1, 2. (a) Adieyi Elefaze yo Biledade bavova mu mpila ina Nzambi kebadikilanga e salu kieto? (b) Adieyi Yave kavova muna diambu diadi?

SE VIOKA mvu miayingi, wantu tatu bayenda mokena yo Yobi wa selo kiakwikizi kia Nzambi. Mosi muna yau, Elefaze wa Ntemane, wayuvula Yobi yuvu yamfunu vo: ‘O muntu ng’okala mfunu kwa Nzambi? O nkwa ngangu nga olenda kala o mfunu kwa yandi? Nga dieyangi kwa Mpungu-ngolo, vo u nsongi? Ovo i nluta kwa yandi walungisa ngienda zaku?’ (Yobi 22:1-3) Elefaze edi kabanzanga vo ediadi ke dilendakana ko. Wankaka i Biledade wa Nsuka, ona wavova vo wantu ke balendi kala asongi ko vana ndose a Nzambi.—Tanga Yobi 25:4.

² Elefaze yo Biledade bavava kwikidisa Yobi vo e ngolo kevanganga za sadila Yave zankatu kwandi. Wantu awaya bazola vo Yobi kakwikila vo kuna kwa Nzambi, e nselele ye mimvidi misundidi o mfunu ke mu wantu ko. (Yobi 4:19; 25:6) Nga bavova e mvovo miami wau vo alembami bakala? (Yobi 22:29) Dialudi vo Yave osundidi kikilu o nene.  Oyeto twakete kikilu avo tuyitezanese yo yandi. Avo tutelamene vana ntandu a mongo yovo tutadidi vana zianela ya ndeke, tumona vo yeto wantu twakete kikilu yo kondwa mfunu. Kansi, nga Yave i wau kebadikilanga e ngolo tuvanganga za kunsadila yo vema tusonganga muna salu kia Kintinu? Ve. Yave wavovesa Elefaze, Biledade yo Sofa wa muntu antatu vo mana bavovanga maluvunu. I bosi, Nzambi wavova vo watoma yangalelanga Yobi yo kunyikila vo “ntaudi ame.” (Yobi 42:7, 8) Muna kuma kiaki, tulenda kala ye ziku vo wantu alembi lunga ‘mfunu bena kwa Nzambi.’

3. Adieyi Eleyu kavova mu kuma kia ngolo tuvanganga za sadila Yave? Adieyi kazola vova?

³ Toko dimosi wayikilwanga vo Eleyu wawanga ekolo Yobi kamokenanga yo wantu tatu awaya. Vava moko kiafokoka, Eleyu wayuvula Yobi mu kuma kia Yave vo: “Ovo u nsongi, nki okumvana? Ovo nki ketambula va koko kwaku?” (Yobi 35:7) Nga Eleyu mpe edi kazola vova vo e ngolo tuvanganga za sadila Nzambi zankatu kwandi? Ve. Yave katumba Eleyu ko nze una katumbila wantu tatu awana. Eleyu diambu diaswaswana kayika. Edi kazola vova vo Yave kevavanga ko vo twansambila. Yave walunga. Ke vena diambu ko tulenda vanga dilenda kumvuamisa yovo kunkumika. Konso fu kiambote yovo ngangu tuna zau, kwa Nzambi zatuka, omonanga una tusadilanga zo.

4. Aweyi Yave kemonanga vava tusonganga zola kw’akaka?

⁴ Vava tusonganga zola kw’awana besambilanga Yave, obadikilanga mana tuvanganga nze kwa yandi tuvanganga mo. Muna Ngana 19:17 tutanganga vo: “On’ofwa nsukami e nkenda, Yave kesompeka, ewete diandi, futa kekumfuta dio.” Yave omonanga konso ntangwa tusonganga nkenda kw’akaka. Kana una vo yandi i Mvangi a nsema wawonso, Yave obadikilanga mavangu mama nze yandi odidi e mfuka kwa muntu, ofutanga yo muna kumvananga tukau twayingi twambote. Yesu wa Mwan’a Nzambi wasonga e ziku kia diambu diadi.—Tanga Luka 14:13, 14.

5. Nkia yuvu tubakila e mvutu?

⁵ Kuna nz’ankulu, Yave wasola Yesaya wa ngunza mu kunsunzula yo kunsadila salu kiamfunu. (Yesaya 6:8-10) Yesaya kuna mvevo wawonso watambulwila e mboka yayi yo vova vo: “Mono oyu; untuma.” O unu mpe, Yave ovananga akwa kwikizi e lau dia sala e salu kiandi. Mafunda ye mafunda ma selo ya Yave besonganga ntim’amvevo nze una Yesaya kasonga. Betambulwilanga malau ma salu ma mpila mu mpila muna salu kia Yave, kwenda sadila konso fulu yo zizidila mambu mayingi mampasi. Kansi, akaka balenda vova vo: ‘Iyangalelanga e lau dia kuyivana muna salu kia Yave, kansi nga mana ivanganga mfunu kikilu mena? Avo mono kisadidi ko, nga Yave kalendi sola muntu ankaka ko kimana e salu kiandi  kiasalwa?’ Nga walwakilwa kala kwa ngindu zazi? Yambula twabadika lusansu lwa selo yole ya Yave kuna nz’ankulu, Debora yo Baraki, yo zaya una lusansu lwau lulenda kutusadisila mu baka e mvutu za yuvu yayi.

6. Ekuma diamonekenanga vo diasazu kwa makesa ma Yabini mu sunda Aneyisaele?

⁶ Baraki kesa dia mvita wa mwisi Isaele kakala, Debora ngunza ankento kakala. Mu mvu 20, Aneyisaele ‘babangikwanga kikilu’ kwa Yabini wa ntinu a Kenani. Makesa ma Yabini wantu ambi kikilu bakala ye akwa nsoki. Aneyisaele ana bazingilanga muna mavata wonga wayingi bakalanga wau, ke bazolanga nkutu sisa nzo zau ko. Makesa ma Yabini bakala ye 900 za makalu ma mvita makala ye sengwa, kansi Aneyisaele ke bakala ye nwaninwa yangolo ko ya mvita muna kuyitanina.—Afundisi 4:1-3, 13; 5:6-8. * (Tala mvovo vana yand’a lukaya.)

7, 8. (a) Nkia luludiku lwantete Yave kavana kwa Baraki? (b) Aweyi Aneyisaele basundila makesa ma Yabini? (Tala e fwaniswa kuna lubantiku lwa longi.)

⁷ Avo tutezanese vu kia makesa ma Yabini ye kina kia Aneyisaele, tumona vo Aneyisaele batovoka kikilu bakala, badi sundwa mu nzaki. Kansi, Yave wasadila Debora wa ngunza ankento kavovesa Baraki vo: ‘Wenda kuna mongo a Tabo, wanata 10.000 ma wan’a Nafetale yo wan’a Zebulune. Omono ikukokelela Sisera wa nkuluntu a vu kia Yabini kuna nkoko a Kisone yo makalu mandi ye ndong’andi; ikunyekol’ova koko kwaku.’—Afundisi 4:4-7.

⁸ E mboka ya vava awana bekuyivanina kuna mvevo yamwangana mwawonso, 10.000 ma makesa bakutakana vana Mongo a Tabo. I bosi, Baraki yo makesa mandi bayenda nuana ye mbeni zau vana fulu kiayikilwanga vo Tanaki. (Tanga Afundisi 4:14-16.) Nga Yave wasadisa Aneyisaele? Elo. Vana vau, vanoka mvula yangolo, e fulu kina banuaninanga e mvita kiazala ye nteke. Ediadi diasadisa Aneyisaele. Baraki walakama makesa ma Sisera kilometa 24, yakuna Karosete. Muna nzila, bawana kalu dia mvita dia Sisera diabatamena muna nteke. Wakulumuka muna kalu yo tinina kuna Sananimi, lukufi ye mbanza Kedese. Vava kalwaka, Sisera wayenda swekama muna saba kia nkento mosi wakala ye nkumbu a Yaele. Wau vo Sisera wayoya kikilu kakala, vana vau wabakama tulu. Ekolo kakala ku tulu, Yaele kuna unkabu wawonso wamvonda. (Afundisi 4:17-21) Yave wasadisa Aneyisaele mu sunda mbeni zau. * (Tala e mvovo vana yand’a lukaya.)

9. Nkia diambu tulongokele muna Afundisi 5:20, 21 mu kuma kia vita ina Aneyisaele banuana yo Sisera?

⁹ Tulenda longoka mayingi muna lusansu luna muna Afundisi kapu kia 4 avo tutangidi e kapu kilende. Muna Afundisi 5:20, 21 tutanganga vo: “Kun’ezulu kunweno e vita, Muna ngyenda zau, e ntetembwa zinwene yo Sisera. O nkoko a Kisone ubakukulwisi!” Nga ediadi disongele  vo mbasi zasadisa Aneyisaele ekolo banuananga? Nga mvul’a matadi ye nsiemo yanoka? Nkand’a Nzambi ke uvovanga diambu ko. Kansi, tulenda vova vo Yave wavuluza nkangu andi muna nokesa mvula yangolo vana fulu kiakina ye muna ntangwa yayina kaka, kimana 900 za makalu ma mvita malembi diata mu nzaki. Muna Afundisi 4:14, 15, nkumbu ntatu tutanganga vo Yave wasundisa Aneyisaele. Yandi wafwana tambula nkembo. Ke vakala mosi ko muna 10.000 ma Aneyisaele wafwana tambula nkembo muna nsunda basunda.

10, 11. Nki i Meroze? Ekuma yasibilwa?

¹⁰ Owau, yambula twabadika diambu diankaka diamfunu. Vava Aneyisaele basunda e mvita, Debora yo Baraki bayimbila nkunga mu kembelela Yave. Bayimbila vo: “Nusiba Meroze, i kavovela mbasi a Yave, nusiba nkangu una mo e nsib’a kinkani: Kadi ke bezidi ku lusadisu lua Yave ko, ku lusadisu lua Yave mun’akwa ngolo.”—Afundisi 5:23.

¹¹ Nki i Meroze? Ke tuna kikilu ye ziku ko kana nki. Kansi, e sibu kiasibwa Meroze kialungana kikilu, kadi yavila emvimba. Meroze nanga i mbanza ina yazingilanga wantu ana ke bazola yikama Baraki ko muna mvita. Wau vo 10.000 ma wantu bayivana kuna mvevo mu nuana ye makesa ma Kenani, nanga esi Meroze bawá e mboka vo wantu bavavuanga bayivana kuna mvevo mu nuana e vita. Dilenda kala mpe vo Meroze i mbanza ina Sisera kaviokela vava katinanga Baraki. Esi Meroze nanga bakala ye lau dia kanga Sisera, kansi ke bavanga wo ko. Yindula una bamona vava bamona kesa diadina diatikunanga muna nzila za mbanz’au mu vuluza moyo andi. Diavavanga vo bavanga diambu mu yikama e kani dia Yave. Kele vo bavanga wo, Yave wadi kubasenda. Kansi, vava bakala ye lau dia vanga diambu mu kuma kia Yave, bazinga moko mau. Esi Meroze baswaswana kikilu bakala yo Yaele ona wasonga unkabu.—Afundisi 5:24-27.

12. Nkia fu yaswaswana basonga o wantu iyikwanga muna Afundisi 5:9, 10? Ediadi difwete kutufila mu vanga nkia diambu?

¹² Muna afundisi 5: 9, 10, tumwene vo wantu 10.000 baswaswana kikilu bakala ye awana ke bazola kuyivana kuna mvevo ko. Debora yo Baraki basanisina ‘ayazi a Isaele, ana bayivana kuna mvevo kumosi yo nkangu.’ Baswaswana kikilu bakala ye awana ‘bavuanda vana ntandu a mabuluku mampembe,’ babanzanga vo kuyivana kuna mvevo zitu wau dikulula. Wantu awaya beyikilwanga nze wantu ‘bavuende vana mateva mambote’ yo ‘diatila muna nzila,’ yau ke batokani. Nswaswani yo yau, akwa ntima miamvevo bayenda kumosi yo Baraki mu nuana e mvita vana mongo a Tabo ye muna ndimba mia Kisone. Awana bazolanga kala ye zingu kiambote bavoveswa vo: “Nusamuna wo” yovo nutoma yindula. Diavavanga vo basia sungididi yo toma yindula e lau bavidisa wau vo ke bazola kuyivana ko kuna mvevo muna salu kia Yave. O  unu, yeto mpe tufwete kuyifimpanga mu zaya una tubadikilanga e salu kia Nzambi.

13. Aweyi esi kanda dia Rubeni, Dani yo Asere baswaswanena ye esi kanda dia Zebulune ye Nafetale?

¹³ E 10.000 dia wantu ana bayivana kuna mvevo bamona una Yave kasongela vo yandi i Mfumu a nsema wawonso. Bakubama bakala mu zayisa dio kwa akaka ekolo bavovelanga ‘mavangu mansongi ma Yave.’ (Afundisi 5:11) Nswaswani yo wantu awaya, esi kanda dia Rubeni, Dani yo Asere mavua mau kaka batokanenanga, nze twelezi yau, nzaza zau yo tunga e fulu yaningamenanga e nzaza, vana fulu kia kuyivana muna salu kia Yave. (Afundisi 5:15-17) Kansi, ke makanda mawonso ko makala nze yau. E kanda dia Zebulune yo Nafetale ‘basia e zingu kiau mu vonza’ kimana bayikama Debora yo Baraki. (Afundisi 5:18) Tulenda longoka diambu diamfunu muna ngindu zaswaswana basonga muna diambu ditadidi kuyivana kuna mvevo.

14. Aweyi tusongelanga vo tuyikamanga kimfumu kia Yave o unu?

¹⁴ O unu, ke tunuananga mvita ko muna yikama kimfumu kia Yave. Kansi, tuyikamanga kimfumu kiaki vava tusamunanga e nsangu zambote kuna unkabu yo vema kwawonso. O unu, wantu ayingi bavuilu o mfunu kimana bayivana muna salu kia Yave ke mu lumbu yavioka ko. Ulolo wa mpangi z’akala ye z’akento kumosi ye aleke bekuyivananga kuna mvevo muna salu ya mpila mu mpila ya ntangwa ke ntangwa. Kasikil’owu, ayingi besalanga se aviti a nzila, akaka besadilanga kuna Betele, tunga Maseka ma Kintinu yo sala e salu ivuwanga o mfunu muna tukutakanu twampwena. Akuluntu ankaka besadilanga muna Comissões de Ligação com Hospitais yo kubika tukutakanu twampwena. Tuna ye ziku vo Yave oyangalelanga ntim’amvevo tusonganga mu kunsadila konso fulu. Ke singa  vilakana ko e ngolo tuvanganga.—Ayibere 6:10.

15. Aweyi tulenda kadila ye ziku vo twakinu yo vema muna salu kia Yave?

¹⁵ Tufwete kuyifimpanga mu zaya kana vo tuna ye fu kia kuyivana kuna mvevo. Tulenda kiyuvula: ‘Nga iyambulanga vo akaka basala e salu kiawonso? Nga mavua itokanenanga ke mu salu kia Yave ko? Nga itangininanga lukwikilu yo unkabu wasonga Baraki, Debora, Yaele ye 10.000 wa wantu ana bayivana kuna mvevo mu sadilanga yawonso ngina yau muna salu kia Yave? Nga nzolele kwenda zingila ku mbanza yovo nsi yankaka kimana yavua nzimbu zayingi yo kala ye zingu kiambote? Avo i wau, nga isambanga kwa Yave mu zaya dina nkangalu wau uvanga kwa esi nzo ame ye muna nkutakani?’ * (Tala mvovo vana yand’a lukaya.)

16. Kana una vo Yave kakondelo lekwa ko, nki tulenda kumvana?

¹⁶ Yave okutuvananga e lau diadi dia yikama kiamfumu kiandi. Tuka muna lumbu ya Adami yo Eva, Nkadi ampemba ozolanga vo wantu bakala kuna sambu diandi yo kolamena Yave. Kansi, vava tuyikamanga kimfumu kia Yave, tusonganga kwa Satana kana ku sambu dia nani twina. O lukwikilu ye kwikizi kieto kikutufilanga mu kuyivana kuna mvevo muna salu kia Yave. Ediadi dikunyangidikanga kikilu. (Ngana 23:15, 16) Nzambi eto olenda sadila kwikizi yo lemvo weto mu vana mvutu kwa Satana ona okuntiangunanga. (Ngana 27:11) O nlemvo weto i lekwa kiamfunu tulenda vana kwa Yave. Ediadi kiese kiayingi dikuntwasilanga.

17. Adieyi tulongole muna Afundisi 5:31 mu kuma kia dina divangama kuna sentu?

¹⁷ Ke kolo ko, awonso ova nza besola luyalu lwa Yave ke mu luyalu lwankaka ko. Tuvingilanga ye kiese kiawonso e kolo kiaki. Tumonanga nze una wamona Debora yo Baraki ana bayimbila vo: ‘I mpila yiyi ividila mbeni zaku zawonso, e Yave: Vo i awana bekuzolanga, yambula bakala nze ntangwa ivaikanga muna ngolo zandi.’ (Afundisi 5:31) Ediadi divangama vava Yave kefwasa e nza yambi ya Satana. Vava e vita ya Armangedo iyantika, Yave kevava lusadisu lwa wantu ko mu fwasa e mbeni zandi. Kansi, ‘tutelama,’ yo ‘mona mpuluz’a Yave.’ (2 Tusansu 20:17) Owau, tuna ye lau dia yikama kimfumu kia Yave kuna unkabu yo vema kwawonso.

18. O kuyivana kuna mvevo muna salu kia Yave aweyi dilenda twasila nluta kw’akaka?

¹⁸ Debora yo Baraki bayantikila o nkunga wa nsunda mu mvovo mikembelelanga Yave, ke wantu ko. Bayimbila vo: “Wau vo o nkangu wayivanina kuna mvevo; Nutonda Yave!” (Afundisi 5:1, 2) Diau dimosi, vava tukuyivananga kuna mvevo muna salu kia Yave, tulenda kasakesa mpe akaka mu ‘kembelela Yave.’