NGA lusansu lwa Nkand’a Nzambi mu kuma kia nzo yandá ya Babele lwakieleka? Nga wantu nkumbu mosi kikilu bayantika vova ndinga zaswaswana nze una wasonama? Akaka bevezanga lusansu lwa Nkand’a Nzambi mu kuma kia mpila ina ndinga zayantikila yo mwangana. Nsoneki mosi wavova vo: “O lusansu lwa Nzo Yandá ya Babele, i lusansu lwa luvunu lusundidi.” Mfidi mosi wa Nyuda wavova mu kuma kia lusansu lwalu vo: “Uzowa muna teza sasila etuku dia zula.”

Ekuma wantu ke bekwikidilanga muna lusansu lwa Babele ko? Kadi lusansu lwalu luvunisanga mana wantu besokanga mu kuma kia tuku dia ndinga. Muna bonga e nona, akaka bevovanga vo ndinga ke zayantikila kuna kinsalukisa ko, kansi mu ndinga imosi kaka zatuka, i sia vo muna “ndinga yantete.” Akaka bekwikilanga vo ndinga zayingi zanungunuka zau kibeni, zayantikila mu mvovo mia sazu yo nungunuka yamuna mvovo miatoma sikidiswa. O malongi mama mawonso mekwikidisanga mana Nlongi W. Fitch kasoneka muna nkanda The Evolution of Language vo: “Ketuna ye mvutu za ziku ko.”

Asatuludi a tusansu ye afimpi a mambu, adieyi basolola mu kuma kia tuku yo lunungunuku lwa ndinga za wantu? Nga mana basolola masonga e ziku kia malongi mau yovo lusansu lwa Nzo Yandá ya Babele mekwikidisanga? Yambula twafimpa lusansu lwa Nkand’a Nzambi muna zaya mvutu.

Nkand’a Nzambi usonganga vo e mvwanga za ndinga yo mwangana kwa wantu kwayantikila kuna “Sina,” i sia vo kuna vata dia Babele. (Etuku 11:2) Nkia ntangwa diavangama? Nkand’a Nzambi uvovanga vo ‘e nsi yabulana’ muna lumbu ya Pelenge ona wawutuka tezo kia 250 ma mvu vitila Abarayama. Mana mabwa kuna Nzo Yandá ya Babele mavangama se vioka 4.200 za mvu.—Etuku 10:25; 11:18-26.

Akwa ngangu bevovanga vo e ndinga zivovwanga o unu, mu ndinga imosi kaka zatuka, i sia vo muna ndinga yantete ina wantu bavovanga vioka 100.000 ma mvu. * Akaka bevovanga vo e ndinga zivovwanga unu, muna ndinga zavovwanga vioka 6.000 ma mvu zatuka. Kansi, aweyi ndekwa zavovela zadi tukila muna ndinga zavila? Nkanda Economist uvovanga vo: “Ediadi dia luvunu, ke vena nkanda miankulu ko milenda fila akwa ngangu yamuna mvu miamina.” O nkanda wau wakudikila diaka vo: “Mosi muna awana bekwikilanga vo ndinga nungunuka zanungunuka, walwaka muna visa kia diambu diadi mu mbanzikila zankatu.”

Kansi, vena ye “lekwa yankulu” izingulanga lusansu lwa ndinga. Nkia lekwa yayi ye aweyi isongelanga e ziku kia tuku dia ndinga za wantu? O nkanda Nova Enciclopédia Britânica uvovanga vo: “E lekwa yankulu ina wantu basolola mu kuma kia ndinga, ke iviokele 4.000 yovo 5.000 ma mvu ko.” Akweyi akwa ngangu basololwela e “lekwa yayi”? Kuna Mesopotâmia, i sia vo kuna mbanza ankulu a Sina. * E lekwa yankulu basolola ngwizani ina yo lusansu lwa Nkand’a Nzambi mu kuma kia Babele.

Nkand’a Nzambi uvovanga mu kuma kia Babele vo: Nzambi ‘wabindakesela nding’au, ke bawasazian’e ndinga.’ (Etuku 11:7) Muna kuma kiaki “bayambwidi o tung’evata” dia Babele yo ‘mwangana mu nza yawonso.’ (Ekutu 11:8, 9) Nkanda Nzambi ke uvovanga ko vo e ndinga zawonso zivovwanga o unu mu ndinga imosi zatuka, i sia vo muna “ndinga yantete.” Kansi, uvovanga vo kuna kinsalukisa, ndinga zayingi zaswaswana zasokwa zina wantu basadilanga muna songa ngindu zau yo longa.

Adieyi tuvova mu kuma kia ndinga zivovwanga o unu? Nga zafwanana yovo zaswaswana? Lera Boroditsky wa nlongi a psicologia kuna Stanford University wasoneka vo: “Mvovo miayingi miaswaswana muna ndinga zivovwanga mu nza.” Muna bonga e nona, e ndinga Kikongo ye Ibinda zivovwanga kuna node ya nsi eto, zilenda moneka vo zafwanana. Kansi, ndinga zazi zaswaswana kikilu ye ndinga zakaka zivovwanga kuna sude ya Angola.

E ndinga ziswaswanesanga e mpila ina wantu bebadikilanga mambu nze se kia lekwa, lutangu ye fulu. Muna bonga e nona, muna ndinga mosi o muntu olenda vova vo “mbu ina vana koko kwaku kwalunene.” Kansi, muna ndinga yakaka o muntu olenda vova vo “mbu ina kuna koko kwaku kwa weste.” E nswaswani yayi ilenda twasa mvwanga. I kuma atungi a nzo yandá ya Babele bamwena vo ke belenda kwamanana sala salu kiakina ko.

Aweyi yakala e nding’antete bavovanga o wantu? Nkand’a Nzambi uvovanga vo Adami wa muntu antete, wakala ye ngangu za soka mvovo miampa vava kavananga nkumbu kwa bulu ye nuni zawonso. (Etuku 2:20) Adami wayika mvovo mia ngemba muna songa kiese kiandi mu kuma kia nkaz’andi Eva yo kunsasila nkanikinu kavana o Nzambi yo mfwilu wa kolamena wo. (Etuku 2:23; 3:1-3) E nding’antete yasadisanga wantu mu mokena yo songa ngindu zau.

E mvwanga zabwa mu kuma kia ndinga kuna Babele, zakakidila ndekwa za wantu za sadila ngangu ye ngolo zau. Nze nding’au yantete, e ndinga zazina zampa zakala ye mvovo miatoma sikidiswa. Ke vavioka mvu miayingi ko, wantu batunga mbanza zanene, kutika buka yampwena ya makesa yo vanga yinkita mu nza yawonso. (Etuku 13:12; 14:1-11; 37:25) Nga badi lwaka muna lunungunuku lwalu kele vo ke vakadi ndinga ina ye mvovo miatoma sikidiswa ko? Mun’owu wa Nkand’a Nzambi, e nding’antete bavovanga o wantu ye zina zavaika kuna Babele, ke zakala mazu mankatu ko kansi zakala ye mvovo miatoma sikidiswa.

Lufimpu lwavangwa lusonganga ziku kia diambu diadi. O nkanda Enciclopédia de Línguas de Cambridge uvovanga vo: “Kana una vo nsi zakaka ke zatoma nungunuka ko, kansi ndinga za nsi zazi zina ye mvovo miatoma sikidiswa.” Diau adimosi mpe, muna nkanda Language Instinct, nlongi Steven Pinker wavova vo: “Ka vena ndinga yalembi nungunuka ko.”

Kuna nima lufimpu lwa lekwa yankulu, nswaswani za ndinga ye ndinga zankulu zakala ye mvovo miatoma sikidiswa, adieyi tulenda longoka? Wantu ayingi bekwikilanga vo lusansu lwa Nkand’a Nzambi luyikanga dina diabwa kuna Babele, lwakieleka.

Nkand’a Nzambi ukutuzayisanga vo, Yave wa Nzambi wabindakesa e ndinga za wantu kuna Babele mu kuma kia ukolami. (Etuku 11:4-7) Kana una vo i wau, Nzambi osianga nsilu vo: ‘ivana nding’avelela kwa nkangu, awonsono bavovelela nkumbu a Yave yo kunsadila kumosi.’ (Sefaniya 3:9) O unu, e ‘nding’avelela’ i sia vo ludi kia Diambu dia Nzambi, iyikakesanga wantu ayingi ova nza. Ka lukatikisu ko vo kuna sentu Nzambi oyikakesa wantu awonso yo kubavana ndinga imosi kaka yo fokola e mvwanga yabwa kuna Babele.