MVU 12 yakala vava yabakula vo lekwa kiamfunu ngina kiau ndenda vana. Vava twakala mu lukutakanu lwa zunga, mpangi mosi wangiuvula kana vo nzolele kwenda samuna e nsangu zambote. Kana una vo wauna i nkumbu antete, yatambulwila. Twayenda sila umbangi ku zunga kimosi ye wampana yinkanda-nkanda yakala ye nsangu za Kintinu kia Nzambi. I bosi, wampovesa vo: “Ngeye osila umbangi ku sambu edi, omono ikala kuna sambu dina.” Kana una vo wonga yakala wau, yayantika sila umbangi mu nzo ye nzo. Yasivika kikilu kadi yalenda kaya yinkanda-nkanda yawonso. Elo, wantu ayingi bakala ye luzolo lwa tambula e lekwa kiamfunu yakala kiau.

Mu mvu wa 1923 yawutuka, kuna Chatham, zunga kia Kent, Inglaterra. Muna mvu miamina mialandila e Vit’Antete ya Nz’Amvimba, wantu bakala ye vuvu vo e mambu toma metoma ova nza. Kansi vava bamona vo ke diavangama ko, bakendalala kikilu. I diau mpe diavangama kwa mase mame. Bakendalala mpe mu kuma kia mfumu za dibundu dia Batista ana bavavanga kala ye tunda muna dibundu. Vava yakala ye kimbuta kia mvu nana, ngudi ame wayantika kwenda muna tukutakanu twa Mbangi za Yave. Muna tukutakanu twatu, mpangi mosi ankento walonganga yingiana-ngiana malongi matukanga muna Nkand’a Nzambi ye mu nkanda A Harpa de Deus. Yatoma yangalelanga mana yalongokanga.

Muna kileke, yazolanga longa wantu e vuvu kina muna Diambu dia Nzambi. Nkumbu miayingi, yasilanga umbangi mu nzo ye nzo mono mosi. Kansi, mayingi yalongokanga vava yavaikanga ye mpangi zankaka. Kasikil’owu, vava mono yo mpangi mosi ambuta twayenda sila umbangi ku zunga kimosi, twamona mfumu mosi a dibundu. Yavova vo: “Ondioyo nkombo.” O mpangi yakala yandi waningamesa o mvelo yo kumpovesa vo twafonga vana vimbu dia nti. Wampovesa vo: “Nani wavana o nswa wa yikila muntu vo nkombo? E salu kieto kia samunwina wantu e nsangu zambote. Yave kaka una ye wisa kia fundisa wantu.” Muna lumbu yayina, yalongoka vo o sadisa akaka kiese ditwasanga.—Matai 25:31-33; Mavangu 20:35.

Mpangi ankaka wandonga vo muna mona e kiese kia vana, ezak’e ntangwa divavanga vo twakala yo luzindalalu. O nkaz’andi kazolanga Mbangi za Yave ko. Lumbu kimosi, o mpangi wambokela ngienda dila kuna nzo andi. O nkento wafunga makasi wau mpangi kayenda muna salu kia umbangi. Wayantika kututubila pake ya ti. Vana fulu kia kumfungila makasi, o mpangi wavutula e pake yayina vana yalundilwanga. Una vavioka mvu miayingi, luzindalalu lwa mpangi ndioyo lwatwasa e nluta vava nkaz’andi kavubwa se Mbangi a Yave.

 Muna ngonde a Setemba ya mvu wa 1939, vava yakala ye kimbuta kia mvu 16, makesa ma Grã-Bretanha mayantika nwana e vita ye makesa ma Alemanha. Muna ngonde a Malusu ya mvu wa 1940, mono yo ngudi ame twavubwa kuna mbanza Dover. Muna ngonde a Yuni ya mvu wa 1940, yamona ulolo wa masoladi maviokanga muna makalu mampwena vana ndambu a mwelo a nzo eto. I masoladi mavuluka muna vita ya Dunquerque. Yau awonso bakendalala kikilu bakala, ke bakala ye konso vuvu ko. Yazola kubasamunwina e nsangu za Kintinu kia Nzambi yo kubasonga e vuvu kia kusentu. Muna mvu wauna, makesa ma Alemanha mayantika tuba e bomba kuna Grã-Bretanha. Konso lumbu muna fuku, e bomba zaviokelanga vana ntandu a nzo zeto. Twabakamanga kwa wonga vava twawanga mazu ma bomba zasotokanga. Muna mene, twamonanga nzo zayingi zabanguka. E mambu mama mansadisa mu bakula vo mu Kintinu kia Nzambi kaka mfwete bund’e vuvu.

Muna mvu wa 1941, yakota muna salu kia ntangwa ke ntangwa. Yayantika mpila yankaka ya zingu yantwasila kiese kiayingi. Entete, mu kompani diavanganga nzaza za vita yasadilanga, kuna mbanza Chatham. Wantu ayingi bazolanga e salu kiaki kadi nzimbu zayingi kiafutanga. Kansi, selo ya Yave bazeye wo vo Akristu ke bafwete nwanisa zula yankaka ko. Muna mvu wa 1941, twabakula vo ke tufwete yikama konso salu ko kia vanga nkele mia vita. (Yoane 18:36) Wau vo e kompani yasadilanga nzaza za vita diavanganga, yabaka e nzengo za yambula e salu kiaki yo kota mu salu kia ntangwa ke ntangwa. E fulu kiantete yafilwa i Cirencester, mbanza yambote-mbote ya Inglaterra.

Vava yakala ye kimbuta kia mvu 18, yasiwa mu pelezo mu ngonde vua kadi kiazola kota muna salu kia kisoladi ko. Wonga yamona vava kielo kia pelezo kiakangama yo sala mono mosi kaka muna kati. Kansi, ke vavioka kolo ko, ayingidi ye akaka ana bakala muna pelezo bayantika kungiuvula e kuma yasilwa mu pelezo. Yabaka e lau dia kubazayisa oma ma lukwikilu lwame.

Vava yavaikiswa mu pelezo, mono yo mpangi Leonard Smith, * twayantika sila umbangi mu mbanza zayingi za Kent, zunga kina twawutukila. Muna tuba e bomba kuna Londres, e ndeki za makesa ma Nazi kuna zunga kia Kent zaviokelanga. Tuka muna mvu wa 1944, ulolo wa bomba ziyikilwanga vo doodlebugs zasotoka muna zunga kia Kent. E ndeki zasotolanga e bomba zazi ke zakalanga yo muntu ko muna kati, kansi zazala ye lekwa yabukanga. Vava twawanga e mazu ma ndeki makulukanga, twazayanga wo vo bwa i bwa yo buka. Yeto awonso wonga twakala wau. Muna kolo kiakina, twalongokanga Nkand’a Nzambi yo wantu tanu bazingilanga mu nzo mosi. Ezak’e ntangwa,  twavuandanga kuna nsi a meza ma sengwa makubikwa kimana matutanina avo nzo ibwidi. Kuna kwalanda, awonso muna nzo yayina bavubwa.

Vava vita yafokoka, yasala e salu kia kimviti a nzila mu mvu miole kuna sude ya Irlanda. Mu nzo ye nzo twayendanga yo vova kwa wantu vo tu misionario yo lomba e fulu kia zingila. Twakayanga nkanda mieto muna nzila. Kansi, e nsi ya Irlanda yaswaswana kikilu yakala ye Inglaterra. Ayingi babanzanga vo dia uzowa mu vingila vo wantu batoma kututambula wau vo e nsi yayina yazala ye esi dibundu dia Katolika. Vava muntu mosi kavava kutuvumisa vo wanda kekutuwanda, yazayisa dio kwa polisia. Kansi, wampovesa vo: “Ongeye adieyi ovingilanga?” Ke twazaya wo ko vo mfumu za mabundu wisa kiayingi bakala kiau muna nkangu. Avo muntu otambulwidi e nkanda mieto, olenda katulwa mu salu. Nkumbu miayingi, twayingwanga mu nzo zina twazingilanga.

I bosi, twabakula vo avo tulweke ku zunga kiampa, diambote twasilanga umbangi mu fulu ina ke tuzayakene ko kwa mfumu za mabundu. Muna kuma kiaki, entete twayendanga sila umbangi kwa wantu bazingilanga mu fulu yandá. I bosi, twasilanga umbangi kw’awana bazingilanga lukufi. Ekolo twakala kuna mbanza Kilkenny, twalongokanga Nkand’a Nzambi ye toko dimosi nkumbu ntatu muna lumingu, kana una vo yimpumbulu bavavanga kutuvumisa. Wau vo yazolanga kikilu longa wantu oma ma Nkand’a Nzambi, yazola kota sikola ya salu kia kimisionario. Muna kuma kiaki, yatwika e ndomba mu kota Sikola ya Ngiladi.

Vava yakota sikola yayi mu ngonde tanu kuna Nova York, mono ye mpangi tatu twakota sikola twafilwa twenda sila umbangi kuna sanga ya mbu a Caribe. Muna ngonde ya Novemba ya mvu wa 1948, twasisa e mbanza Nova York yo kangalela muna nzaza ya tezo kia meta 18 yayikilwanga vo Sibia. Eyayina i nkumbu antete yakangalela muna nzaza. Muna kuma kiaki, kiese kikilu yakala kiau. O mpangi Gust Maki, mosi mun’awana twakota yau sikola ya Ngiladi, watoma zaya e salu kia diatisa e nzaza. Watulonga zaka ndekwa za diatisila e nzaza, nze kulula yo tombola e vela, una tulenda sadila bússola ye una tulenda diatisila e nzaza vava vekalanga tembwa kiangolo. O mpangi Gust wadiatisa e nzaza mu lumbu 30 muna mbu wakala ye tembwa kiangolo yavana twalwaka kuna Bahamas.

Vava twasila umbangi mu ngonde zakete kuna sanga ya Bahamas, twayenda kuna sanga kia Sotavento ye Barlavento. E sanga yayi ina tezo kia 800 za kilometa muna lambuka tuka kuna sanga kia Virgens ye Trinidad. Mu kolo kia mvu ntanu, twasila umbangi mu sanga ina ke yakala ye Mbangi za Yave ko. Ezak’e ntangwa, tumingu twayingi twaviokesanga lembi twika yovo tambula nkanda. Kansi, kiese kiayingi twakala kiau wau twasamunanga e nsangu mu kuma kia Yave “muna sanga.”—Yeremiya 31:10.

Vava twalwakanga muna mbanza, wantu kiese bakalanga kiau. Bayizanga vana twakala mu kututala. Akaka i nkumbu antete bamona e nzaza nze ina twakangalelanga yovo bamona mindele. Esi sanga yayi wantu ambote ye batomene zaya Nkand’a Nzambi. Nkumbu miayingi batuvananga mbizi za maza, mavoka ye nguba. Kana una vo e nzaz’eto ke yakala yanene ko, twalendanga lamba, leka yo sukula e mvuatu muna kati.

Twakatukanga muna nzaza yo kwenda kingula wantu lumbu kiawonso. Twababokelanga mu kwiza wá longi dia Nkand’a Nzambi. I bosi, muna fuku twasikanga e ngung’a nzaza. Diakiese kikilu diakala mu mona wantu bayizanga. E mini yau ya mazi yakala  nze ntetembwa zakezimanga. Ezak’e ntangwa, wantu nkama bayizanga yo yantika kutuyuvula yuvu yamuna dingi-dingi. Bakalanga ye kiese kia yimbila nkunga. Muna kuma kiaki, twasoneka miaka nkunga mia Kintinu yo kubavana mio. Yeto ayá twayantikanga yimbila. I bosi, o nkangu mpe wayimbilanga kumosi yo yeto. Batoma yimbilanga kikilu. Ekwe kolo yakiese twaviokesa!

Kuna mfoko a longi dia Nkand’a Nzambi, alongoki ankaka batulandanga kuna nzo za wantu ankaka twalongakanga yau Nkand’a Nzambi, kimana bawá mana tukubalonga. Tumingu twakete kaka twasilanga umbangi mu konso mbanza, i bosi twayendanga ku mbanza yankaka. Kansi, twavovesanga ana basonganga luzolo lwambote vo bakwamanana longoka yo wantu ankaka yavana tuvutuka. Diakiese kikilu diakala mu mona una akaka muna yau balungisila kiyekwa kiau.

O unu, yayingi muna sanga yayina yazala yo wantu. Kansi muna mvu miavioka, e sanga yayi yavuvama yakala, yazala ye matadi, mayanga, nkoko ye mabá ma ngazi. Nkumbu miayingi, mu fuku twayalukanga muna sanga. Ekolo twakala muna nzaza, e mbizi zampwena zasiensanga vana ndambu. Mazu ma nzaza kaka twawanga yadiatilanga vana ntandu a maza. O ntemo a ngonde muna mbu wakala nze palata yakezimanga.

Vava twasila umbangi mu mvu ntanu muna sanga, twayenda kuna Porto Rico mu sumba nzaza yampa ina yadiatiswanga kwa masini. Vava twalwaka, yazayana yo mpangi ankento Maxine Boyd, misionario wa mote kikilu. Yayantika kunzola. Nteleki avema a nsangu zambote kakala tuka muna kileke kiandi. I bosi, wasala e salu kia kimisionario kuna República Dominicana yamuna mvu wa 1950, vava luyalu lwa Katolika lwanyinga. Wau vo mono mu nzaza yasadilanga, bangiambula vo yakala ngonde mosi kaka kuna Porto Rico. I bosi, yadi vutuka kuna sanga mu kwenda sila umbangi mu mvu miakete. Yavova muna nsi a ntima vo: ‘E Ronald, avo dumbelele kiaki ozolele, ofwete vanga diambu mu nzaki.’ Vava vavioka tumingu tatu, yamvovesa vo nzolele kazala yandi. Vava vavioka tumingu sambanu, twakazala. Mono yo Maxine, twafilwa mu salu kia kimisionario kuna Porto Rico. Muna kuma kiaki, kisidi kangalela diaka mu nzaza yayina yampa ko.

Muna mvu wa 1956, twayantika e salu kia kinkengi a zunga. Twazolanga kikilu kingula ampangi. Ayingi muna mpangi zazi asukami bakala. Kasikil’owu, kuna vata dia Potala Pastillo, akazi wole kaka yo wana au bakala vo Mbangi za Yave. Yasikilanga o wana e mpungi. Lumbu kimosi, yayuvula mosi mun’aleke wayikilwanga vo Hilda, kana vo ozolele kwenda yeto entwadi muna salu kia umbangi. Wavova vo: “Ingeta nzolele, kansi kina y’owu nkwendela ko. Kina ye nsampatu ko.” Twansumbila nsampatu, i bosi, twayenda entwadi muna salu kia umbangi. Vioka mvu miayingi, vava mono yo Maxine twakingulanga e Betele kuna mbanza Brooklyn muna mvu wa 1972, mpangi mosi ankento ona wakota Sikola ya Ngiladi ke kolo ko, wayiza mokena yeto. Lumbu yakete kaka yasala mu kwenda kuna Equador. Wavova vo: “Ke luna kunsungamena diaka ko? Mono i dumbelele kiazingilanga kuna mbanza Pastillo ona kakala ye nsampatu ko.” I mpangi ankento Hilda! Kiese kiayingi twamona yo yantika nkutu dila.

Muna mvu wa 1960, twayantika sadila kuna vula dia Porto Rico kuna mbanza San Juan. E Betele mu nzo yakete yakala kuna belo kia Santurce. Kuna lubantiku, mono yo mpangi Lennart Johnson twasalanga e salu yawonso. Yandi yo nkaz’andi i Mbangi za Yave zantete kuna República Dominicana. Muna mvu wa 1957, bayenda zingila kuna Porto Rico. I bosi, Maxine wayantika twika nkanda kw’awana batambulanga nkanda mieto. Vioka funda dia yinkanda-nkanda katwikanga konso lumingu. Wayangalelanga kikilu e salu kiaki kadi wazola vo wantu awaya balongoka mambu ma Yave.

Iyangalelanga kikilu sadila ku Betele, kadi dikunsadisanga mu sadila e ngolo zame muna salu kia Yave. Kansi, ke ntangwa zawonso ko dikalanga diasazu. Kasikil’owu, vava twavanga lukutakanu lwantete lwa nz’amvimba kuna Porto Rico mu mvu wa 1967, yatokana kwayingi mu kuma kia lekwa yawonso yavavuanga kubikwa. Mpangi Nathan Knorr, ona wavitanga o ntu vana vena Mbangi za Yave, wayiza ku Porto Rico. Yakubika makalu mu nata misionario. Kansi, mpangi Nathan Knorr wabanza vo kiakubika makalu ko mu kuma kia misionario ana bayiza kingula e nsi. I bosi, wampovesa vo mfwete toma kubikanga mambu yo songa vo wakendalala kikilu kakala mu kuma kiame.  Kiazola tantana yandi ko. Kansi, yamona vo e mpila kampovesela ke yakala yambote ko. Yafunga makasi mu fikolo. Kansi, mu lumbu kiankaka mono yo Maxine twamonana yo Mpangi Knorr, watubokela kuna nzo andi yo kutulambila madia.

Nkumbu miayingi twayendanga kingula yitu yame kuna Inglaterra. Se diame katambulwila ludi ko vava mono yo Mama twazaya e ludi. Kansi, vava ampangi kuna Betele bakingulanga e zunga kieto, nkumbu miayingi ngudi ame kabatambulanga kuna nzo eto. Se diame wamona vo e mpangi zazi zatukanga ku Betele, akwa lulembamu kikilu. Baswaswana kikilu ye mfumu za mabundu ana bankendelekanga mu mvu miayingi. Muna mvu wa 1962, se dieto wavubwa se Mbangi a Yave.

O nkaz’ame Maxine wafwa muna mvu wa 2011. Ivingilanga e lumbu tusinga monana diaka vava kefuluka. E vuvu kiaki kiese kikilu kikumpananga. Muna mvu 58 twazinga vamosi, twamona una lutangu lwa Mbangi za Yave kuna Porto Rico lwawokelela. Entete tezo kia 650 twakala, owau twalwaka tezo kia 26.000. Muna mvu wa 2013, e vula dia Porto Rico diabundakeswa ye vula dia Estados Unidos. Yafilwa kuna Wallkill, Nova York. Mvu 60 yasadila kuna Porto Rico. Yakimwenanga vo i mwisi nsi yayi, nze coquí, nkumbu a zundu dimosi dina kaka kuna Porto Rico, diyimbilanga muna fuku vo ko-ki, ko-ki. Yatoma yangalelanga zingila kuna Porto Rico. Kansi owau, e ntangwa ya kwenda yafwana.

Yakinu yangalela o sadila Yave oku Betele. Owau, kimbuta kia mvu 90 se ngina. E salu kiame i kasakesa ampangi besadilanga ku Betele. Tuka yayizila kwaku Wallkill, vioka 600 za mpangi nkingwidi kala. Akaka mun’awana bekwiza kunkingulanga, bezolanga vo yabavana lusadisu mu kuma kia mambu ma zingu kiau yovo kia esi nzo. Akaka luludiku bevuanga o mfunu mu mpila balenda kadila ye kiese kia sadila ku Betele. Akaka malongi bevuanga o mfunu avo ke kolo ko bakazalele yovo bafidilu muna salu kia kimviti a nzila. Isianga e sungididi kwa wantu awonso bemokenanga yame, avo divuilu o mfunu, ikubavovesanga vo: “‘Nzambi mvani amvevo kezolanga.’ Muna kuma kiaki, yangalela e salu kiaku. I mu kuma kia Yave osadilanga e salu kiaki.”—2 Korinto 9:7.

Avo ozolele kala ye kiese kia sadila ku Betele yovo konso fulu, ofwete zayanga o mfunu wa salu osalanga. Konso salu tusalanga ku Betele, salu kiavauka. Kisadisanga “ntaudi akwikizi yo lulungalalu” mu vana madia ma mwanda kwa mpangi zeto mu nza yawonso. (Matai 24:45) Konso fulu tusadilanga Yave, tuna ye lau dia kunkembelela. Muna kuma kiaki, yambula twasala ye kiese kiawonso konso salu kekutuvananga, kadi “Nzambi mvani amvevo kezolanga.”