na minioko?

 ¹⁷ Paulo kindisaka Baklisto ya Ebreo balemba ve ntangu bakena kukutana na banzomono. Yandi vuandaka mpenza muntu yina mebonga kusonikina bau samu na mambu yango. Lokola yandi vuandaka niokola Baklisto na ntama, yandi zabaka mambu yina vuandaka kumina bau. Yandi zabaka diaka mutindu ya kukanga ntima na minioko. Kutu, yandi kutanaka na kutelemina ya mutindu na mutindu na manima ya kukuma Muklisto. (2 Ko. 11:23-25) Na yau Paulo vuandaka na dikoki ya kutuba na kibakala nionso mambu yina kelombamaka samu na kukanga ntima. Yandi bambulaka Baklisto yango ti ntangu bakena kukanga ntima na banzomono, yakelomba ve bakukitudila ntima kasi batudila nde Yehova ntima. Kusala mutindu yina salaka ti Paulo tuba na kibakala nionso: “Yehova kele nsadisi na munu; munu kebanga ve.”​—Ebr. 13:6.

18. Yinki mambu yakelomba beto zaba samu na bilumbu kena kuiza yina lenda sadisa beto samu na kukanga ntima na minioko?

¹⁸ Ndambu ya bampangi na beto kena kukutana na minioko bubu yayi. Beto lenda sadisa bau na kukuikama nionso na nzila ya bisambu na beto mpe, mbala yankaka, na kupesaka bau lusadusu yina mebonga. (Ebr. 10:33) Nzokande, Biblia metuba puelele ti “bantu nionso yina kelandaka Yesu Klisto mpe kezolaka kusadila Nzambi na kukuikama nionso bau mpe bakeniokuama.” (2 Tim. 3:12) Samu na mfunu yango, beto nionso beto fueti kukibongisa samu na bantangu ya mpasi yina kena kuiza. Beto tatamana kutudila Yehova ntima ya mvimba, na kundimaka ti yandi kesadisa beto beto kanga ntima na konso nzomono yina lenda kumina beto. Na ntangu yina mebonga, yandi kebomba bisadi na yandi nionso ya kukuikama.​—2 Tes. 1:7, 8.

19. Yinki beto lenda sala samu na kukibongisa samu na mpasi ya nene? (Tala diaka foto.)

¹⁹ Kondua ntembe letre ya Paulo samu na Baebreo sadisaka Baklisto ya siekle ya ntete bakukibongisa samu na mpasi yina bakutanaka na yau. Paulo kindisaka bampangi na yandi bavuanda na nzayilu mpe mbakusulu ya mpinda ya Masonukua. Kusala mutindu yina sadisaka bau na kuzaba mpe na kumanga malongi yina lendaka bebisa kiminu na bau. Yandi kindisaka bau na kukumisa kiminu na bau ngolo samu bavuanda pene ya kulanda lutuadusu ya Yesu mpe ya bantu yina yandi kena kusadila samu na kutuadisa kimvuka. Mpe yandi sadisaka Baklisto bakudisa kikadulu ya kukanga ntima na kutadilaka banzomono na mutindu ya mbote, mpe na kutadilaka yau lokola diluaku ya kubaka formasion na Tata na bau ya nzola. Bika beto diaka beto sadila malongi yango yina mekatuka na Biblia. Na manima beto kevuanda na dikoki ya kukanga ntima na kukuikama nionso tii na nsuka.​—Ebr. 3:14.