1-2. Anziro dae nalo nǎ ká ko tielo ngba lo djo, ndirigoti i lo nǎ ká ko si loti ngba lo djo?

ANZIRO e nalo nǎ, ko tielo Mambo ya Walawi 19 nǎ kʉ ná nja shauri ro djo. Loroji na, verse 3 poeri, Yova jangʉeri Waizraeli rrnga ndima dhi gødhi nrŭ dho. Ko tielo ngbaribbai ma ko ka ko njinjí fø shauri na njʉ nari djo kodhi gødhi nrŭ ronga ko b’o kimwili nǎ ritsi na ma, kpakpa ko kpa li nari na ma, ndirigoti kiroho nǎ lo na ma ko kpa ronga b’o nari chulu. Fø verse nǎ dhé, Mungu jangʉeri ndidzá nrŭ dho kpa di sabato ma dyø ddi. Ko chueri nari kʉ nzɨ mai ko adi ngarr fø yadha dho njʉ ro, ko ka ko njínji ngba fø yadha na ko di saa ba ko nji kiroho nǎ lo krʉ ddoro ró. Fø ko di rinji ró, ko ridho ko kpakpanga nji ndiro ko e takatifu Mambo ya Walawi 19:2 ndirigoti 1 Petro 1:15 ripo naribbai.

² I lo nǎ ma ko si Walawi sura 19 nǎ lo dhé ti. I sura ká ka ndi ddi ngba lo nga ko dho tsutsu ná nrŭ dho le bblo lo nji nari djo? Chí ko kʉ turusa dhi lo kana nari djo? Ndirigoti jidha ko dho nja nrŭ dho nari djo? Ko adi riji ko e watakatifu Mungu kʉ mutakatifu naribbai, føri dho akonja ko ka ko ba ná somo.

3-4. Mambo ya Walawi 19:14 ripo naribbai, ri ká ngangʉeni le njini ngbaribbai nzɨ bɨ ngarr ná nrŭ ndirigoti nzɨ nyo nganja ná nrŭ na?

³ Azø Mambo ya Walawi 19:14. Yova adi riji ndidzá nrŭ dhori nari kʉ ndima nja tsutsu ná nrŭ mana na ngba. Loroji na, ke pongʉeri Waizraeli dho kpadho nzá ringani ndima wa nzɨ bɨ ngarr ná ke ri. Føri ngʉe d’idhé le njini ke na nari inga chelo le ti ke djo nari. Føri ngʉe che bbo kʉ nalo le nji nzɨ bɨ ngarr ná ke ró ri! Ke nzá ka ndi rr e ndi djo le po nalo ri, føri ka ndi lieri rie kpakpa ke ngʉ logoti.

 ⁴ Godhé verse 14 nǎ Mungu pongʉeri ndidzá njí dhi kpa dho nzɨ kpa “li cho ka ndi cho le ronga tso ná ritsi nganyo kʉ ná ke nji.” Ddikpa buku pori i tsutsu ná nrŭ djo: “Drdr Proche-Orient dhi bbagʉ, nrŭ ngʉ adi nga kʉ chø nalo njí kpa ró ndirigoti nrŭ ngʉ adi vuvu kpa ró.” Njaro che kʉ ná ke ka ndi li ritsi nganyo kʉ ná ke nji ndiri na ndi vo ke ronga inga ndi jiri nrŭ gbo ke gbo nari dho. Føri ngʉe che bbo kʉ nalo! Yova bbʉngʉe ná yadha chulu ke kongʉe ndidzá njí dhi kpa tsotso ndiro kpa dho zølo tsutsu ná nrŭ dho d’e.

5. Ko ká ka ko dho zølo ngbaribbai tsutsu ná nrŭ dho?

⁵ Yesu ngʉ adi zølo dho tsutsu ná nrŭ dho. Ano Batiso ngʉ bbʉ ná Yohana dho ke chongʉe nalo nga: “Nganyo kʉ ná nrŭ nganja kpadjo, tsu kó tsu ná nrŭ bbibbi, korøkorø kʉ ró ná nrŭ ndí tsetse, ngabɨ kʉ ná nrŭ ngarr, [ndirigoti] checheni ná nrŭ gaga.” B’lo nrŭ nja Yesu njingʉe ná ddù nari goti, “nrŭ kpari krʉ bbʉngʉe madha Mungu dho.” (Lu. 7:20-22; 18:43) Wakristo adi riji ndima dyø Yesu ndirigoti ndima dho zølo tsutsu ná nrŭ dho. Føri dho, ko nzɨ adi kpa be pá ri ndirigoti ko e ngatsovedha na kpa lai djo. Bbʉbbʉ dhe, Yova nzá bbʉ ddù le ka le nji na ná kpakpanga ro ko dho Yesu dho ndi bbʉngʉe ri naribbai ri. Ko kʉ pendeleo na ko d’ra hwè dhi lo i tsutsu ná nrŭ dho inga tsu nyo tsu kiroho nǎ ná nrŭ dho paradiso djo, fø nga na nrŭ krʉ sie kaka ná le ndí na ndirigoti nrŭ kana nga sie chøchø Mungu na. (Lu. 4:18) Fø hwè dhi lo i ko bí kʉ ná nrŭ tsotso b’lo ndiro ndima bbʉ madha Mungu dho d’e.

6. Mambo ya Walawi sura 19 nǎ kʉ nalo ká ko tsotso kó ngbaribbai ndiro ko famu kumi kʉ ná yadha bblo d’e?

⁶ Mambo ya Walawi sura 19 nǎ nja verse dho 10 kʉ ná yadha djo le pongʉe nalo. Loroji na, ya munane pongʉeri i: “Nidho nzá ringani ni nji gbʉ ri.” (Kut. 20:15) Nja ke ka ndi ddiri nari kʉ njati ndi lø nja ke dzá ritsi ronga nzá ró, ndi ngarr rr fø yadha dho. Ro ke ka ndi d’u nrŭ dhó ritsi nja chu nǎ maddi.

7. Turusa nji ná ke ká ka ndi d’rí ya munane kʉ ná yadha nanga ngbaribbai gbʉ dhi lo djo?

⁷ Turusa nji ná ke ka ndi ddiri nari kʉ ndi nzá ka ndi njí gbʉ ro ri dhonalo ndi nzá d’erie nja  ke dzá ritsi ronga ro lø ri. Nde ke ká kʉ chí bbʉbbʉ ni ndidhó turusa dhi lo kana? Mambo ya Walawi 19:35, 36 nǎ ko zøri, Yova pongʉeri: “Nidho nzá ringani ni njinjí nga kʉ d’ʉ ná kipimo na, ritsi dzá danga ma, ritsi dzá kilo ma, inga ritsi dzá bbonga ma ni ddí ná saa na ri. Nidho ringani ni njinjí d’ʉ kʉ ná kilo na, d’ʉ kʉ ná kipimo na, d’ʉ kʉ ná kipimo na dyudyu ná ritsi dho ndirigoti d’ʉ kʉ ná kipimo na dda kʉ ná ritsi dho.” Ddikpa turusa nji ná ke di njínji nga kʉ d’ʉ ná kilo na inga nga kʉ d’ʉ ná kipimo na ndidhó klia dho ró, fø ke gbʉ nji. Mambo ya Walawi sura 19 nǎ nja verse ma dho fø lo pʉlʉpʉlʉ ddi.

8. Mambo ya Walawi 19:11-13 nǎ le tungʉe nanga nalo ká kongʉe Wayaudi tsotso ngbaribbai ndiro kpa njinjí ya munane kʉ ná yadha na d’e, ndirigoti ko ká ka ko ba faida fø lo nǎ ro ngbaribbai?

⁸ Azø Mambo ya Walawi 19:11-13. Mambo ya Walawi sura 19:11 tso ngani ná ngana ri zøni: “Nidho nzá ringani ni nji gbʉ ri.” Verse 13 ridho gbʉ le nji nari ma tso njunju nga le kʉ chí turusa dhi lokana nari na, ri ripo: “Nidho nzá ringani ni d’u ni lai ke ri.” Føri dho ddikpa ke e chí nga turusa ndi nji nari kana ró, fø ke kʉ ddiddi gbʉ nji ná ke bbai. Ya munane kʉ ná yadha pongʉeri, gbʉ le nji nari kʉ che. Ro Mambo ya Walawi nǎ le tu nanga nalo kongʉe Wayaudi tsotso ndiro kpa chu ngbaribbai ma ndima ka ndima njínji nzɨ thika leni ná yadha na nari, føri kʉ ngbaribbai ma kpa ka ndima njie chí kʉ nalo krʉ kʉ nalo kana nari. Yova ji chø lo ndirigoti ke nzá ji gbʉ le nji nari ri, ri kʉ bblo ko di ngaddi fø lo djo. Ko ka ko dhuri ko tso: ‘Mambo ya Walawi 19:11-13 ridho naribbai, madhó maisha nǎ ká kʉ ø thika ma ka ma ø nalo ma ddi? Madhó turusa dhi lo kana ndirigoti madhó njí kana ká kʉ ø thika ma ka ma ø nalo ro ddi?’

9. Mambo ya Walawi 19:13 nǎ kʉ ná yadha ká ngʉ njínji ná kpa ronga b’o ngbaribbai?

⁹ Njati rie nja nrŭ njínji ddikpa mukristo dho ri ró, kedho ringani ndi njí chí kʉ nalo nja chulu maddi. Mambo ya Walawi 19:13 pori: “Nidho nzá ringani ni má nidhó njí dhi ke dhó mbø na kpø bbʉtso nga djo ri.” Izraeli bbá bí kʉ ná nrŭ ngʉ adi nzagʉ njínji ndirigoti mbø dhi njínji. Kpadho ringʉangani le bbʉ mbø njí tso dyani nari goti. Njati le bbʉ mbø nzá njí dhi ke dho ngasdjo ró, ke nzɨ ngʉ adi mbø ro ba ndiri na ndi ngu ndibbá familia fø dyi ri. Yova d’rangʉeri: “Ke kʉ maitaji na ndirigoti kedhó maisha dyʉ ndi ke kobe ró.”​—Kum. 24:14, 15; Mt. 20:8.

10. Mambo ya Walawi 19:13 nǎ ro ká ko ka ko ba ngba somo?

¹⁰ I ddoro bí kʉ ná njí dhi nrŭ dho nzɨ le adi mbø bbʉ krʉ ddoro ri, ro kpa dho le adi ri bbʉ bi ddi kana ddikpa ina inga aro ina. Ni mai ri kʉ fø ro, Mambo ya Walawi 19:13 nǎ nzɨ thika leni ná yadha ka ndi njínji njʉ maddi. Nja kʉ ná patro nga e chí ri, føri dho kpa nzɨ adi mbø bbʉ ndima dhó njí dhi kpadho riengani le bbʉri kpadho ná ngatsi ri. Kpa churi nari kʉ ndima dhó njí dhi kpa ka ndima njí ná d’i lo ro nga kʉ ri ndirigoti kpa ka ndima njinjí ngba dhé njati ndima bbʉ mbø sese ma kpa dho ró. Nja chu nǎ, le ka le pori nari kʉ fø di ná patro adi njí dhi ke dhó ‘mbø tso chocho.’ Njí dho li nrŭ ná Mukristo dho ringani ndi nji chí kʉ nalo ndidhó njí dhi nrŭ dho. Kpadjo akonja Mambo ya Walawi sura 19 nǎ ro ko ka ko ba ná nja somo.

11-12. Yesu ká d’rangʉe ngba bbo na mana kʉ nalo Mambo ya Walawi 19:17, 18 nǎ kʉ nalo djolu ndi ngʉngʉe ná saa na?

¹¹ Mungu nzá jiri ko njí chelo nja nrŭ ró ri, ro ke jiri ko njí nja lo ki maddi. Føri ko ka ko nja Mambo ya Walawi 19:17, 18 nǎ. (Azø.) Yova pongʉeri pʉlʉpʉlʉ i: “Nidho ringani ni ji ni lai ni nganga bbai.” Mukristo dho ringani ndi njiri  fø njati rie ngba ndi jiri ndi bbʉ hwè Mungu thí dho ró.

¹² Yesu dhongʉeri nari kʉ Mambo ya Walawi 19:18 nǎ kʉ ná sheria kʉ mana na bbo. Ddikpa Mufarisayo dhungʉeri i Yesu tso: “Sheria na bbo pli kʉ nari ká kʉ ngba yadha?” Yesu ngʉngʉe fø logoti, “bbo pli ndirigoti ya kwanza kʉ ná yadha” kʉ ko ji Yova ko thí nǎ ro krʉ, kodhó nafsi na krʉ ndirigoti kodhó ngaddidha ma na krʉ. Fø ro Yesu ngʉngʉe Mambo ya Walawi 19:18 na kʉ nalo djolu i ndi ripo ro: “Ya pili føri bbai di nari kʉ: ‘Nidho ringani ni ji nidhó jirani ni nganga bbai.’” (Mt. 22:35-40) Nja nrŭ dho ko ka ko dho jidha ná chu kʉ bí. Mambo ya Walawi sura 19 nǎ ro ko ka ko chú fø chu ro.

13. Yosefu djó lo ko zø Biblia nǎ ro ná saa na, Mambo ya Walawi 19:18 nǎ kʉ nalo ká ko ka ko famu ngbaribbai?

¹³ Jidha ko ka ko dho kodhó jirani dho ná ddikpa chu kʉ ko njinjí Mambo ya Walawi 19:18 nǎ kʉ ná shauri na. Ri pori: “Nidho nzá ringani ni ngʉ chelo kobe chelo ró ri inga ni li lo ni thí na ri.” Ko kana bí kʉ ná nrŭ chu lo adi li ndima thí na bicha ndima lai njí dhi kpa dho ma, darasa nǎ nzø dho ma, ndima dhó familia nǎ nrŭ dho ma ná nrŭ ngba! Anonga nari kʉ Yosefu djoi kumi kʉ ná kpa lingʉe lo ndima thí na ke dho, føri lingʉeri kpa njí chelo ke ró dda dzá lodho. (Mwa. 37:2-8, 25-28) Ro Yosefu nzá njingʉe chelo ro kpa ró ri! Bbonga na ke ngʉe ná saa na, ke ka ndi ngʉe chelo kobe chelo ró ndi djoi dho, ro ke dhongʉe zølo kpa dho. Yosefu nzá lingʉe lo ndi thí na ri. Ro ke njingʉe nalo njungʉe nju Mambo ya Walawi 19:18 nǎ le ndingʉe nalo na.​—Mwa. 50:19-21.

14. Addui ká ridho Walawi 19:18 nǎ kʉ ná nzɨ thika leni ná yadha njínji go kpø njʉnga djo?

¹⁴ Mungu nyo tho nalo ji ndima njí ná Wakristo dho ringani ndima dyø Yosefu dhó loroji, ke njingʉe ndi djoi zø chelo ndi ka ndi njie kpa ró nari ringana. Fø lo tso nju kodhi Baba dhi sala na maddi, dhonalo Yesu pongʉeri ko dho ko njí chelo nji ko ró ná nrŭ zø nji. (Mt. 6:9, 12) Føri bbai, mutume Paulo bbʉngʉe i shauri ndi lai Wakristo dho: “Madzá ji dhi nrŭ, nzɨ ni wø ni be niniro.” (Ro. 12:19) Ke lingʉe kpa ki kpakpa godhé: “Anive nitso ni kalu ndirigoti anidi ni zø njinji njati ni kana ddikpa ke e bbø dho ndi ka ndi bbø ndilai ke djó nalo na ma ró.” (Kol. 3:13) Yova dzá yadha  thika ro nzɨ adi leni ri. Mambo ya Walawi 19:18 nǎ ya mwisho kʉ ná nzɨ thika leni ná yadha njínji kpø njʉnga djo.

15. Ri ká kʉ ngba loroji ka ndi kó ko tsotso ko famu addudho ma ringani ko njí nrŭ zø ndirigoti nzɨ ko no nrŭ nji ko ró ná chelo nga?

¹⁵ Akonja ddikpa loroji. Le thí ronga vo nalo le ka le ddi le ndí ronga vo nari na. Nja kʉ ná kilonda ka ndie sese, ro nja kʉ nari ka ndie bbo. Loroji na, ddikpa avelope tso ko pʉ ná saa na, ri nǎ ro ko tu ná ngandi tso kʉ ná papie nanga ka ndi thani tha ko thó thi na. Føri ka ndi bbʉ vodha ko dho, ro ri nzá ka ndi bbʉ vodha ko dho theinga dho ri. Ddo ddi inga ddo aro goti ko nzá ka ka ko no fø vodha nga ro ri. Føri bbai nrŭ nji ko ró ná nja chelo ka ndie sese. Loroji na, nzá nga ndi ddi ro, ddikpa kau ka ndi po inga ndi njí vo ka ndi vo ko thí ronga nalo, ro ri ka ndi kaka ko njí ke zø. Ro njati rie ko ró kilonda kʉ bbo ri ró, munganga ka ndi ʉ ri djonga ʉ ndirigoti ke ka ndi chi ri djonga tso bandi na. Njati ko di ri ronga lø bí ina ró, ri ka ndi njani nzá ka ndi sini naribbai ndirigoti ri ka ndi nyani bbo. Njedha dhi lo kʉ, ddikpa le ka ndi njí fø di nalo nrŭ nji chelo ndi ró ná saa na. Le ka ndi di ngaddi ndi thí ronga nrŭ vo nari djo ndirigoti addudho ma nrŭ njiri ndi ró fø nari djo. Lo li ndima thí na ná nrŭ rinji che ndima nganga ró. Ri kʉ bblo le rrnga Mambo ya Walawi 19:18 nǎ kʉ ná shauri dho!

16. Mambo ya Walawi 19:33, 34 ridho naribbai, Yova ká jingʉeri Waizraeli njini ngbaribbai ndima bbá lʉ si ná nrŭ na ndirigoti ko ká ka ko ba ngba somo fø lo nǎ ro?

¹⁶ Yova bbʉngʉe yadha Waizraeli dho kpa ji ndima lai nrŭ ná saa na, ke nzá pongʉeri nari kʉ kpadho ringani kpa dho jidha ndima dhó bbu na nrŭ dho inga ndima dhó nrŭ tsɨ dho dhé ri. Kpa dho le pongʉeri kpa ji ndima kana lʉ si ná nrŭ maddi. Fø lo dhoni pʉlʉpʉlʉ Mambo ya Walawi 19:33, 34 nǎ. (Azø.) Ringangʉeni le njini lʉ si ná ke na “abba ke” bbai nganga, ndirigoti Waizraeli dho ringangʉeni ndima “ji ke” ndima nganga bbai. Loroji na, sheria pongʉeri, nyo tso Waizraeli nju nzagʉ ro ná saa na, kpa dho ringʉngani kpa bbá ri ro lʉ si ná nrŭ dho ma, ndirigoti njedha dhi nrŭ dho maddi. (Law. 19:9, 10) Lʉ nrŭ dho le jidha dho ná fø nzɨ thika leni ná yadha na Wakristo dho ringani ndima njínji njʉ maddi. (Lu. 10:30-37) Ká ngbaribbai? Njʉ milioni kʉ ná nrŭ tsɨtsɨ ndima dhi ngø nǎ ro, ndirigoti njaro kpa kana nja kpa dí chøchø ni kʉ ná ngana. Ri kʉ bbo na mana kʉ nalo ko di heshima bbʉ fø kpetsikpa ma, isɨ nrŭ ma, nzø ma na dho.

17-18. (a) Mambo ya Walawi 19:21 ndirigoti 1 Petro 1:15 ká ko ronga cho ko njí addu? (b) Mutume Petro ká chongʉe ko ronga ko njí bbo na mana kʉ ná ngba njí?

¹⁷ Mambo ya Walawi 19:2 ndirigoti 1 Petro 1:15 rija Mungu dzá nrŭ e tse ndima tse ro. Mambo ya Walawi sura 19 nǎ nja bí kʉ ná verse ka ndi kó ko tsotso ko chu ko ka ko nji nalo ndiro kodhi lo tho Yova nyo d’e. Ko tilo djo ná verse ko ko tsotso ko chu nji ko ka ko nji nalo ndirigoti nzá ko ka ko nji nalo. * Maandiko ya kigiriki dhori nari kʉ Yova jiri ko njínji godhé fø nzɨ thika leni ná yadha na kodhó maisha nǎ. Ro mutume Petro ndringʉe nja lo ki maddi.

¹⁸ Kodho ringani ko di Yova má krʉ saa ró ndirigoti ko di bblo lo nji nja nrŭ dho. Ni mai ri kʉ fø ro, Petro lingʉe Wakristo kpakpa ndiro kpa njí bbo na mana kʉ ná ddikpa lo d’e. Ko tsetse kodhó nyi krʉ kana nari Petro d’ra nari njí, ke pongʉeri: “Anithɨ nidhó akili thika njínjidha dho.” (1 Pe. 1:13, 15) Føri ká kʉ ngba njí? Petro pongʉeri che na le d’ri ná le-djoi Wakristo dho, kpadho riengani “‘ndima d’ra ndima nzie ná ke dzá bblo kʉ ná sifa’ krʉ nga lu.” (1 Pe. 2:9) Føri dho, njʉ krʉ kʉ ná Wakristo kʉ hwè na bbo ndima njí bbo na mana kʉ ná fø njí dhonalo ri adi nrŭ tsotso kó nja njí krʉ djolu. Ri kʉ bbo kʉ ná pendeleo Mungu dzá tsetse ná nrŭ dho ndima d’ra lo ndirigoti ndima ddi longa bidii na krʉ saa ró! (Mk. 13:10) Ko di kpakpanga nji ko njínji Mambo ya Walawi sura 19 nǎ kʉ nalo na ró, føri na ko ridho ko ji kodhi Mungu ndirigoti ko lai nrŭ ji. Ndirigoti ko ridho ko jiri ko e “tsetse ná nrŭ” kodhó nyi krʉ kana.