“E Mbasi a Yave Izung’awana Bekumvumina”

Lusansu lwa Christabel Connell

Wau vo twasia e sungididi kieto kiawonso mu vana e mvutu za yuvu ya Nkand’a Nzambi yayuvulanga Christopher, ke twazaya wo ko vo o kuma kubwitidi ngatu bakula vo Christopher ku zianela katadidinge. I bosi, waviluka yo vova vo: “Owau nulenda kweno kwenda, e vonza kiviokele.” Watusindika yakuna kwakala tungungu (bicicleta) tweto yo kutukanina vo twenda kiambote. Nkia diambu dia vonza kamona?

MUNA mbanza Sheffield, Inglaterra yawutukila muna mvu wa 1927, yavewa e nkumbu a Christabel Earl. E nzo eto yafwaswa muna Vit’Anzole ya Nz’Amvimba, mu kuma kiaki, yafilwa kuna nzo a nkak’ame ankento, yavana yafokola tanga e sikola. Vava yatangilanga kuna sikola mosi ya dibundu dia Katolika, ntangwa zayingi yayuvulanga kwa madre ekuma e mbi yo umpumbulu uwokelelanga. Oyau y’akaka ana yayuvulanga ke bampana mvutu zasikila ko.

Vit’Anzole ya Nz’Amvimba yafokoka, yayantika longoka e salu kia enfirmeira. Yayenda kuna Londres mu sadila kuna lupitalu lwampwena lwa Paddington. Kansi, vava yalwaka muna mbanza, yamona mpe vo umpumbulu wasaka. Ke vavioka kolo ko, vava mpangi ame eyakala kafilwa kuna vita yakala kuna Coréia, yamona wantu wole banwananga vana ndambu a lupitalu. Ke vakala mosi ko wayivana mu sadisa ona watobolwa e disu. Muna mvu miamina, yayendanga kumosi ye ngudi ame muna mabundu mesadilanga e mpandu, kansi kiabakulanga ko e kuma e mbi iwokelelanga.

Yakasakeswa mu Longoka Nkand’a Nzambi

Lumbu kimosi, mpangi ame John ona wakituka Mbangi a Yave wayiza kutukingula. Wangyuvula: “Nga zeye ekuma kivangamenanga mambu mambi?” Yamvutula vo: “Ve.” Waziula o Nkand’a Nzambi yo tanga muna Lusengomono 12:​7-12. I wau yazayila vo Satana ye nkwiya miandi i tuku dia mambi mevangamanga ova nza. Wau yawila elongi dia John, yatambulwila longoka Nkand’a Nzambi. Kansi, muna kolo kiakina kiazolanga vubwa ko mu kuma kia wonga wa wantu.​—⁠Nga. 29:⁠25.

Dorothy wa mpangi ame ankento wakituka mpe se Mbangi a Yave. Vava kavutuka ye nzitikil’andi Bill Roberts, kuna lukutakanu lwa nsi zayingi kuna Nova York, muna mvu wa 1953, yabavovesa vo omono mpe yayantikidi longoka Nkand’a Nzambi. Bill wangyuvula: “Nga otanganga e sono yawonso yina muna nkanda olongokanga? Nga osianga e sinsu muna mvutu zina muna nkanda?” Vava yavutula vo ve, wampovesa vo: “Kulongokanga kwaku ko. Muna kuma  kiaki, mokena ye mpangi ankento, nwavutukila.” Muna kolo kiakina yayantika tokaneswa kwa nkwiya. Yalomba kwa Yave mu kuntanina yo kumpevola muna mavangu mau.

Salu kia Kimviti a Nzila Kuna Escócia ye Irlanda

Yavubwa kina kia 16 kia ngonde Yanuali ya mvu wa 1954. E salu kiame kuna lupitalu kiafokoka muna ngonde a Mayu, yo yantika e salu kia kimviti a nzila muna ngonde a Yuni. Vioka ngonde nana, yafilwa mu salu kia kimviti a nzila espesiale kuna mbanza Grangemouth, Escócia. Vava yasadilanga kuna mbanza yayi, yamona e ziku vo e mbasi a Yave ‘izungang’awana bekumvumina.’​—⁠Nku. 34:⁠7.

Muna mvu wa 1956, yafilwa kuna Irlanda. Yafilwa kuna mbanza Galway kumosi ye mpangi zole zakento. Muna lumbu kiantete yavaika mu salu kia umbangi ye mpangi mosi, twayenda mu nzo mosi ya mfumu a dibundu dia Katolika. Ke kolo ko, vavaika polisia watunata kuna nzo a mapolisia. Vava katuyuvula e nkumbu ye fulu tukalanga, vana vau wayantika vovana yo muntu mu telefone. Twawá vava kavova vo: “Ingeta Papa mpelo, nzeye kuna bekalanga.” Twabakula vo mfumu a dibundu ndioyo wantuma. I bosi, e mfumu a nzo ina twafutilanga wavoveswa vo katuvaikisa muna nzo andi. Ampangi kun’evula batuzayisa vo twakatuka kuna zunga kiakina. Twayenda kuna fulu kibakilwanga ekumbi dia ntoto vioka miniti kumi ye ola yasikidiswa ifwete londoka ekumbi. Kansi twawana vo ekumbi ke diayele ko. Muntu mosi wavingilanga mu kala ye ziku vo twele. Tumingu tatu kaka twakala kuna Galway.

Twafilwa kuna mbanza Limerick. E dibundu dia Katolika diakala ye wisa muna mbanza yayina. Ntangwa zawonso twakumbulwilwanga kwa buka kia wantu. Wantu ayingi bamonanga wonga wa kututambula muna nzo zau. Muna mvu wavioka, mpangi mosi wawandwa kuna mbanza Cloonlara. Muna kuma kiaki, twayangalala vava twamonana yo Christopher, oyikilu kuna lubantiku, ona walomba vo twavutuka mu kumvana e mvutu za yuvu ya Nkand’a Nzambi. Vava twamokenanga, mfumu a dibundu wayiza yo vovesa Christopher vo katuvaikisa muna nzo andi. Wau vo kazola vanga ko dina kavoveswa kwa mfumu a dibundu, Christopher wavutula vo: “Akento awaya mono ibabokele, dodela badodele una ke bakotele ko mu nzo ame. Kansi ongeye kubokelo ko, kudodele mpe ko.” O mfumu a dibundu wavaika ye makasi mayingi.

Lembi wo zaya, mfumu a dibundu wayenda kutika e buka kia wantu, ana batuvingilanga vana ndambu a nzo a Christopher. Vava kazaya vo wantu awaya akwa nsoki, Christopher wavanga dina diyikilu kuna lubantiku. Ka tuyambula ko twavaika muna nzo andi yavana e buka kiamwangana. Kuna kwalanda, twawá vo Christopher ye esi nzo andi bayingwa muna zunga kiakina yo kwenda zingila kuna Inglaterra.

Yabokelwa mu Kota Sikola ya Ngiladi

Vava yabokelwa mu kwenda kota kalasi kia 33 kia Sikola ya Ngiladi, mu nkubama yakala ya kwenda ku lukutakanu lwa nsi zayingi lwakala ye ntu a diambu vo, Vontade Divina, kuna Nova York muna mvu wa 1958. Vana fulu kia vutuka vava lukutakanu lwafokoka, yayenda sadila kuna mbanza Collingwood, Ontário, Canadá yavana kiayantika Sikola ya Ngiladi muna mvu wa 1959. Kansi, muna kolo yakala kuna lukutakanu, yazayana ye Eric Connell. Wazaya e ludi muna mvu wa 1957 yo yantika e salu kia kimviti a nzila muna mvu wa 1958. Kuna nima lukutakanu, wansonekenanga nkumbu miayingi e kolo yakala kuna Canadá ye vava yakala kuna Sikola ya Ngiladi.

Tanga Sikola ya Ngiladi diakala se diambu diamfunu kikilu muna zingu kiame. Kalasi kimosi twakala yo Dorothy yo nkaz’andi. Oyau kuna Portugal bafilwa. Yasivika vava yafilwa kuna Irlanda. Yakendalala kikilu wau yalembi kwenda fulu kimosi ye mpangi ame. Muna kuma kiaki, yayuvula kwa mosi muna alongi kana vo diambu diambi yavanga. Wamvutula vo: “Ve. Ongeye yo Eileen Mahoney nulenda kwenda konso nsi ova nza.” Irlanda imosi muna nsi zazi.

Mvutukidi Kuna Irlanda

Yalwaka kuna Irlanda muna ngonde Agositu ya mvu wa 1959, yo filwa kuna nkutakani ya Dun  Laoghaire. Muna kolo kiakina, Eric wavutuka kuna Inglaterra yo toma yangalala wau vo lukufi twakala. Yandi mpe wayangalelanga salu kia kimisionario. Wau vo Irlanda i nsi yatoma filwanga misionario, wamona vo lenda kwenda sala se mviti a nzila kuna nsi yayina. Wayenda sadila kuna Dun Laoghaire, twakazala muna mvu wa 1961.

Una vavioka ngonde sambanu, Eric wabwa mu motorizada, walwala mputa yanene kuna ntu. Madotolo ke bakala ye vuvu ko vo ovuluka. Tumingu tatu kakala kuna lupitalu, i bosi yayantika kunwuka kuna nzo, ngonde tanu yavana kasasuka. Kana una vo i wau, yazindalala samun’e nsangu zambote.

Muna mvu wa 1965, twafilwa mu nkutakani yakala y’ateleki nana kuna mbanza Sligo, fulu kilwakilanga e nzaza (porto). Vioka mvu ntatu, twafilwa ku nkutakani yakaka yakete kuna mbanza Londonderry, kuna node. Lumbu kimosi, vava twatuka mu salu kia umbangi, twawana e nzila izungilu e nsinga. Mavwanga mayantika kuna Irlanda ya node. E buka ki’aleke kiayantika yoka makalu. E mbanza yavambana mu ndambu zole, ku ndambu eyi esi Protestante, kuna yaka ndambu esi Katolika. Dia vonza diakala mu kwenda kuna diak’esambu dia mbanza.

Zingu ye Salu kia Umbangi Muna Kolo Kiaki kia Mavwanga

E salu kieto kia umbangi kiatufilanga konso fulu. Muna kolo kiaki mpe twamona una e mbasi zatuzungilanga. Avo tumwene vo mavwanga makotele muna zunga twasilanga umbangi, twele tinina yo sadila kwakaka, avo e nkindu ifokokele, tuvutukidi. Lumbu kimosi e nkindu va ndambu a nzo eto yakala. Lekwa yalemanga tiya yatukanga kuna nzo ya tekela tinta yalwaka vana zianela ya nzo eto. Ke twalenda leka ko, edi twabanza vo e nzo eto ilenda lema tiya. Vava twayenda zingila kuna mbanza Belfast muna mvu wa 1970, twawá vo e tiya twatuka kuna bomba de gasolina twayoka e nzo ya tekela tinta. E tiya twatu twayoka mpe e nzo ina twakalanga.

Muna lumbu kiakaka, vava yakala mu salu kia umbangi yo mpangi mosi ankento, twamona sengwa kiankulu vana ndambu a zianela ya nzo mosi. Twavioka kweto. Ke vavioka kolo ko, e sengwa kiaki kiabuka. Esi zunga kiaki babanza vo yeto twasia kio. Vana vau, mpangi mosi wazingilanga mu zunga kiaki watukotesa muna nzo andi. Esi belo kiandi bakwikila vo ke yeto ko twasia kio.

Muna mvu wa 1971, twavutuka kuna Londonderry mu kwenda kingula mpangi mosi ankento. Vava twamvovesa e nzila twaviokela ye fulu ina masoladi besatilanga lekwa ya wantu, watuyuvula vo: “Ke mukedi masoladi ko muna nzila?” Vava twamvovesa vo, “bakala kwau, kansi ke batuvangidi diambu ko,” wasivika kikilu. Ekuma? E kuma kadi muna lumbu yavioka, dotolo dimosi ye polisia mosi bakutumunwa makalu, i bosi mayokwa.

Muna mvu wa 1972, twayenda zingila kuna mbanza Cork. Vioka kolo, twayenda sadila kuna mbanza Naas, i bosi kuna mbanza Arklow. Muna mvu wa 1987, twafilwa kuna mbanza Castlebar, kuna tuzingilanga yamu wau. Twakala y’elau dia yikama e salu kia tunga Eseka dia Kintinu. Muna mvu wa 1999, Eric wabakama diaka kimbevo kia mpasi. Kansi, muna lusadisu lwa Yave ye mpangi muna nkutakani, yalenda zizidila e mpasi zazi yo kunwuka yavana kasasuka.

Mono yo Eric nkumbu miole twakota e Sikola ya Salu kia Kimviti a Nzila. Yamu wau, Eric wakinu sala se nkuluntu. Yabakama kimbevo kia artrite, e visi ya luketo ye makungunu yakunkuka. Kana una vo yazizidila kitantu kia esi mabundu yo zingila muna kolo kia ntatani za tuyalu ye mavwanga ma nkangu, e diambu dialuta e mpasi muna zingu kiame, i yambula diatisa ekalu. Diampasi diakala, kadi kialendanga diaka kwenda konso kuna nzolele ko. Tutoma tambulanga lusadisu lw’ampangi muna nkutakani. Owau mu nti se idiatilanga, kele vo kwandá ikwenda mu kalu dia tungungu tutatu ikwendelanga.

Avo tubundidi e mvu tusalanga e salu kia kimviti a nzila a espesiale, mono yo Eric tulungisi kala se mvu 100. Mvu 98 tusadidi kala kuna Irlanda. Kikalanga ye ngindu za yambula salu kiaki ko, mu kuma kia kinunu. Ke tubundanga vuvu mu masivi ko, kansi tukwikilanga vo mbasi zankuma za Yave ‘zizunganga’ awana bekumvuminanga yo kunsadila ye kwikizi kiawonso.