1-2. Tintwari na Mikunga 40:5, Ntia makabu Yehova katuhana, mpe mu bungu dia nti tuzonzela mo?

YEHOVA Nzambi yikabaka yena. Banza’eti makabu ma katuhana: mutoto we nzo’eto ya nkatika ya toma mpe ya nzitukulu, mpila ya nzitukulu yi kasarila ntongwa zeto, na Bibila die Zu diandi dia ntalu. Mu bungu ti Yehova watuhana makabu mo ma matatu, ntiangu twena na tibuka tia bêla, lenda die neto dia banzaka na dia zonzaka, mpe wahana mvutu mu biyuvu bia nkatika mfunu bi tulendi tiyula.​—Tanga Mikunga 40:5.

² Mu timoko ti, mbo tuzonzela makabu mo ma matatu mu bukufi. Bu tutomo kwe dimbitiri mu makabu mo, mbo tukwizi tomo ma zolo, mpe mbo tudinga mu tomo tâ Mvangi’eto Yehova we na luzolo nsayi. (Nza. 4:11) Mbo tukwizi bâ mpe ba nkatika ba kubama mu bakisa bantu bô ba bayizi niongesa mu nkwikulu ya bungungu yitâka ti nza yawu beni kwa yayilama.

3. Mu bungu dia nti mutoto we wa nzitukulu?

³ Ndwenga za Nzambi mbo zitomo monekaka mu mpila yi kasarila nzo’eto, mutoto. (Rom. 1:20; Ebr. 3:4) Planete zakaka mpe ze kô zizunganaka ntangu, kâ, mutoto wa nzitukulu wena mu bungu ti, yo ni planete ya yimosi ye na bima biabiansoni bifwanakane mu simbirila luzingu lwa bantu.

4. Bwe tulendi mwina ndwenga za Nzambi mu mpila yi kasarila mutoto? Bangula.

⁴ Mu nza ya mukaka, mutoto tulendi wa fwanakasa na bato yita kwe yende mu mubu (océan). Kâ, luswaswanu lwalwingi lwe ho na bato, na nzanda bantu, mpe na mutoto’eto. Mu tifwani, bilumbu bikwa bantu bê mu kati dia bato batatamana mu bâ ba moyo, tala ti bafweti sala oxygène, bidia, na mamba  bawu beni, mpe tala ti ka balendi’â balosa bima bia mvindu kwakaka ko? Bantu bê mu kati dia bato yo, mbo bakulu fwa. Kâ, mutoto mbo wulendaka mu simbirila luzingu lwa miliare za bantu na za bibulu. Mbo wutuhanaka oxygène, bidia na mamba me neto nsatu, mpe bima bio ka bimangaka ko. Ni bu sa ti bima bia mvindu biabiansoni ha mutoto kwa bibâka, mutoto wa toma kwa wena mpe bantu na bibulu balendi tatamana mu bêla wo. Ngano bwe wubêlaka? Yehova wasala mutoto na lenda dia sobesaka bima bia mvindu mu bima bia mbote bi balendi vutu sarila. Mu bukufi, mbo tutaluzula bima biole bi lendaka mutoto mu sobesa: cycle ya oxygène na ya mamba.

5. Cycle ya oxygène ni nti, mpe nti yisongelaka?

⁵ Oxygène mwela wena wusaka ti bantu na bibulu babâ ba moyo. Bantu bayizi tâ ti, 100 miliare za tone za oxygène bantu na bibulu basarilaka mu mvula yimosi. Bantu na bibulu mbo basalaka mpe mwela wakaka wu batâka nkumbu gaz carbonique. Kâ, bivangu bio biabiansoni kani kabwe ka bisarilaka oxygène yayansoni ko, mpe mwela wutuzungirilaka (atmosphère), kani kabwe ka wubebaka ko mu gaz carbonique. Mu bungu dia nti? Mu bungu ti Yehova wasala miti mia minene na mia fioti​—mibongaka gaz carbonique yango, mpe mituhanaka oxygène. Wa nkatika wa matieleka, cycle ya oxygène mbo yitomo songelaka butieleka bwa Bisalu 17:24, 25: ‘Nzambi [. . .] hanaka kwe babansoni luzingu na mwela.’

6. Cycle ya mamba ni nti, mpe nti yisongelaka? (Tala mpe kaku tie na mutu-diambu “ Cycle ya mamba: kabu dia Yehova.”)

⁶ Mamba. Tala ti mamba ha mutoto mena, mu bungu ti mutoto’eto ha titini tia delakana wena na ntangu. Mutoto wabâka kwa fioti penepene na ntangu, mamba mamansoni mbo maketi bâ mwisi, mutoto mbo waketi bâ tiya mpe mbo waketi bâ wa yuma, mpe ka ha keti’â bâ na kani tima tiwumunaka ko. Mutoto wabâka kwa fioti mala na ntangu, mamba mamansoni mbo maketi bâ glace, mpe mbo maketi sa ti mutoto wabâ bale ya glace. Mu bungu ti Yehova watûla mutoto ha mbuka yifwanakane, cycle ya mamba ma mutoto yilendi simbirila luzingu. Mwini wu hanaka ntangu mbo wusaka ti mamba ma mibu na ma nto mabâ tiya mpe mabaluka mwisi wukwe yirikaka matuti. Mivu miamiansoni, mwini mbo wubalulaka 500 000 kilometre cube ya mamba mu mwisi. Mamba mo mabalukiri mwisi, mbo mabâka bilumbu 10 mu mwela wutuzungirilaka ntete mabwa mu mvula peleko mu neige. Mamba mo mabwiri, mbo makwendaka mu mibu, mu nzari na mu nto zakaka, mpe cycle yo mbo yikarilaka. Mpila yo yi sarilaka mamba, mbo yitomo songelaka ti Yehova ndwenga ze nandi mpe ngolo zazingi ze nandi.​—Yobe 36:27, 28; Ekl. 1:7.

7. Ntia mpila tulendi songela ti kabu di bazonzelaka mu Mikunga 115:16 dia tuzololo?

⁷ Ngano nti bilendi tu bakisa mu tomo tondaka mu bungu dia planete’eto ya nzitukulu na bima biabiansoni bie nandi? (Tanga Mikunga 115:16.) Tifu tia dimbitilaka mu bima bia sala Yehova, mpila yena yi tukwizi mu tondela mu bungu dia bima bia toma bi katuhanaka bilumbu biabiansoni. Mpe mbo tusongela ti mutoto wa tuzololo, tala ti mbuka yi tubêlaka ya tukipaka buna bufwanakane.

8. Mu bungu dia nti tulendi têla ti ntongwa zeto mu mpila ya nzitukulu basarila zo?

⁸ Ntongwa za bantu mu mpila ya nzitukulu basarila zo. Bu weri mu moyo wa nguria’aku, ntongwa zaku mbo zeri yilamanaka mu mpila yimosi yi batikubikila, mpe mu minite miamiansoni mafunda ma cellules za ntongwa zeri yilamaka! Bantu balongokaka misamu mitariri  ntongwa bayizi tâ ti ntongwa za muntu wa kula zilendi bâ na 100 miliare za cellules zi batâka nkumbu neurones. Cellules zo mbo zikwizi vukanaka mu yirika ntongwa zidemaka 1,5 kg. Tatala lenda dia nzituklulu die na ntongwa mu misamu miakaka.

9. Nti bita ku songela ti lenda dia zonza, kabu diena dia Nzambi?

⁹ Lenda dieto dia zonza timangu tiena. Banza’eti fioti ka nti biyôkaka bu tuzonzaka. Bu dukisaka musamu wumosi, ntongwa zaku mbo zitwarisaka muscles yôka 100 mu ludimi lwaku, mu muhuri’aku, mu bikoba biaku, mu mabanga maku na mu titulu tiaku. Ngatu wadukisa musamu mu munwa’aku buna bufwanakane, muscles zo mbo zininganaka na bunkete bwabwansoni. Mu zonzela lenda dia zonza mazu, ndongosolo yimosi yadukiri mu 2019 yasongele ti bebe zibutukiri ka ntama ko zilendi bambukila ntelo zi bawâka. Ndongosolo yo yidelakane na mabanza ma bantu ba mayela batâka ti: lenda dia zaba na dia longoka mazu di butukaka neto. Wa matieleka, lenda dieto dia zonza kabu diena dia Nzambi.​—Ndu. 4:11.

10. Bwe tulendi songela ti kabu dia tu hana Nzambi dia lenda dia zonza dia tuzololo?

¹⁰ Tulendi songela ti kabu dieto dia lenda dia zonza dia tuzololo, bu tubangurilaka mu bungu dia nti tukwikilaka mu Nzambi kwe bô bakwikilaka mu ndongosolo yitâka ti, nza yawu beni kwa yayilama. (Mik. 9:1; 1 Pi. 3:15) Bô bakwikilaka ti nza yawu beni kwa yayilama mbo bakwikilaka ti, ka kwena muntu ko wasala nza. Tala ti tusariri Bibila na mwa misamu mi tuta zonzela mu timoko ti, tulendi nwanina Tata’eto die ku mazulu mpe tulendi bangurila bô bazololo mu wâ ka mu bungu dia nti twena na lukwikulu ti ni Yehova wasala zulu na mutoto.​—Mik. 102:25; Iza. 40:25, 26.

11. Mu bungu dia nti tulendi têla ti ntongwa zeto za nzitukulu zena?

¹¹ Lenda dieto dia bambuka misamu dia nzitukulu diena. Mu ntama, titsoniki timosi tia mabuku tiatâ ti, lenda die na ntongwa za muntu mu bambukila misamu, difwanakane na misamu mie mu mabuku 20 milio. Kâ bwawu bu, bantu mbo babanzaka ti nsimu’eto yitomono yôka lutangu lo lwa mabuku. Mu bungu dia nsimu’eto, ntia lenda dia nzitukulu die neto?

12. Bwe lenda dieto dia longoka misamu mia ndiatulu dituswasikisaka na bibulu?

¹² Mu bima biabiansoni bie ha mutoto, bantu kwa bê na lenda dia longoka misamu mitariri ndiatulu, mu bambukila na mu taluzula misamu miayôka. Ntiangu, tulendi longoka mitieno miyôkele bubote, mpe tulendi soba mpila’eto ya banza na mbelo’eto. (1 Kor. 6:9-11; Kol. 3:9, 10) Tulendi longesa ngindu’eto mu zaba sa luswaswanu lwa misamu mia mbote na mia mbi. (Ebr. 5:14) Tulendi longoka mu songela bantu luzolo, na tiari tia mutima. Mpe tulendi longoka mu landa buderede bwa Yehova.

13. Tintwari na Mikunga 77:11, 12, Bwe tufweti sarilaka kabu dieto dia bambukaka misamu?

 ¹³ Tulendi songela ti lenda dieto dia bambukilaka misamu dia tuzoloko, bu tudinga mu bambukilaka mpila Yehova yi keka tu bakisila na yi keka tu tindisila ntangu zazansoni. Mpila yo mbo yiyika lukwikulu lweto ngolo ti, mbo katubakisa mpe mu bilumbu bita kwiza. (Tanga Mikunga 77:11, 12; 78:4, 7) Mpila yakaka ni mu bambukilaka mbote yi beka tu yirika kwe bantu bakaka na mu ba tondaka. Bantu ba mayela bayizi mona ti, bantu bavulu tondaka mu nsayi bavulu bâka. Bubote bwena mu landa tifwani tia Yehova mu mpila yi kazimbakanaka misamu miakaka. Mu tifwani, Yehova nsimu ya lunga ye nandi, kâ tala ti tusobele mabanza mu misamu mia mbi, mbo kasolaka mu tu lemvokela mpe mu zimbakana masumu ma tusiri. (Mik. 25:7; 130:3, 4) Yehova zololo ti beto mpe tasaka bo mu bungu dia bampwana’eto bu batulombaka mulemvo mu bungu dia misamu mia mbi mi batuyirikiri.​—Mat. 6:14; Like 17:3, 4.

14. Ngano bwe tulendi songela ti ntongwa, kabu dieto dia nzitukulu, dia tuzoloko?

¹⁴ Tulendi songela ti ntongwa, kabu dieto dia nzitukulu, za tuzoloko tala ti tusariri zo mu kembelaka Yandi watuhana zo. Bantu bakaka mbo basolaka mu sarila dio na makani ma bwimi, bu basolaka mu bawu beni ka ntia musamu we wa mbi peleko we wa mbote. Kâ, mu bungu ti Yehova watusala, bubote bwena mu monaka ti mitieno miandi mitomono yôka mutieno ni mutieno wu tusala beto beni. (Rom. 12:1, 2) Bu tulandaka mitieno miandi, luzingu lweto mbo lubâka mu tidzunu. (Iza. 48:17, 18) Mpe mbo tukwizi longokaka nti Yehova kazololo tasa bu twe ba moyo, mu mu kembela na mu mu tâ nsayi Yandi we Mvangi’eto mpe Tata’eto.​—Bin. 27:11.

15. Bwe kabu dia Bibila dita songela luzolo lwa Yehova mu bungu dia bantu?

¹⁵ Bibila kabu diena dia luzolo diatûka kwe Nzambi. Tata’eto die ku mazulu wasarila bantu batsoneka dio, mu bungu ti bala bandi bê  ha mutoto ba katomono zolo. Mu nzila ya Bibila, Yehova wahana mvutu mu biyuvu bia nkatika mfunu bi tulendi tiyula, ntiana: Ngano kwe tatûka? Ngano nsasa ya luzingu ni ye? Ngano bilumbu bita kwiza bwe bibâ? Yehova zololo ti bala bandi babansoni balongoka mvutu za biyuvu bio, ntiangu kasarila bantu babangula Bibila mu mazu mamingi. Lumbu ti, bantu balendi tanga Bibila dia mukaka peleko dia tibuku mu mazu 3 000! Bibila buku diena di batomo bangulaka mpe di batomo kabaka mu nza. Kuma ni kuma kwe bantu peleko zu ni zu di bazonzaka, bantu babingi balendi longoka Bibila mu mazu mawu ma mbutukulu.​—Tala kaku tie na mutu-diambu “ Bibila babanguri dio mu mazu ma ku Afrike.”

16. Tintwari na Matie 28:19, 20, bwe tulendi songela ti Bibila dia tuzoloko?

¹⁶ Tulendi songela ti Bibila dia tuzoloko tamana dia tangaka bilumbu biabiansoni, tamana dimbitilaka misamu mi tulongokaka mo, mpe tamana sarilaka ngolo zeto zazansoni mu sarila mio mi tulongokaka. Mpila yakaka yi tusongela ti Nzambi tutondaka ni mu samuna nsangu zandi kwe bantu babingi.​—Mik. 1:1-3; Mat. 24:14; tanga Matie 28:19, 20.

17. Ntia makabu tuzonzele mu timoko ti, mpe nti tutaluzula mu timoko tita landa?

¹⁷ Mu timoko ti, twizi zonzela makabu ma Nzambi ntiana mutoto, we nzo’eto; mpila ya nzitukulu yi kasarila ntongwa zeto; na Bibila, Zu dia Nzambi. Kâ, makabu makaka me kô ma tu hana Yehova ma tulendi lembo mona mu meso. Mbo tuzonzela bimvwama bio bilembo monekaka mu timoko tita landa.