A3
Aweyi Bibila Kialwakila kwa Yeto
O Nzambi una vo i Tuku ye Nsonekesi a Bibila yandi kibeni mpe olunga-lunganga kio. Yandi wasonekesa e mvovo emi:
“E diambu dia Nzambi eto dizinga yakwele mvu.”—Yesaya 40:8.
E mvovo miami mialudi kikilu, kana nkutu vo e ngungu zantete za Bibila za Sono ya Kiyibere ye Ki-aramiti * yovo Sono ya Kingerekia ya Kikristu ke zalwaka yamu lumbu yeto ko. Kansi, aweyi tulenda kadila ye ziku vo mana masonama muna Bibila tuna kiau o unu betela mena ye mana mavumunuinua muna sono yantete?
AWANA BAVANGANGA E KOPI ZA DIAMBU DIA NZAMBI BALUNGA-LUNGA DIO
Mun’owu wa Sono ya Kiyibere, e ndambu a mvutu za kiuvu kiaki zina muna nkanikinu wankulu wasikidiswa kwa Nzambi, ona wavova vo e Sono ifwete vangwa e kopi. * Kasikil’owu, Yave wakanikina atinu a Isaele bavanga kopi a Nsiku mu kuma kia yau kibeni. (Nsiku 17:18) Vana ntandu, Nzambi wasola Anelevi mu lunda o Nsiku yo longa wo kwa nkangu. (Nsiku 31:26; Nekemiya 8:7) Vava Ayuda batuka muna kinkole kuna Babele, e buka kia awana bavanganga e kopi yovo asoneki (Soferins), kiayantika. (Ezera 7:6, mvovo vana yanda lukaya) Kuna kwalanda, asoneki awaya bavanga kopi zayingi za nkanda 39 mia Sono ya Kiyibere.
Mu mvu miayingi, asoneki bavanganga e kopi za nkanda miami kuna ndekwa zawonso. Muna kolo kia Idade Média, i sia vo, mvu wa 500-1500 T.K., nkumbu miayingi e buka kia asoneki Ayuda ana bayikilwanga vo Massoretas bavinga vana fulu kiau. E Códice de Leningrado ya mvu wa 1008/1009 T. K. i nkanda wamvimba wankulu-nkulu wabandulwa kwa Massoretas. Kansi, muna Ngungu za Mbu Afwa zasololwa vana kati-kati kwa tandu kia 20, mwakala mpe ye tezo kia 220 ma ngungu za Bibila yovo tini yandi. E ngungu zazi zasonekwa funda dia mvu vitila e Códice de Leningrado. Vava batezanesa e Ngungu za Mbu Afwa ye Códice de Leningrado, babakula diambu dimosi diamfunu: Kana una vo muna Ngungu za Mbu Afwa mwakala ye mvovo miaswaswana, e nsangu ke zaswaswana ko ye za Códice de Leningrado.
Adieyi tuvova mu kuma kia nkanda 27 mia Sono ya Kingerekia ya Kikristu? E nkanda miami, entete akaka muna ntumwa za Yesu Kristu ye akaka muna alongoki a tandu kiantete basoneka mio. Akristu antete batanginina e fu kia asoneki Ayuda, bavanga kopi za nkanda miami. (Kolosai 4:16) Kana una vo Diocleciano wa nyadi a Roma ye akaka bavava fwasa e nkanda miawonso mia Akristu antete, mafunda ye mafunda ma ngungu zankulu ye tini yandi yalundwa yamu lumbu yeto.
E sono ya Kikristu yasekolwa mpe mu ndinga zankaka. Kuna lubantiku, e Bibila kiasekolwa mpe muna ndinga zankulu nze Armênio, Copta, Etíope, Georgiano, Latim ye Siríaco.
NSOLELO A SONO YA KIYIBERE YE KINGEREKIA IFWETE SEKOLWA
Ke kopi zawonso ko za ngungu zankulu za Bibila zina ye mvovo miafwanana. Ozevo, aweyi tulenda zayila o mambu makala muna ngungu zantete?
E diambu diadi dilenda tezaneswa yo nlongi ona olombele kwa 100 z’alongoki bavanga kopi a kapu kia nkanda mosi. Muna lumbu ilanda, e kapu kia nkanda wowo avo kivididi, e nsangu zakala mo zilenda zayakana muna tezanesa e kopi 100 zavangwa kwa alongoki. Kana una vo konso nlongoki olenda vanga vilwa, diampasi kwa alongoki awonso bavanga vilwa wau umosi. Diau dimosi mpe, vava akwa ngangu betezanesanga mafunda ye mafunda ma tini ye ma kopi ya nkanda miankulu mia Bibila ina bena yau, balenda solola vilwa wa wantu bavanga e kopi yo zaya mana makala muna sono yantete.
“Dilenda vovua ye ziku kiawonso vo ke vena nkanda wankaka ko wa nz’ankulu watoma sekolwa ye ziku kiawonso”
Aweyi tulenda kadila ye ziku vo e ngindu zakala muna ngungu zantete zatoma sekolwa ye ziku kiawonso muna nkanda tuna miau o unu? William H. Green wa nkwa ngangu wasoneka mu kuma kia Sono ya Kiyibere vo: “Ndenda vova ye ziku kiawonso vo ke vena nkanda wankaka ko wa nz’ankulu watoma sekolwa ye ziku kiawonso.” F. F. Bruce wa nkwa ngangu wasoneka mu kuma kia Sono ya Kingerekia ya Kikristu yovo Luwawanu Lwampa vo: “E ziku kia nkanda mieto mia Luwawanu Lwampa, kisundidi e ziku kia nkanda miayingi miasonekwa kw’akwa ngangu, ke vena muntu ko okatikisa e diambu diadi.” Wakudikila mpe vo: “Kele vo Luwawanu Lwampa lukala nkanda mina akwa ngangu za nza besonekanga, e ziku kiau ke kiadi katikiswa nkutu ko.”
Kapu 40 kia nkand’a Yesaya muna Ngungu za Mbu Afwa (ya mvu wa 125 yamuna 100 V.T.K.)
Vava yatezaneswa ye ngungu ya Kiyibere ina yasonekwa vava vavioka tezo kia funda dia mvu, nswaswani zakete kaka zasololwa mo, musungula muna nsonekeno
Kapu 40 kia nkand’a Yesaya muna Códice de Alepo, ngungu yamfunu kikilu ya Kiyibere yasone-kwa kwa Massoretas muna tezo kia mvu wa 930 T.K.
Sono ya Kiyibere: E Biblia Hebraica kia Rudolf Kittel i kiasadilwa muna sekola e Sono ya Kiyibere muna Nsekola ya Nz’ampa ya mvu wa (1953-1960 muna Kingelezo). Tuka muna kolo kiakina, e sono ya Kiyibere yampa, i sia vo, Biblia Hebraica Stuttgartensia ye Biblia Hebraica Quinta, isadilanga mambu mampa besololanga muna Ngungu za Mbu Afwa ye muna ngungu zankaka zankulu. Muna nkanda miami akwa ngangu bevutukilanga vaikisa e Códice de Leningrado yo sia mvovo vana yand’a lukaya, emi mina ye sono itezanesanga mambu ma nkanda miankaka nze Pentateuco Samaritano, Nkanda mia Mbu Afwa, Septuaginta Grega, Targuns Aramaicos, Vulgata Latina ye Pesito Siríaca. E Biblia Hebraica Stuttgartensia ye Biblia Hebraica Quinta yasadilwa vava kiavangwa e nkubika za fimpulula e Nsekola ya Nz’ampa.
Sono ya Kingerekia: Kuna mfoko a tandu kia 19, akwa ngangu B. F. Westcott yo F.J.A. Hort, batezanesa e ngungu za Bibila yovo tini ya ngungu muna kubika e sono ya Kingerekia ifwete kala se mbandu, ina babadikilanga vo ke yakala ye nswaswani ayingi ko ye nkanda miantete. Vana kati-kati kwa tandu kia 20, e Buka kia Asekodi a Bibila—Nsekola ya Nz’ampa kiasadila e sono ina yakubikwa se mbandu mu sekola e nsekol’au. Basadila mpe e nkanda miankaka mia mawu, emi mibadikilwanga vo mia tandu kiazole ye kiatatu T.K. I bosi, vasoloka diaka nkanda miayingi mia mawu. Vana ntandu, e sono yakubikwa se mbandu nze eyi ya Nestle ye Aland ye ya Sociedades Bíblicas Unidas isonganga mana akwa ngangu basolwele muna mfimpulula zau. Mambu mankaka mana basolwele, masadilu mpe mu nsekola yayi.
E sono yakubikwa se mbandu isonganga e ziku vo e tini yankaka muna Sono ya Kingerekia ya Kikristu ina muna nsekola zankulu nze muna Versão Rei Jaime, kudikilwa yakudikilwa kwa awana bavanga e kopi kuna kwalanda, ke yakala ko muna Sono yavumunuinua. Kansi, wau vo e mpila ya kayanesena e tini ya Bibila yasikidiswa tuka muna tandu kia 16, o katula e tini yayi, e fulu kisalanga e nkatu muna nsekola zayingi za Bibila. Eyayi i tini ikatwilu: Matai 17:21; 18:11; 23:14; Maku 7:16; 9:44, 46; 11:26; 15:28; Luka 17:36; 23:17; Yoane 5:4; Mavangu 8:37; 15:34; 24:7; 28:29; ye Roma 16:24. Omu nsekola yayi, e tini yakatulwa isilu e mvovo vana yand’a lukaya.
Muna kuma kia kunku kiandá kia mfoko a Maku 16 (tini kia 9-20), ye kunku kiankufi kia mfoko a Maku 16, ye mambu mena muna Yoane 7:53–8:11, e ziku kisonganga vo e tini yayi ke yakala ko muna sono yantete. Muna kuma kiaki, omu nsekola yayi e tini yayi yakimbanzikisa ke ina mo ko.
Sono kia 2 Korinto 4:13–5:4 muna nkanda mia mawu yasonekwa muna tezo kia mvu wa 200 T.K.
^ tini. 5 Muna tini ilende Sono ya Kiyibere kaka iyikilwa.
^ tini. 7 Kimosi muna kuma kiavavilwanga vo e ngungu zantete zavangwa e kopi, i kia sia vo, e ngungu zazi fusa zafusanga.
