Ingeta. Kanele vo e Bibila ke nkanda a ngangu za nza (ciência) ko, kia ziku vava kivovelanga oma ma ngangu za nza. Tala yaka nona isonganga vo Bibila ngwizani kina ye ngangu za nza. Bibila kiyikanga mambu ma ngangu za nza mena vo maswaswana ye malongi mana o wantu ayingi bakwikilanga muna kolo kia sonekwa e Bibila.

•   E nza semwa yasemwa. (Tuku 1:1) Nswaswani ye tusansu twayingi twaluvunu twa nza ankulu tuvovanga vo e nza yakala nze lekwa kimosi kiavualangana, i bosi yayikubika yau kibeni. Esi Babele bakwikilanga vo e nza yawutwa kwa nzambi zatuka muna mbu miole. Tusansu twankaka tuvovanga vo e nza mu diaki diampwena yatuka.

•   Lumbu ke lumbu e nza iyalwanga kwa nsiku mia zulu ye ntoto, ke muna mavangu ma zinzambi ko. (Yobi 38:33; Yeremiya 33:25) Tusansu twaluvunu omu nza yawonso tulonganga vo wantu ke balendi vanga diambu ko muna mambu ma kinsalukisa yovo mansoki mana zinzambi bevanganga.

•   O ntoto wamanikwa muna nkatu. (Yobi 26:7) Nkangu miayingi kuna nza ankulu bakwikilanga vo ntoto wababalala, watesema vana ntandu a bulu kianene nze mpakasa yovo mfulu (mbati).

•   O maza metukanga muna kalunga ye mu fulu yankaka metombokanga kuna zulu nze wisisi yo bwá nze mvula, mbungezi yovo mvul’a matadi yo zadisa e nkoko ye mayanga. (Yobi 36:27, 28; Kimpovi 1:7; Yesaya 55:10; Amose 9:6) Mingerekia kuna nza ankulu bakwikilanga vo maza mena muna nsi a kalunga i mau mazadisanga e nkoko. Yamuna tandu kia 18, wantu ayingi bakwilanga muna diambu diadi.

•   E miongo mivaikanga yo lala. E miongo tumonanga o unu mu nsi a kalunga miakala muna mvu miavioka. (Nkunga 104:6, 8) Kansi, tusansu twayingi twaluvunu tuvovanga vo nzambi zavanga e miongo tumonanga o unu.

•   Okuyivelelesa kutaninanga o vimpi. Muna Nsiku wavewa kwa Aneyisaele, mwakala ye nkanikinu miasonganga vo muntu kafwete kuyisukula avo vimbu kasimbidi, kuyivambula yo wantu ana bakala ye kimbevo kisambukilanga yo zika e mvindu a vumu. (Levitiku 11:28; 13:1-5; Nsiku 23:13) Kansi, muna kolo kina o nkangu a Isaele bavewa tuludiku twatu, esi Engipito bawukanga e mputa muna nlongo miasangwa ye mvindu a vumu.

 Avo tutomene fimpa e Bibila tubakula vo ke kivovanga luvunu ko. Tala ezaka ngindu zabendomoka akaka bekalanga zau mu kuma kia ziku kia Bibila muna mambu matadidi ngangu za nza:

 Ngindu za wantu: Bibila kivovanga vo e nza yavangwa mu lumbu sambanu kaka ya ola 24.

 Ludi: Bibila kivovanga vo Nzambi wavanga o nsema mu mvu milendi tangakana. (Tuku 1:1) Katula ediadi, e lumbu ina Nzambi kavanga o nsema eyi iyikwanga muna Tuku kapu kia 1, kolo kiandá iyikanga eki ke kizayakene ko. Bibila kiyikilanga mpe kolo kiasemwa o ntoto ye zulu vo “lumbu.”—Tuku 2:4.

 Ngindu za wantu: Bibila kivovanga vo e titi ye mbongo yasemwa vitila e ntangwa, mu kuma kiaki, ke vavangamanga fotossíntese ko.—Tuku 1:11, 16.

 Ludi: Bibila kiyikanga vo e ntangwa ina vo imosi muna ntetembwa ina kuna “zulu” yasemwa vitila e titi. (Tuku 1:1) Muna “lumbu” kiantete yovo kolo kina Nzambi kasema e lekwa, fimwini kaka fialwakanga ova ntoto. Kansi muna “lumbu” kiatatu, o mwini a ngolo wavaika ye fotossíntese yayantika vangama. (Tuku 1:3-5, 12, 13) Kuna kwalanda, e ntangwa yayantika monekanga ova ntoto.—Tuku 1:16.

 Ngindu za wantu: Bibila kisonganga vo e ntangwa i yau izietomokanga o ntoto.

 Ludi: Kimpovi 1:5 kivovanga vo: “E ntangwa ivaika, e ntangwa idimuka; i bosi, ivutukanga mu nzaki kuna fulu kina ivaikila diaka.” E mvovo miami misonganga e mpila ina e ntangwa ivaikilanga yo dimuka nze una tumwenanga yo ova ntoto. Kana nkutu o unu, wantu besadilanga e mvovo ‘mpaik’a ntangwa’ ye ‘ndimuk’a ntangwa.’ Kansi bazeye wo vo ntoto i wau uzietomokanga e ntangwa.

 Ngindu za wantu: Bibila kivovanga vo ntoto walelama.

 Ludi: Bibila kisadilanga e mvovo “nsuk’a nza” mu songa vo yamu fulu ina kwandá. Kansi, ediadi ke disongele ko vo ntoto walelama yovo una ye mwingilu. (Mavangu 1:8) Diau dimosi mpe, e mvovo “konko yá ya nza” misongele vo nza yawonso. O wantu besadilanga mpe mvovo ndambu yá, i sia vo, node, sude, este ye weste mu yika nza yawonso.—Yesaya 11:12; Luka 13:29.