1, 2. (a) Nani i vangwa kiantete kia Nzambi? Aweyi Yave kansadila? (b) Aweyi tuzayidi wo vo e mbasi zatoma kubikwa?

 YAVE WA MVANGI a nsema wawonso, ovangilanga mambu mu mpila yatoma kubikwa. Entete wavanga Yesu wa Mwan’andi. Nkand’a Nzambi uyikilanga Yesu vo “Diambu” kadi yandi i nsunzudi antete a Nzambi. Wasadila Yave kuna zulu mu mazunda ye mazunda ma mvu. Nkand’a Nzambi uvovanga vo: ‘Kuna lubantiku wakala se Diambu, e Diambu diakala yo Nzambi.’ Uvovanga mpe mu kuma kia Yesu vo: “E lekwa yawonso kwa yandi yavangwa; ke ven’eki kiavangama ko kina kialembi vangwa kwa yandi.” Se vioka 2.000 ma mvu, Nzambi watuma e Diambu ova ntoto, una vo i Yesu Kristu wa muntu alunga. Yesu wavanga mawonso katumwa kwa S’andi ye kwikizi kiawonso.—Yoa. 1:1-3, 14.

² Una kayizidi ko ova ntoto, o Mwan’a Nzambi wasalanga ye kwikizi kiawonso nze “mbuta mbangu.” (Nga. 8:30) Yave wasadila Yesu mu vanga ulolo wa mbasi kun’ezulu. (Kol. 1:16) Mu kuma kia mbasi zazi, lusansu lumosi lwa Nkand’a Nzambi luvovanga vo: “Ezunda dia mazunda dinsadidinge [Yave], kiazi kia yazi kitelamene vana ndose andi.” (Dan. 7:10) E mbasi zazi ziyikilwanga vo vu kia makesa ma Yave eki kiatoma kubikwa.—Nku. 103:21.

3. Ntetembwa kwa ye planeta zina mu nsema? Aweyi zakubikilwa?

 ³ Vava Yave kavanga o nsema, wavanga ulolo wa ntetembwa ye planeta zina ka tulendi tanga ko. Alweyi i lutangu lwa ntetembwa ye planeta? Zulunalu mosi ya Houston, Texas kuna Estados Unidos, yavova vo lufimpu lwakaka lwavangilu lwasongele vo vena ye mazunda ye mazunda ma ntetembwa ye planeta mu nsema yovo lutila nkumbu ntatu o lutangu luna akwa ngangu bayikanga. Nga ntetembwa zazi ye planeta zatoma kubikwa zina? Elo. E ntetembwa zakubikwa mu buka iyikilwanga vo galáxia. Muna konso buka muna ye mazunda ye mazunda ma ntetembwa ye planeta. E buka yayi yakubikwa mpe mu ulolo wa buka yanene ya ntetembwa ye planeta.

4. Aweyi tuzayidi wo vo Nzambi okubikanga nkangu andi ova ntoto?

⁴ E mpila e mbasi ye ntetembwa zakubikilwa kuna zulu yasivi kikilu. (Yes. 40:26) Muna kuma kiaki, diansongi mu kwikila vo Yave otoma kubikanga mpe selo yandi ova ntoto. Ozolele vo selo yandi bakala batoma kubikwa muna lungisa e salu kiamfunu kabavana. Tuka kolo, Yave okubikanga nkangu andi kimana wansadila ye kwikizi kiawonso. Vena ye nona yayingi isonganga vo Yave okalanga ye nkangu andi ye ‘ke Nzambi a mvwanga ko, kansi a luvuvamu.’—Tanga 1 Korinto 14:33, 40.

5. Ekani dia Nzambi mu kuma kia ntoto aweyi diavunzanesenwa?

⁵ Vava Yave kasema wantu antete, wabavovesa vo: “Nuwutana, nuwokela, nulungila nza, nukulula yo; nuyala mbizi za kalunga, ye nuni z’ezulu, ye ma yawonso yamoyo iyatatang’ova ntoto.” (Etu. 1:28) Yave kavanga ulolo wa wantu nkumbu mosi ko. Adami yo Eva badi wuta wana, o wan’au mpe badi wuta yavana ntoto wawonso wadi zala ye kanda dia wantu. Nzambi wakala y’ekani vo wantu bakitula nza yawonso se Paradiso. Vava Adami yo Eva bakolamena Nzambi, ekani diadi diavunzakeswa mu fikolo. (Etu. 3:1-7) Kuna kwalanda, ‘Yave wamona vo o bi wa muntu se wingi ova nza, ye konso mona-mona kia ngindu za ntima kibi kaka, e lumbu yawonso.’ Muna kuma kiaki, “e nza yatumbuka vana ndose a Nzambi, e nza yazala ye ngungula.” Nzambi wabak’e nzengo za fwasa yimpumbulu yawonso muna kizalu kia nz’amvimba.—Etu. 6:5, 11-13, 17.

6, 7. (a) Ekuma Noa kamwenwa edienga kwa Yave (Tala e fwaniswa kina kuna lubantiku lwa longi.) (b) Adieyi diabwila wantu bakondwa lukwikilu muna lumbu ya Noa?

⁶ Ke wantu awonso ko bafwa muna Kizalu. ‘Noa wamwenwa edienga muna meso ma Yave’ kadi “nsongi a muntu” ona wakala “walunga muna tandu kiandi” yo ‘kangala yo Nzambi.’ Yave wavovesa Noa vo katunga e nzaza yo kumvana luludiku kavwanga o mfunu muna sala e salu kiaki. (Etu. 6:8, 9, 14-16) E nzaza yatoma vangwa kimana yalembi dimuka muna maza mu vuluza wantu ye bulu muna Kizalu. Noa y’esi nzo andi bavanga mawonso kabakanikina o Yave. Vava bakotesa e bulu muna nzaza, ‘Yave wazika kielo.’—Etu. 7:5, 16.

⁷ Vava Kizalu kiabwa muna mvu wa 2370 Vitila Tandu Kieto, Yave ‘wafwasa má yawonso yamoyo ova ntoto.’ Kansi, wavuluza Noa wa nkwa kwikizi y’esi nzo andi muna nzaza. (Etu. 7:23) Wantu awonso bezingilanga ova ntoto o unu, bena se mbongo a Noa yo wan’andi y’akazi au. Kansi, o wantu bakondwa lukwikilu ana bakala kuna mbazi a nzaza, bafwa kadi ke bawila Noa ko “wa nteleki a ndungidi.”—2 Pet. 2:5.

8. Nkia ziku kisonganga vo Aneyisaele batoma kubikwa bakala vava Nzambi kabakanikina vo bakota muna Nsi a Nsilu?

 ⁸ Vioka mvu 800 kuna nima Kizalu, Nzambi wakubika Isaele mu kituka se zula. Nkubika yambote yavavwanga muna mambu mawonso ma zingu kiau, musungula e nsambil’au. Kasikil’owu, watumbika akaka muna yau se nganga ye Anelevi. Wakubika mpe akento akaka ana ‘basadilanga vana mwelo a saba kia wananina.’ (Luv. 38:8) Yave wakanikina e zula kia Isaele benda zingila kuna Kenani. Kansi ndonga muna yau bamona wonga, ke bazola kwenda ko. Muna kuma kiaki, Nzambi wabavovesa vo: “Ke nukota ko muna nsi ina yazangwil’o koko vo yanusia mo, nangu Kalebe wa mwan’a Yefune yo Yosua wa mwan’a Nuni,” kadi yau kaka batwasa e nsangu zambote vava bayenda langa e Nsi a Nsilu. (Nta. 14:30, 37, 38) Kuna kwalanda, Yave watumbika Yosua se mfidi a Isaele. (Nta. 27:18-23) Una Yosua kakotese nkangu a Isaele ko muna nsi a Kenani, Yave wamvovesa vo: “Vama, wakumama; kububudi ko, ngatu vumiswa: kadi o Yave wa Nzambi aku wina yaku konso kun’okwenda.”—Yos. 1:9.

9. Rakabi aweyi kabadikilanga Yave yo nkangu andi?

⁹ Yave wa Nzambi wakala yo Yosua muna fulu yawonso. Kasikil’owu, badika dina diavangama vava Aneyisaele bakala lukufi ye mbanza Yeriko kuna Kenani. Muna mvu wa 1473 Vitila Tandu Kieto, Yosua watuma alangi wole benda langa e mbanza Yeriko, kuna bawana Rakabi wa nkembi. O wantu muna mbanza bazola kubakanga, kansi Rakabi wabasweka kuna nludi a nzo andi. Wavovesa alangi a Aneyisaele vo: “Nzeye wo vo o Yave wanuvana nsi, . . . kadi tuwidi e ngyumisa kayumisa maza ma Mbu Ambwaki ova ndose eno . . . y’edi nwavangila ntinu miole mia Aneyamore.” Wakudikila vo: “O Yave wa Nzambi eno, yandi i Nzambi mun’ezulu kuna ntandu yo vana ntoto kunansi.” (Yos. 2:9-11) Rakabi y’esi nzo andi bayikama nkangu  una kasola o Yave. Kuna kwalanda, vava Aneyisaele bafwasa mbanza Yeriko, Yave wavuluza Rakabi y’esi nzo andi. (Yos. 6:25) Rakabi wasonga lukwikilu yo vumi muna Yave yo zitisa nkangu andi.

10. Yesu adieyi kavovesa afidi a nsambil’a Kiyuda? Ekuma kabavovesela dio?

¹⁰ Ekolo Yosua wa nkwa kwikizi kakala se mfidi au, Aneyisaele babaka e mbanza zawonso za nsi a Kenani. Kansi adieyi diabwa kuna kwalanda? Mu kolo kia mvu miayingi, Aneyisaele nkumbu miayingi bakululanga e nsiku mia Nzambi. Vava Yesu kayiza ova ntoto, Aneyisaele basakisa diaka kolamena Yave ye ngunza zandi. Muna kuma kiaki, Yesu wayikila Aneyisaele ana bazingilanga muna Yerusaleme vo ‘avondi a ngunza.’ (Tanga Matai 23:37, 38.) Yave wabembola afidi a nsambil’a Kiyuda mu kuma kia ukolami wau. Yesu wabavovesa vo: “E kintinu kia Nzambi kikatulwa kwa yeno, kiavanwa kwa zula kiyima mbongo andi.”—Mat. 21:43.

11, 12. (a) Nkia ziku kisonganga vo Yave wayantika sambula nkubika yampa yavinga vana fulu kia Isaele? (b) Aki nani bakala muna nkubika yampa?

¹¹ Ke vavioka kolo ko vava Yesu kayiza ova ntoto, Yave wabembola zula kia Isaele. Kansi, ediadi ke disongele ko vo kakala diaka yo nkangu ko ova ntoto una walemvokelanga Kristu ye malongi mandi. Muna lumbu kia Pentikosti ya mvu wa 33 wa Tandu Kieto, Yave wasikidisa zula kiampa kiavinga vana fulu kia zula kia Isaele. Muna lumbu kiakina, vava tezo kia 120 m’alongoki a Yesu balungana mu suku dimosi muna Yerusaleme, “kuna kinsalukisa, valueke ezu dituka kun’ezulu, nga mpekomok’a tembwa kiangolo, dizele nzo yawonso, ina bavwende. Vezidi kubamoneka tubini tukuvambulanga, tuna nze tiya; tukedi vana konso muntu vana bena. Yawonso bazele yo mwand’avelela, babantikidi o vovela muna ndinga zakaka, konso una ubasakulwisi o mwanda.” (Mav. 2:1-4) Ka lukatikisu ko vo e diambu diadi diasivi diasonga e ziku vo Yave wasambulanga nkubika yayi yampa ya alongoki a Kristu.

¹² Muna lumbu kiakina, tezo kia 3.000 ma wantu bayikama e nkubika yayi yampa ya Yave. Vana ntandu, ‘Yave wayikakesanga lumbu ke lumbu ana bavuluzwanga.’ (Mav. 2:41, 47) Alongoki a Yesu basalanga e salu kiau kia sila umbangi una ufwene. Nkand’a Nzambi uvovanga vo: “E diambu dia Nzambi dinungunukini; o lutangu lu’alongoki luwokele kikilu muna Yerusaleme; e ndonga yingi ya nganga ilemvokele o lukwikilu.” (Mav. 6:7) Wantu ayingi akwa ntima miansongi bayantika tambulwila e nsangu zasamunanga nkangu wau wampa. Kuna kwalanda, Yave wasonga diaka vo wasambulanga nkubika yayi yampa vava kayantika kutakesa “esi zula” yankaka muna nkutakani ya Kikristu.—Tanga Mavangu 10:44, 45.

13. Nkia salu kavana o Nzambi kw’alandi a Kristu?

¹³ Ke vakala ye lukatikisu ko mu kuma kia salu kina Nzambi kavana kw’alandi a Kristu. Yandi kibeni Yesu wasonga mbandu kw’alandi andi. Ke vavioka kolo ko vava kavubwa, wayantika samuna e nsangu zambote za “Kintinu ki’ezulu.” (Mat. 4:17) Yesu walonga alongoki andi kimana basala salu kiau akimosi. Wabavovesa vo: “Nukala mbangi zame muna Yerusaleme, yo muna Yuda ye Samaria yawonso, yo kuna nsuk’a nza.” (Mav. 1:8) Alandi antete a Kristu babakula kikilu dina diavavwanga kwa yau. Kasikil’owu, vava Paulu yo Banaba bakala kuna  Antiokia ya Pisidia, kuna unkabu wawonso bavovesa Ayuda ana babasianga kitantu vo: “Diansongi diadi dia diambu dia Nzambi diateka kunusamunwinwa wau vo nununguna dio, yo lembi kuyindula vo nufweno moyo a mvu ya mvu, tuvilukidi kwa azula. Kadi i wau wuwu katukanikini o Yave vo, isidi se ntemo a zula, wakala wa luvuluzu yakuna nsuk’a nza.” (Mav. 13:14, 45-47) Tuka muna tandu kiantete, e nkubik’a Nzambi isamunanga mana Yave kevanganga muna vuluza wantu.

14. Adieyi diabwila mbanza Yerusaleme muna tandu kiantete? Aki nani bavuluka?

¹⁴ Ayuda ayingi ke batambulwila nsangu zambote mu kuma kia Yesu ko, ke bawá ko mana Yesu kabavovesa mu kuma kia lufwasu lwa Yerusaleme. Walukisa alongoki andi vo: “Vava numona Yerusaleme izungwa kwa vu kia makesa, ozevo nuzeye wo vo uzumbu wandi ufinamene. Ozevo, awana bena muna Yuda, mbula batinina kuna miongo; ana bena mo, mbula bayaluka; ana bena mun’evinza, ke bakoti mo ko.” (Luka 21:20, 21) Mana Yesu kasakula malungana kikilu. Muna kuma kia ukolami wa Ayuda, makesa ma Roma matumwanga kwa Céstio Galo bayenda zunga e mbanza Yerusaleme muna mvu wa 66 wa Tandu Kieto. Kansi muna kuma tulembi zaya, makesa mama bavaika muna mbanza. Ediadi diavana alandi a Yesu elau dia vaika muna Yerusaleme ye Yuda. Ndonga batinina kuna simu dia Nkoko a Yodani yo kwenda kuna miongo. Muna mvu wa 70 wa Tandu Kieto, makesa ma Roma bavutuka zunga diaka mbanza Yerusaleme yo fwasa yo. Kansi, Akristu akwikizi bavuluka wau vo balemvokela lulukisu lwa Yesu.

15. Ekuma wantu ayingi bayikamena e nkutakani y’Akristu?

¹⁵ Muna tandu kiantete, Akristu babangikwanga yo wanana ye ntonta za lukwikilu. Kana una vo i wau, wantu ayingi bakituka Akristu. (Mav. 11:19-21; 19:1, 19, 20) Ekuma? E kuma kadi e nkutakani y’Akristu yasambulwanga kwa Nzambi.—Nga. 10:22.

16. Adieyi diavavwanga kwa Akristu awonso muna kumika lukwikilu lwau?

¹⁶ Muna kumika lukwikilu lwau yo tatidila kintwadi, diavavanga vo konso Nkristu kavanga e ngolo. Diavavanga mpe vo kalongokanga Nkand’a Nzambi, kwenda muna tukutakanu ntangwa zawonso yo samun’e nsangu zambote za Kintinu yo vema kwawonso. E nkutakani zatoma kubikwa zakala. Vakala y’akuluntu ye selo ya salu ana bayivananga kuna mvevo mu sadisa akaka, e nkutakani zabakanga e nluta muna salu kiasalanga ampangi awaya. (Fili. 1:1; 1 Pet. 5:1-4) Yindula e kiese bamonanga vava bakingulwanga kw’akengi a zunga nze Paulu! (Mav. 15:36, 40, 41) Diakiese kikilu mu mona vo e nsambil’eto yafwanana kikilu ye ina y’Akristu a tandu kiantete. Tuvutulanga matondo wau vo Yave otoma kubikanga e selo yandi o unu. *

17. Adieyi tubadika muna longi dilanda?

¹⁷ Mu lumbu yambaninu tuzingilanga, ke kolo ko e nza ya Satana ifwaswa. Kana una vo i wau, e nkubik’a Nzambi ova ntoto mu nungunuka kaka ina ke mu tandu yavioka ko. Nga onungunukanga kumosi ye nkubik’a Yave? Nga onungunukanga muna mwanda? Elongi dilanda disonga una tulenda wo vangila.