Mu 1941 nabutuka, mu kanda dialembo bâ na mbongo zazingi, dieri bêlaka ku Paris, ku France. Longoka nsayi kweri kuntâka, buna lulendi banza ka bwe ndieri wa nôka mu ntangu yi nayizi bêla timbevo tia tiberkiloze bu ndieri na mvula 10; ka ndieri’â vutu kwendaka ku lukolo ko! Doktere wakuntêla ti nabâka kwa ku mfulu ngatu masakafulu (poumons) mani ka mafwatikandi. Buna, nayôkesa ngonda zazingi mu tangaka dictionnaire, mu landaka programe ya Radio Sorbonne ya Université de Paris. Doktere bu kayizi kuntêla ti ngwasiri, mpe ndendi kwendaka ku lukolo, nsayi ya nkatika yayingi yeri nani. Nayizi banza ebu: ‘Tisalu ti salaka badoktere tia nkatika tia nzitukulu tiena!’ Tûka ntangu yîna, nayizi bâ na kani dia buka bantu. Tata’ani bu keri kundiyulaka ka nti naketi sa mu luzingu lwani, mvutu’ani ka yeri’â sobaka ko, mbo ndieri tâka ti: “Nzololo nabâ doktere.” Ni mu mpila yo tidoktere tiayizi bâ tima tia ntete ti ndieri tomo zoloko.

Mu kanda dieto bakatolike tweri. Kâ, kanatomo’â zaba misamu miamingi ko mu Nzambi, mpe biyuvu biabingi bieri nani bi nalembo bakila mvutu. Ni mu ntangu kwa yi nabatika mu longoka la médecine ku universite nayizi bâ na lukwikulu ti Mvangi we kô.

Mbo nita bambukila mbala’ani ya ntete yi namona cellules za tifulu ti batâka nkumbu tulipe mu microscope. Natomo yituku bu namona mpila cellules zo zitikengerelaka mu tiya na mu tiozi. Nayizi mona mpe ti tima timosi tie mu kati dia cellule (cytoplasme) tiwetamaka bu tibâka ha mungwa, mpe mbo tivimbaka bu tibâka mu mamba ma tsema. Mpila zo zi sarilaka cellule na mpila zakaka zilembolo na lutangu, mbo zisaka ti nitu yayukunu ha mbuka ya môna. Bu namona nzanda misamu miyôkaka mu cellule, nayizi kwikila ti luzingu ka lwasalama mu ta-pulukusu ko.

 Bu ndieri mu 2^eannée ku universite, nayizi mona bidimbu biabingi bisongelaka ti Nzambi kô kena. Mu cours za anatomie, tayizi taluzula bwe koko (avant-bras) kutubakisilaka mu futamasa milembo mieto na mu lalumuna mio. Mpila ya vukanana muscles na bihisi, na mpila yi bisarilaka tintwari ya nkatika ya nzitukulu yena. Mu tifwani, nalongoka ti matiri (tendons) mavukasaka muscle yimosi ya koko na tihisi tia nzole tia mulembo, mbo mahambukaka mu nzila zole, mu yirikaka biamvu bi yôkelaka matiri makwendaka mpe makwe sikamaka ku mitu mia lembo. Tissus za ngolo mpe zisaka ti matiri na bihisi bia milembo biabâ tintwari. Tala ti ka basarila milembo mieto mu mpila yo ko, matiri mbo maketi bâ mfinka, ma tiralala, mpe milembo mieto ka miaketi’â sala bubote ko. Nayizi tomo mona ti Mvangi wa nitu ya muntu nkatika mayela me nandi.

Buzitu bwani mu Mvangi wa luzingu bwayizi vutu kula mu ntangu yi nayizi longoka mpila yi butukilaka mwana. Mwana bu wubâka mu zimi ka wubâka na nsatu ya wumuna ko mu bungu ti mbo kabakaka oxygène yitûkaka kwe nguri’andi. Ntiangu mwa bule zimosi zibâka mu kati dia masakafulu, mpe zi batâka nkumbu alvéole zilembo bâka za pompoka. Kâ, tumingu fioti ntete mwana wabutuka, mwa mamba mamosi ma mafuta makwizi yabamaka bule zo. Ha manima ma mbutukulu, mpe mwana bu wubatika mu wumuna, misamu mia nzitukulu miyôkaka. Bulu dibâka mu mutima wa mwana dikangamaka, buna menga mbo makwendaka mu masakafulu. Mu ntangu yo, mamba mo ma mafuta mbo makabakasaka bule zo ze mu masakafulu mu namatana bawu na bawu mu bungu ti mwela wukwizi za fulusaka mu ntinu. Ho nkatika bendo, mwana mbo wukwizi bâka na lenda dia wumuna yandi beni.

Weri nani nazaba Muntu wasala bima bio bia nzitukulu, buna nabatika mu tanga Bibila na bunsungu bwabwansoni. Nayizi batika mu yituku mu bungu dia misiku mitariri bunkete mia hana Nzambi kwe kanda dia Israele tûka mvula yôka 3 000. Nzambi watêla bala ba Israele bazikaka matuvi mawu, bayebelaka mpe bahambulaka bantu beri na bidimbu bia timbevo tisambukilaka. (Lev. 13:50; 15:11; Lub. 23:13) Bibila mbo dizonzelaka misamu mio tûka ntama, kâ bantu ba sianse ka ntama ko bayizi mia bakula. Nayizi bakula mpe ti misiku mie mu buku dia Levitike mitarilaka bunkete bwa tinama tia bubakala na tia bukento mbo mieri bakisaka kanda diadiansoni dia Israele mu bâ na tikolela tia mbote. (Lev. 12:1-6; 15:16-24) Nayizi mona ti Nzambi wahana misiku mio kwe bala ba Israele mu bungu dia mbote ya bawu beni, mpe wasakumuna bô beri tumamanaka ntumunu zandi. Nayizi bâ na lukwikulu ti Bibila kwe Nzambi diatûka​—Nzambi yi nalembo zaba nkumbu mu ntangu yîna.

Bu ndieri ku universite ngatu nabâ doktere, nabwabana na ndumba yimosi yeri na nkumbu Lydie; nayizi mu zolo. Tayizi kwelana mu 1965 bu ndieri ha kati-kati dia lukolo lu ndieri saka. Mu 1971, Lydie na meno tayizi tibêla na bala batatu mu ba 6 bê neto. Lydie mbo keri tomo kumbakisaka mu tisalu tiani tia tidoktere na mu kanda dieto.

Mvula tatu nasala ku lupitalu lumosi lwa lunene ntete nazibula lwa me beni. Ntangu fioti kwa ha manima, bantu bole ba kwelana, bô ba  nzonzeleke ku mbatukulu, bayizi bukusu. Bilongo bia mulumi ndieri tsonekaka mu ntangu mukento’andi kakuntêla: “Mulemvo’aku doktere, bilongo ka biabândi na menga.” Nayituku, Mpe nayula: “Wa matieleka? Mu bungu dia nti?” Wakumvuturila ti: “Mbangi za Yehova twena.” Ka natoko’â zaba Mbangi za Yehova ko peleko ka nazaba ko ka nti balongesaka mu musamu wutariri menga. Mukento wabonga Bibila diandi, mpe wakunsongela verse zeri sikamanaka nzengolo’awu yitariri menga. (Bis. 15:28, 29) Ha manima, yandi na bakala diandi bakunsongela ka ntia misamu Timfumu tia Nzambi tilungisa; mbo tikatula mpasi, bimbevo na lufwa. (Nza. 21:3, 4) “Misamu mi luta kuntêla ni mio ndieri kekoloko tûka bumwana bwani!” Ni bo nabatêla. Navutu tâ ti: “Tala ti tidoktere nasola ni mu manisa mpasi.” Weri nani nazaba misamu miamingi, buna tayôkesa 1h30 mu zonza. Mu ntangu bantu bo yi bayenda, mu mutima’ani ka navutu’â sâla katolike ko, mpe nayizi Iongoka ti Nzambi yi ndieri zitisaka nkumbu ye nandi​—Yehova!

Mbala tatu tamonana na bantu bo ba kwelana ku lupitalu lwani, mpe mbo tweri yôkesaka heure yimosi bu tweri monanaka. Nabatikisa ku nzo’ani ngatu tabâ na ntangu yayingi ya zonzela Bibila. Ni bu sa ti Lydie watambula mu bâ neto tintwari mu bungu dia ndongokolo ya Bibila, keri’â tambulaka ko ti nsalulu zakaka za bakatolike zi batulongesa za mbi zeri. Kâ, nayizi tikisa mupelo wumosi ku nzo’eto. Tayizi zonzela ndongosolo za eglize ha kati-kati dia mpimpa, mpe Bibila kwa tweri sarilaka. Timoko tio tiasa ti Lydie kakwikila ti Mbangi za Yehova matieleka beri longesaka. Ha manima, luzolo lweto mu Yehova lwayizi kula, mpe tayizi batusu mu 1974.

Misamu mi nalongoka mu kani dia Nzambi ditariri bantu, miasa ti tima tiakaka tiayôka mfunu mu nzengolo zani. Kwe Lydie na meno, sarila Yehova tiayizi bâ tima tia ntete mu luzingu lweto. Tayizi bonga nzengolo ya kurisa bala beto tintwari na mitieno mia Bibila. Talongesa bala beto mu zolo Nzambi na bantu bakaka. Buna tayizi bâ na bumosi mu kanda dieto.​—Mat. 22:37-39.

Bu tweri banzaka misamu miakaka, Lydie na meno mbo tweri vulu sehaka mu mpila bala beto yi beri mwinaka bumosi bweri ha kati dia beto bole. Bazaba ti ntumunu ya Yezu yitâka ti ‘nzonzolo’aku yabâ “ninga, tala ti ninga,” mboko “kâni tala ti kâni”’ yeri tu twarisaka mu nzo’eto. (Mat. 5:37) Mu tifwani, mu ntangu mwana’eto wumosi wa mukento bu keri na mvula 17, Lydie ka mu hana nzila ko ya duka tintwari na groupe yimosi ya bantwenia  ba babakala na ba bakento. Mwana wumosi watêla mwana’eto: “Tala ti nguri’aku ka ta ku bika ko twenda, tâ kwe tata’aku!” Kâ mwana’eto wavutula ti: “Ntangu kwa niyôkesa. Mabanza mamosi kwa mabâka nawu.” Wa matieleka, bala beto ba 6 mbo beri monaka ti bumosi bweri neto bu tweri sarilaka mitieno mia Bibila. Mbo tutondaka Yehova mu bungu ti bantu babingi mu kanda dieto bamusarilaka.

Ni bu sa ti matieleka masobesa nzengolo zeto, mbo ndieri zoloko mu sarila luzolo lwani mu bungu dia la médecine mu bakisa kanda dia Nzambi. Buna, nayizi tihana mu bâ doktere ku Betele ya ku Paris mpe ha manima ku Betele ya môna ya ku Louviers. Mvula kampe 50 ndieka yôkesa tûka ti nikwendaka ku Betele. Mu ntangu yo, nayizi sa bindiku bia matieleka ha kati dia mpangi za ku Betele, bwawu bu bakaka beka na mvula yôka 90. Nsayi mpe ye nani mu bungu dia musamu wumosi wa nzitukulu wayôka mu ntangu yi nabwabana na Betelite yimosi ya môna. Nayizi dzukula ti, mu mvula 20 zayôka, ni meno nabakisa nguri’andi mu mu buta!

Mvula bu zeri kwe yôke, luzolo lwani mu Yehova lwayizi kula bu ndieri kwe mone mpila Yehova yi katwarisilaka mpe yi kakengerelaka kanda diandi mu nzila ya organizasio’andi. Ku mbatukulu ya mivu mia 1980, Timvuka titwarisaka tiayizi tûla programe ku États-Unis mu bakisa badoktere na bantu basalaka ku lupitalu mu tomo bakula nzengolo ya Mbangi za Yehova zi beri bukaka, mu musamu wutariri nzengolo’awu ya lembo tambula menga.

Mu 1988, Timvuka titwarisaka tiayizi tûla département ya môna ku Betele yi batâka nkumbu service d’information hospitalier. Ku mbatukulu, département yo mbo yeri kubikaka tisalu tia Komite yiwisanaka na badoktere (comité de liaison hospitalier) yi bafonda ku États-Unis mu bakisa Mbangi zeri bêlaka ngatu bababukila mu mpila ya mbote. Mu ntangu Komite yiwisanaka na badoktere yabatika mu sala mu nza ya mukaka, yabatika mpe mu sala ku France. Natomo yituku bu namona ka bwe organizasio ya Yehova yibakisilaka mpangi ze na timbevo bu babâka na nsatu lubakusu!

Tidoktere ni tima tia ntete ti ndieri tomo zoloko. Kâ bu nayizi tomo dimbitila mu misamu mia mfunu, nayizi bakula ti mpila ya wasisa bantu yiyôkele mfunu ni ya timpeve​—ni mu bakisa bantu mu sa tiwisa na Nzambi’eto Yehova we Titeko tia luzingu. Bu nayizi bâ retraité, Lydie na meno tayizi bâ mipasuri-nzila mia ntangu zazansoni, mpe ngonda zazansoni mbo tweri yôkesaka ntangu yayingi mu samuna nsangu za mbote za Timfumu tia Nzambi. Lumbu ti mpe mbo tusarilaka ngolo zeto mu sala tisalu tio tivukisaka bantu.

Mbo nita tatamana mu sa mi nilenda mu bakisa bantu bê na bimbevo. Kâ mbo nibakulaka ti doktere yitomono zaba tisalu ka yena na lenda ko dia buka bimbevo biabiansoni peleko dia kabakasa lufwa. Buna, mbo nikêlaka na timina diadiansoni ntangu mpasi, bimbevo na lufwa yi bilembo vutu kwa bâ. Mu nza ya môna ye penepene, mbo nibâ na ntangu yilembolo na nsuka mu longoka bima bia sala Nzambi, na mpila ya nzitukulu yi kasarila nitu za bantu. Kani diani dia bumwana ka dieka’eti lungana ko diadiansoni. Lukwikulu lwe nani ti misamu mbo mitomo toma ku matu!