Nsatuludi kakwikila ko dina kamonanga. Wamona yaka yasonganga e sinsu kia nsunda za vita za esi Roma yazikama van’esenge, kuna makanga ma Argélia. Vava James Bruce wa musi Escócia kasolola e yaka yayina muna mvu wa 1765 kuna Node ya Afrika, kazaya wo ko vo muna nsi a ntoto mwazikwa mbanz’ampwena yatungwa kwa esi Roma. E mbanza yayi i mbanz’ankulu ya Thamugadi, o unu iyikilwanga vo Timgad.

Vioka nkama mvu, muna mvu wa 1881, asatuludi a França bayantika timuna lekwa yasala muna mbanza Timgad. Asatuludi babakula vo wantu a mbanza yayina zingu kiambote bakala kiau, kana una vo e mbanza mu makanga yakala. Nki kiafila esi Roma mu tunga e mbanza yambote vana fulu kiakina? Nkia mambu tulenda longoka mu kuma kia mbanza yayi yo wantu bazingilanga mo?

Vava luyalu lwa Roma lwayantika yala kuna Node ya Afrika muna tandu kiantete vitila tandu kieto (V.T.K.), o nkangu a zunga kiakina wabasia e kitantu. Aweyi esi Roma badi zingila kuna luvuvamu yo nkangu wauna? Entete, masoladi ma Legião Augusto wa Tatu batunga mavata mangolo muna zunga kia miongo kiyikilwanga o unu vo node ya Algéria. Kuna kwalanda, batunga e mbanza Timgad muna lungisa e kani dia luyalu lwa Roma.

Kuna lubantiku, esi Roma batunga e mbanza Timgad mu kuma kia masoladi mau bafokola e salu kia kisoladi. Kansi, e kani diantete batungila e mbanza yayina i vukumuna nkangu wa Afrika. E kani diau dialungana. E zingu kiambote kia esi Roma muna mbanza Timgad, kiayantika yangidika nkangu wayendanga teka lekwa yau kwakuna. Mingutukila mia Roma kaka bazingilanga muna mbanza Timgad, muna kuma kiaki ndonga muna esi Afrika batambulwilanga kota mu buka kia masoladi ma Roma mu mvu 25 kimana bavua kisi nsi kia Roma kumosi yo wan’au.

Akaka muna esi Afrika ke bayangalelanga kaka kisi nsi kia Roma ko, muna kuma kiaki bavanganga mawonso muna vua kiyekwa kiampwena muna mbanza Timgad ye zunga yankaka. E kani dia esi Roma dia vukumuna esi Afrika dialungana kikilu, kadi mvu 50 kaka miavioka, e mbanz’a Timgad yazala y’esi Afrika bazingilanga kuna node.

Aweyi esi Roma bavukumwinanga nkangu mu nzaki? Cícero wa nyadi a Roma wasikidisa vo esi Roma ye esi Afrika bakala mfwanani. Muna kuma kiaki, yau awonso malau mamosi bakala mau yo zingila kumosi. E mbanza yatoma tungwa, yakala ye nzo za meta 20 mu meta 20 muna lá yo lambuka ye nzila zakete zavambanesanga zo. Mawonso mama mayangidikanga o nkangu wauna.

Nze una wavangamanga muna mbanza zayingi za Roma, esi mbanza Timgad bawanananga kuna zandu mu wá mambu mampa yovo sakana. Mingutukila mia Afrika bazingilanga muna zunga ya makanga ye miongo yakala lukufi ye mbanza, bakala yo luzolo lwa kangalela vana viozi ya mbanza mu kuma kia mwini yovo yowela muna nzo zakete zavaikanga maza ma pompi. Bakala mpe yo luzolo lwa vuanda vana fulu ya ndonga yafwafumukanga maza (fontenario) yo mokena ye akundi. Mawonso mama makala nze ndozi kwa yau.

E fulu kiavangilwanga yimpa kiavukumunanga mpe o nkangu. E fulu kiaki kiakala ye kunda vioka 3.500 ina nkangu a Timgad ye wantu a mbanza zankaka bafonganga. Asongi a yimpa, nsaka za mambu ma nsoni ye nsoki za nsi ya Roma basonganga.

E dibundu dia Roma mpe diavukumunanga o nkangu. Muna yaka ya nzo zau zakete ye va ntoto, babandulanga mo e fwaniswa ya nzambi zau zaluvunu. Ekolo bakotanga mu nzo zakete muna yowela, o nkangu malembe-malembe wayantika zaya nzambi ye dibundu dia esi Roma. E kani dia kotesa esi Afrika muna kisi nsi kia Roma dialungana, kadi esi Afrika bayantika bandula e nzambi zau mu tatu ye za esi Roma muna ziami.

Vava mbanza ya Timgad yatungwa kwa Trajano wa nyadi a Roma muna mvu 100 wa T.K, esi Roma bakasakesa wantu kuna Node ya Afrika bavata mpatu, vanga mazi ma oliva ye vinyu. Ke kolo ko, e mbanza yayina yayantika dikila mbanza zawonso za luyalu lwa Roma. Nze ­mbanza zankaka za luyalu lwalu, Timgad yakituka se mbanza kimvuama. Kuna kwalanda, o nkangu ye mbanza yawokela.

O nkangu wazingilanga muna mbanza Timgad ye mfumu za mpatu bavuama mu kuma kia kinkita bavanganga ye nsi ya Roma, kansi avati a mpatu ke bavuanga nluta miami ko. Muna tandu kia tatu kia tandu kieto, avati awaya banwana yo luyalu mu kuma kia mfwilu babakanga ye mpaku zayingi bafutanga. Kuna kwalanda, ana bakituka esi dibundu dia Katolika bayikama buka kia Donatista, i sia vo Akristu ana bavaika muna Dibundu dia Katolika mu kuma kia umpumbulu muna dibundu.—Tala e babu “ Donatista—Ke ‘Dibundu dia Velela Ko.’”

Vioka mvu miayingi tuka kiayantikila vita, umpumbulu ye nsoki, luyalu lwa Roma ke  lwalendanga diaka tumina nkangu wa node ya Afrika ko. Muna tandu kia 6 kia tandu kieto, e mbanza Timgad yazikwa mu nsi a ntoto kwa makanda ma esi Árabe ma zunga kiakina. Nanga e mbanza Timgad yavilakanwa vioka mvu 1.000.

Asatuludi batima e mbanza Timgad basivika vava basolola baya diasonama muna ndinga Latim vo: “Konda, yowela, sakana, seva​—“e kiaki i zingu!” Nzingudi a lusansu mosi wa musi França wavova vo: “E mvovo miami misonganga vo wantu awaya ke bakala ye makani masikila ko muna zingu.”

E kiaki i mpila zingu bakala kiau esi Roma muna kolo kiakina. Paulu wa ntumwa muna tandu kiantete wayika wantu bakala ye ngindu za sia vo ‘tudia, tunua, kadi mbazi fwa tufwa.’ Kana una vo minkwikizi bakala, esi Roma dia yo nua kaka batokanenanga, ke bavavanga zaya nsasa ye kani dia zingu ko. Muna kuma kiaki, Paulu walukisa Akristu vo: “Ke nuvukikwa ko: E yikundi yambi ifwasa fu yambote.”​—1 Korinto 15:32, 33.

Kana una vo nkangu a Timgad wazinga se vioka mvu 1.500, e ngindu za wantu mu kuma kia mpila zingu bakala kiau ke zasoba ko. O unu, wantu ayingi betokanenanga kaka dia yo nua. Kuna kwa yau, e zingu bakala kiau esi Roma i zingu kiambote kana nkutu nkia mfwilu kilenda twasa. Kansi, Bibila kisonganga e ziku vo: ‘E mpw’a nza yayi mu soba ina.’ Muna kuma kiaki, tukasakeswanga ‘mu lembi kuyivana emvimba muna sadila e nza.’—1 Korinto 7:31.

E mbanza Timgad yatimunwa i kimbangi kisonganga vo dia yo nua ke diau kaka ko ditwasanga e kiese muna zingu nze una wasonama muna baya diatimunwa kuna node ya Afrika. Kansi, tufwete lemvokela lulukisu lwa Bibila luvovanga vo: ‘E nza mpe vempoka ivempoka, y’eketo diandi: Vo i ndion’ovangang’o luzolo lua Nzambi, zinga kaka kezinga yakwele mvu.’​—1 Yoane 2:17.