O Nsema watoma kubikwa. O nkanda Astronomy uvovanga vo: “E buka ya ntetembwa ke ikalanga yavuangalakana ko kuna zulu, kansi yatoma kiatama nze nsinga mia konde dia sanga-ngungu yovo nsinga mia wanda wabuba.” Aweyi dilendakanenanga ediadi? Akwa ngangu za nza bekwikilanga vo e mbumba ina mu salanganu ilembi monekanga, i sia vo, salanganu ya tombe. E salanganu yayi yatombe iyikilwanga vo sikada ilembi monekanga eyi . . . e buka ya ntetembwa, tuka buka yampwena ye yakete . . . ilandanga yo sikinua.”

O nsema aweyi watoma kubikilwa? Nga wau kibeni wakikubika? Tala e mvovo mia Allan Sandage. Oyandi i “nlongoki a ntetembwa watoma zayakana muna tandu kia 20” ye wakwikilanga muna Nzambi.

 Wavova vo: “Kikwikidi dio ko vo e nkubika yayi mu mavuanga yayantikila. Vena yo nkubika.”

O nsema watoma singikwa kimana wasimbanga e mioyo. Yindula o nsiku una akwa ngangu za nza beyikilanga vo ngolo za zeza. O nsiku wau ufilanga o mwini a ntangwa wakwamanana muna tezo kiafwana. Kele vo e ngolo zazi zasaka o zeza, e ntangwa ke yadi vangama ko. Kele vo e ngolo zazi zasaka, e ntangwa nga kolo yavila.

O nsiku wau wa ngolo za zeza, i umosi muna nsiku misingikanga o nsema kimana vakala ye vangwa ya moyo. Anil Ananthaswamy wa nkwa ngangu za nza ye nsoneki wavova vo kele vo umosi muna nsiku miami wasobwa, “e ntetembwa, kalu (planetas) ye buka ya ntetembwa ke yadi vangama ko. Ke diadi lendakana ko vakala ye vangwa ya mioyo.”

O nsema i fulu kiambote kia wantu. O ntoto uvuidi nsungi zambote, maza mafwana ye ngonde yasiwa muna tezo kiafwana kimana yasimbanga o ntoto. O nkanda Nacional Geográfica wavova vo: “E matadi mantalu, mfinda, nzanza, maza ye má yamoyo isonganga vo e tadi diadi diampimpita [i sia vo ntoto] i fulu kaka kilenda zingila o wantu.” a

Nsoneki mosi wavova vo, e ntangwa “yavavuka kikilu” ye buka ya ntetembwa ina lukufi ye nza. Ediadi i diau disadisanga kimana e vangwa ya mioyo yazinganga ova nza. Kele vo lukufi tuzingilanga ye buka yankaka ya ntetembwa yovo muna mwingilu andi, e mioyo mieto miadi yuma mu kuma kia mbangazi a ntangwa. Kansi, nze una wavova nkwa ngangu akaka, “o ntoto i fulu kaka omu nsema kilenda kala e vangwa ya mioyo.”

Mu kuma kia zayi wandi wa ngangu za nza muna diambu dia nsema, Paul Davies wa nkwa ngangu wavova vo: “Kilendi kwikila ko vo e zingu kieto ova ntoto, kukinsalukisa kiayantikila, yovo sumbula kwandi kaka, ye mu lekwa ya nsema kiabukila kuna kinsalukisa. . . . Ve, e zingu kieto ke kiayantikila kukinsalukisa ko.” O Davies kavova ko vo Nzambi wavanga o nsema yo wantu, kansi ongeye adieyi obenze? Ditoma monekanga vo nsema yo ntoto wakubikwa kimana vakala ye vangwa ya mioyo. Nga ediadi ke disonganga ko vo vangwa wavangwa?