Buka ya Bibele ya Bu 12—2 Malena

Muñoli: Jeremia

Ko Ne I Ñolezwi: Jerusalema ni Egepita

Fo Ne I Felelizwe ku Ñolwa: 580 B.C.E.

Nako ye Nyakisisizwe: c. 920–580 B.C.E.

1. Ki litaba lifi ze ezahezi ze kandekilwe mwa 2 Malena, mi ili ka ku bonisa nto mañi kuli ki ya niti?

BUKA ya 2 Malena i zwelapili ku kandeka za nzila ye tezi butata ya mibuso ya Isilaele ni Juda. Elisha n’a yolile Elia mi n’a fuyauzwi ka ku abelwa habeli kwa moya wa Elia, a eza limakazo ze 16, ha li bapanyiwa ni za Elia ze 8. N’a zwezipili ku polofita kuli Isilaele ya kwenuhile u ka sinyeha, ili y’o ku yena ne li fela Jehu ya n’a bonisize cisehelo ku Jehova kono ili ka nakonyana fela. Ka ku zwelapili, malena ba Isilaele ba totobela mwa bumaswe, ku fitela mubuso wa kwa mutulo kwa nalulelule u palelwa ku itamulela ku ba Asirya ka 740 B.C.E. Mwa mubuso wa kwa mboela wa Juda, malena ba sikai ba ba zwile mubano, sihulu bo Josafati, Joasi, Ezekiasi, ni Josiasi, ne ba lwanisize bukwenuheli ka nako ye ñwi, kono kwa nalulelule Nebukadenezare a fitisa katulo ya Jehova ka ku sinya Jerusalema, tempele ya yona, ni naha ya Juda ka 607 B.C.E. Bupolofita bwa Jehova bwa talelezwa cwalo, mi linzwi la hae ne li bonisizwe ku ba la niti!

2. Ki lifi ze ne li kana za bulelwa ka za ya n’a ñozi 2 Malena ni za ku ba ya mwa mañolo kwa yona, mi i nyakisisa nako mañi?

² Bakeñisa kuli kwa makalelo 2 Malena ne li kalulo ya muputo u li muñwi mo ne ku inzi 1 Malena, ze se bulezwi ka za kuli Jeremia ki yena ya n’a i ñozi za sebeza ni fa, sina mo bu sebeleza bupaki bwa ku ba kalulo ya mañolo a buyelezwi ni bwa buniti bwa buka ye. Ne i felizwe ibat’o ba ka 580 B.C.E. mi i nyakisisa nako ye kala ka puso ya Akazia wa Isilaele ibat’o ba ka 920 B.C.E. ni ku fela ka mwaha wa bu 37 wa buhapiwa bwa Jojakini, ili ka 580 B.C.E.—1:1; 25:27.

3. Ki lifi ze lemuseha ze fumanwi ki bapumbuli ba za kwaikale ze pakela 2 Malena?

³ Ze fumanwi ki bapumbuli ba za kwaikale ze yemela taba ya 2 Malena li fa bupaki bo buñwi bwa buniti bwa yona. Sina ka mutala, ku na ni licwe le li tumile hahulu la Moabite Stone, leo ze cakuzwi ku lona li talusa za ndwa ya Moabi ni Isilaele ka mo li kandekezwi ki mulena Mesha wa Moabi. (3:4, 5) Hape ku na ni licwe le li yemi nonga la Shalimanezeri III wa kwa Asirya, ili leo cwale li bonisizwe mwa British Museum, kwa London, le li bulela mulena Jehu wa Isilaele fa libizo. Ku na ni ze cakuzwi ki mulena Tigilati-Pilezeri III (Pule) wa kwa Asirya, ze bulela mabizo a malena ba sikai ba Isilaele ni Juda, mi mwahal’a bona ku na ni Menahemu, Akazi, ni Peka.—15:19, 20; 16:5-8. *

4. Ki sifi se si bonisa kuli 2 Malena ki kalulo ya Mañolo a buyelezwi ye sa konwi ku haniwa?

 ⁴ Bupaki bo bu iponelwa hande-nde bwa buniti bwa buka ye bu fumanwa mwa busepahali bo butuna b’o i talusa ka bona ku fitiswa kwa katulo ya Jehova fahalimu a batu ba hae tota. Ku kala pili ka mubuso wa Isilaele mi hamulaho ni mubuso wa Juda ha i nze i sinyeha, lu iponela m’ata a’ buanyu a katulo ya Jehova ya bupolofita ye kwa Deuteronoma 28:15–29:28. Mwa sinyeho ya mibuso yani, “buhali bwa [Jehova, NW] kiha bu tukezi naha ye, mane a i tiseza likuto kaufela ze ñolilwe mwa buka ye.” (Deut. 29:27; 2 Mal. 17:18; 25:1, 9-11) Likezahalo ze ñwi ze ñozwi mwa 2 Malena li talusizwe ku sili mwa Mañolo. Kwa Luka 4:24-27, Jesu ha sa amile ku Elia ni mbelwa wa kwa Sarepta, u bulela ka za Elisha ni Naamani ka ku bonisa libaka yena ka sibili ha n’a si ka amuhelwa kuli ki mupolofita mwa silalo sa habo. Kacwalo, 1 Malena hamohocwalo ni 2 Malena li bonwa ku ba kalulo ya Mañolo a Kenile ye sa konwi ku haniwa.

ZE MWA 2 MALENA

5. Ki kalimelo ni katulo ifi yeo Elia a fitisa ku Akazia, mi ki kabakalañi?

⁵ Akazia, mulena wa Isilaele (1:1-18). Ka ku wa mwa ndu ya hae, mwan’a Akabe y’o wa kula. U luma liñusa ku y’o buza Baale-Zebubi, mulimu wa mwa munzi wa Ekroni, ka za haiba u ka fola. Elia u katanyeza linumwana bao mi u ba kutisa ku mulena, ku mu kalimela ka za ku sa buza ku Mulimu wa niti ni ku mu bulelela kuli kabakala kuli n’a si ka sikuluhela ku Mulimu wa Isilaele, u ka shwa luli. Mulena h’a luma muzamaisi ni banna ba 50 kuli ba y’o swala Elia ni ku mu tisa ku mulena, Elia u biza mulilo ku zwa kwa lihalimu ku t’o ba ciseleza. Ku ezahala cwalo ni ku muzamaisi wa bubeli ni ba 50 ba hae. Muzamaisi wa bulalu ni ba 50 ba lumiwa, mi bao Elia ha ba bulai kabakala kupo ye likute ya muzamaisi. Elia u ya ni bona ku mulena mi hape u y’o fitisa lushango lwa lifu ku Akazia. Mulena u shwa sina mwa n’a bulelezi Elia kuli u ka shwa. Cwale Jorami muhabo Akazia u ba mulena mwa Isilaele, kakuli Akazia n’a si na mwana wa munna wa ku mu yola.

6. Elia u kauhana ni Elisha mwa miinelo mañi, mi hañihañi ku boniswa cwañi kuli “moya wa Elia” se u li ku Elisha?

⁶ Elisha u yola Elia (2:1-25). Nako ya fita ya kuli Elia a’ ngiwe. Elisha wa mu kumalela fa musipili wa ku zwa Giligali ku ya Betele, Jeriko, mi kwa mafelelezo mwa buse bwa Jordani. Elia u kauhanya mezi a Jordani fahali ka ku a nata siapalo sa hae. Ha nze a bona koloi ya mulilo ni lipizi za mulilo li taha mwahal’a hae ni Elia mi u bona Elia a kambamela kwahalimu ka kakundukundu, Elisha u abelwa habeli kwa moya wa Elia. Hañihañi u bonisa kuli “moya wa Elia” se u inzi ku yena. (2:15) Ha ngile siapalo sa Elia se ne si wile, u itusisa sona mwa ku kauhanya mezi hape. Ku zwa f’o u alafa mezi a maswe a fa Jeriko. Ha libile kwa Betele, tushimani tu kalisa ku mu seha kuli: “Sitenda tuwe kambama! Sitenda tuwe kambama!” (2:23) Elisha u biza ku Jehova, mi libere ze peli ze sihali li zwa mwa mushitu mi li bulaya ba 42 ba tona tushimani to tu sa utwi t’o.

7. Ki kabakalañi Jehova h’a yangwela bo Josafati ni Jorami?

⁷ Jorami, mulena wa Isilaele (3:1-27). Mulena yo u zwelapili ku eza ze maswe mwa meto a Jehova, ili ku kumalela kwa libi za Jeroboami. Mulena wa Moabi n’a nze a lifanga ñamba ku Isilaele kono cwale wa ba fetuhela, mi Jorami u bata tuso ya Mulena Josafati wa Juda ni mulena wa Edomo mwa ku lwanisa Moabi. Ha ba libile kwa twaniso yeo, limpi za bona li fita mwa naha ye omile mi li bata ku shwa. Malena ba balalu bao ba ya ku Elisha ku y’o buza ku Jehova Mulimu wa hae. Kabakala Josafati ya sepahala, Jehova wa ba yangwela mi u ba fa ku tula Moabi.

8. Ki limakazo lifi ze ñwi zeo Elisha a eza?

⁸ Limakazo ze ñwi za Elisha (4:1–8:15). Ka libaka la kuli bakolotisi ba hae se ba bata ku isa bana ba hae ba babeli mwa butanga, mbelwa wa yo muñwi wa bana ba bapolofita u kupa tuso ya Elisha. Ka makazo u atisa oli ye nyinyani ye ne li mwa ndu ya musali y’o ilikuli a kone ku lekisa ye likani ku lifa likoloti za hae. Musali wa mwa Shuneme u lemuha kuli Elisha ki mupolofita wa Mulimu wa niti, mi yena ni munn’a hae ba lukisa muzuzu wa kuli Elisha a fitelange teñi ha li mwa Shuneme. Bakeñisa sishemo sa musali y’o, Jehova u mu fuyola ka mwan’a mushimani. Hamulaho wa lilimo ze ñwi, mwana y’o wa kula mi wa shwa. Musali y’o u bata Elisha kapili-pili. Elisha u ya ni yena kwa ndu ya hae, mi ka m’ata a Jehova u kutisa mwanana kwa bupilo. Ha kutela kwa bana ba bapolofita kwa Giligali, Elisha ka makazo u zwisa ‘lifu mwa piza’ ka ku tisa kuli malaka a’ sifanu a be a’ sa bulai. Kiha fepa banna ba mwanda ka linkwana ze 20, mi niteñi ba “siya kwateñi.”—4:40, 44.

9. Ki limakazo lifi ze eziwa ka ku ama Naamani, ni sipi ya silepe?

⁹ Naamani, nduna wa mpi ya Siria, ki wa mbingwa. Musizana wa Muisilaele ya n’a hapilwe u bulelela musal’a Naamani kuli ku na ni mupolofita mwa Samaria ya kona ku mu folisa. Naamani u ya ku Elisha, kono ku fita kuli a bonane ni yena, Elisha u mu lumela fela liñusa kuli a y’o tapa ha 7 mwa nuka ya Jordani. Naamani u nyemiswa ki nto yeo ye bonahala kuli ki kashwau. Ha ni li linuka za Damaseka ki ze nde ku fita mezi a Isilaele? Kono u utwa kelezo ya kuli a utwe Elisha, mi wa fola. Elisha u hana ku amuhela mpo sina tifo, kono hamulaho mutang’a hae Gehazi u latelela Naamani mi u kupa mpo ka libizo la Elisha. Ha kuta ni ku t’o lika ku puma Elisha, Gehazi u natwa ka mbingwa. Ku ezwa makazo ye ñwi Elisha ha tahisa kuli sipi ya silepe i cimbuke.

10. Limpi za Jehova ze pahami li boniswa cwañi, mi Elisha u kutisa cwañi Masiria?

 ¹⁰ Elisha ha lemusa mulena wa Isilaele ka za mulelo wa ba Siria wa ku mu bulaya, mulena wa Siria u luma mpi kwa Dotani ku y’o hapa Elisha. Ka ku bona munzi u potolohilwe ki limpi za Siria, mutang’a Elisha wa saba. Elisha u mu tiisa pilu kuli: “Si sabi; kakuli ba ba inzi ni luna ba fita ba ba inzi ni bona kwa buñata.” Kiha lapela ku Jehova kuli a bonise mutang’a hae mpituna ye inzi ni Elisha. “Mi a bona lilundu li tezi lipizi ni makoloi a mulilo, a’ beile Elisha mwahali kwa maneku kaufela.” (6:16, 17) Masiria ha ba taha, mupolofita hape u lapela ku Jehova, mi Masiria ba natwa ka bubofu mi ba iswa ku mulena wa Isilaele. Nihakulicwalo, ku fita kuli ba bulaiwe, Elisha u bulelela mulena ku ba yumbula ni ku ba fundula ku kutela habo bona.

11. Bupolofita bwa Elisha bo bu ama Masiria ni Beni-Hadadi bu talelezwa cwañi?

¹¹ Hamulaho, Mulena Beni-Hadadi wa Siria u beya Samaria mwahali, mi ku ba ni tala ye tuna. Mulena wa Isilaele u nyaza Elisha, kono mupolofita u bulela cimo kuli habusa ku ka ba ni lico ze ñata. Busihu, Jehova u tahiseza Masiria ku utwa mulumo wa mpi ye tuna, mi ba baleha, ku siyela Maisilaele za bona kaufela. Ha ku fitile nako Beni-Hadadi wa kula. Ha utwa kuli Elisha u tile kwa Damaseka, u luma Hazaele ku y’o buza haiba u ka fola. Kalabo ya Elisha i bonisa kuli mulena u ka shwa ni kuli Hazaele ki yena ya ka yola bulena. Hazaele u ikolwisa kuli ku ba cwalo ka ku bulaya mulena yena ka sibili ni k’u nga bulena.

12. Jorami mwan’a Josafati u ba mulena ya cwañi?

¹² Jorami, mulena wa Juda (8:16-29). Mwa nako ye, mwa Juda, Jorami mwan’a Josafati sa li mulena. Ha fiti malena ba Isilaele, ka ku eza ze maswe mwa meto a Jehova. Musal’a hae ki mwan’a Akabe Atalia, ili y’o kaizel’a hae ya bizwa Jorami, a sweli ku busa mwa Isilaele. Fa lifu la Jorami wa Juda, mwan’a hae Akazia u ba mulena mwa Jerusalema.

13. Ki ka misebezi ifi ya ka bubebe Jehu a’ nga muhato hamulaho wa ku toziwa kwa hae?

¹³ Jehu, mulena wa Isilaele (9:1–10:36). Elisha u luma yo muñwi wa bana ba bapolofita kuli a y’o toza Jehu ku ba mulena mwa Isilaele ni ku mu fa musebezi wa ku timeza ba ndu ya Akabe kaufela. Jehu ha sinyi nako. U funduka ku ya ku Jorami, mulena wa Isilaele, ya kwa Jizireele k’o a kulela mañiba a’ fumani mwa ndwa. Mulibeleli u bona sitopa sa batu si atumela, mi kwa nalulelule u bihela mulena kuli: “Mumatisezo inge ki wa Jehu mwan’a Nimishi, kakuli u matisa ka buhali.” (9:21) Jorami wa Isilaele ni Akazia wa Juda ba buza za mulelo wa Jehu. Jehu u alaba ka ku buza kuli: “Kozo i ka zwa kakai, buhule bwa m’aho Jezabele, ni buloi bwa hae bo buñata ha bu nze bu li teñi?” (9:23) Jorami ha kwenuha kuli a balehe, Jehu u kunupa lisho le li y’o mu taba kwa pilu. Situpu sa hae si posezwa honafo mwa simu ya Nabote, sina tifo ye ñwi ya mali a si na mulatu a n’a suluzwi ki Akabe. Hasamulaho Jehu ni batu ba hae ba latelela Akazia, ili ku mu taba mi a y’o shwela kwa Megido. Ku shwa malena ba babeli mwa musebezi wa pili wa ka bubebe wa Jehu.

14. Bupolofita bwa Elia ka za Jezabele bu talelezwa cwañi?

¹⁴ Cwale se li nako ya Jezabele! Jehu ha kena mwa Jizireele ka ku tula, Jezabele u bonahala fa lihaulo la hae a ikabisize hande ka ku fitisisa. Jehu ha pumiwi ki zeo. U huweleza kwa likombwa kuli: “Mu mu nepele fafasi”! Wa nepelwa fafasi, mali a hae a tasukela fa limota ni fa lipizi ze mu hatikela. Ha ba yo mu pumbeka, ba fumana fela katendele ka hae, ni mautu a hae, ni bingandi bya mazoho a hae. Seo si taleleza bupolofita bwa Elia, ‘linja li mu cile, mi u bile buloko mwa masimu a mwa sisa sa Jizireele.’—2 Mal. 9:33, 36, 37; 1 Mal. 21:23.

15. Ha nze a liba kwa Samaria Jehu u katanana ni bomañi ba ba fapahana?

¹⁵ Ku zwa f’o, Jehu u laela ku bulaiwa kwa bana ba Akabe ba 70, mi u bundeka litoho za bona fa munyako wa Jizireele. Balateleli ba Akabe kaufela mwa Jizireele ba bulaiwa. Cwale, u ya kwa muleneñi wa Isilaele, Samaria! Fa nzila u katana bahabo Akazia ba 42, ba ba ya kwa Jizireele, ba sa zibi se si ezahala. Ba swalwa ni ku bulaiwa. Cwale ku ba ni ku katanana ku sili. Jonadabi mwan’a Rekabe u t’o katanyeza Jehu. Ka ku alaba puzo ya Jehu ye li , “Kikuli pilu ya hao i na ni niti, sina pilu ya ka ha i na ni niti ku wena?” Jonadabi u li , “I na ni niti.” Jehu cwale wa mu lwala mwa koloi ya hae kuli a y’o iponela mw’a “tukufalelezwi [Jehova, NW].”—2 Mal. 10:15, 16.

16. Kezo ya Jehu ya ku lwanisa ba ndu ya Akabe ni Baale ne li ya ka ku tala cwañi?

¹⁶ Ha fita mwa Samaria, Jehu u sinya ze siyezi kaufela za Akabe, ka ku latelela linzwi la Jehova ku Elia. (1 Mal. 21:21, 22) Niteñi, ku cwañi ka za bulapeli bo bu nyenyisa bwa Baale? Jehu u zibahaza kuli, “Akabe u sebelelize Baale hanyinyani; Jehu yena u ka mu sebeleza hahulu.” (2 Mal. 10:18) Ha bizelize balapeli ba badimona bao kaufela kwa ndu ya Baale, u ba taluseza ku apala liapalo za bona za lizibelo ni ku ikolwisa kuli ha ku na mulapeli wa Jehova mwahal’a bona. Kiha luma banna ba hae mwa ndu kuli ba y’o ba bulaya, ba sa bandusi ni yo mukana. Ndu ya Baale ya tubiwa, mi i fetulwa mayelo a libala, mi i ba cwalo ku t’o fita ni mwa linako za Jeremia. “Jehu a feza sebelezo ya Baale cwalo mwa Isilaele.”—10:28.

17. Jehu u palelwa mwa nto mañi, mi Jehova u kalisa cwañi ku ota Isilaele?

¹⁷ Nihakulicwalo, nihaili Jehu ya n’a tukufalezwi u fita fa ku palelwa. Mwa nto mañi? Mwa taba ya kuli u zwelapili ku latelela manamani a gauda a n’a tomilwe ki Jeroboami mwa Betele ni Dani. U palelwa ku “tiiseza ku ya ka mulao wa [Jehova, NW] Mulimu wa Isilaele, ka pilu ya hae kaufela.” (10:31)  Kono kabakala kezo ya hae ku ba ndu ya Akabe, Jehova u sepisa kuli ba ba simuluha ku yena ba ka busa mwa Isilaele ku isa fa lusika lwa bune. Mwa mazazi a hae, Jehova u kalisa ku fukuza kwa mubuso kwa kalulo ya kwa upa, ili ku tisa Hazaele wa Siria kuli a lwanise Isilaele. Hamulaho wa ku busa lilimo ze 28, Jehu wa shwa mi u yolwa ki mwan’a hae Joakazi.

18. Bukwenuheli bwa Atalia mwa Juda bu bitwa cwañi, mi ki sifi se si lemuseha hahulu ka za puso ya Joasi?

¹⁸ Joasi, mulena wa Juda (11:1–12:21). Atalia, m’ahe mulena, ki mwan’a Jezabele ka sipepo ni mikwa. Ha utwa ka za lifu la mwan’a hae Akazia, u laela kuli lubasi kaufela lwa bulena lu bulaiwe mi u yola lubona. Ki Joasi fela ya li mwan’a mulena wa mbututu ya banduka ka ku patiwa. Mwa silimo sa bu 7 sa bubusi bwa Atalia, muprisita Jehoyada u tahisa kuli Joasi a toziwe ku ba mulena ni kuli Atalia a bulaiwe. Jehoyada u etelela batu mwa bulapeli bwa Jehova, u laela mulena ya sa li yo munca mwa misebezi ya hae fapil’a Mulimu, mi u lukisa za ku lukiswa kwa ndu ya Jehova. Ka limpo, Joasi u tuhelisa Hazaele mulena wa Siria ku mu lwanisa. Ha sa busize lilimo ze 40 mwa Jerusalema, Joasi u bulaiwa ki batanga ba hae, mi mwan’a hae Amazia wa mu yola.

19. (a) Ki bulapeli bufi bwa buhata bo bu zwelapili mwahal’a lipuso za Joakazi ni Joasi mwa Isilaele? (b) Elisha u feza cwañi bupilo bwa hae sina mupolofita wa Jehova?

¹⁹ Bo Joakazi ni Joasi, malena ba Isilaele (13:1-25). Joakazi mwan’a Jehu u zwelapili ku lapela milimu ya maswaniso, mi Isilaele i kena mwa puso ya Siria, nihaike kuli Joakazi ha tululwi fa bulena. Nako ha i nze i ya Jehova u lukulula Maisilaele, kono ba zwelapili mwa ku lapela namani kwa Jeroboami. Joakazi ha shwa, mwan’a hae Joasi wa mu yola ku ba mulena mwa Isilaele, Joasi yo muñwi a sa busa mwa Juda. Joasi wa Isilaele u zwelapili mwa bulapeli bwa maswaniso bwa ndat’ahe. Ha shwa u yoliwa ki mwan’a hae Jeroboami. Ki mwahal’a puso ya Joasi m’o Elisha a kula ni ku timela, hamulaho wa ku fa bupolofita bwa hae bwa mafelelezo bwa kuli Joasi u ka tula Siria halalu, ili bo bu talelezwa hamulaho. Makazo ya mafelelezo ye bulelwa kuli ki ya Elisha i ezahala hamulaho wa lifu la hae, muta mwa libita la hae ku nepelwa mufu, ili y’o h’a ngunyuta masapo a Elisha, a zuha ni ku yema.

20. Mu taluse puso ya Amazia mwa Juda.

²⁰ Amazia, mulena wa Juda (14:1-22). Amazia u eza ze lukile mwa meto a Jehova, kono u palelwa ku sinya libaka ze lumbile ze itusiswa mwa bulapeli. U tulwa ki Joasi wa Isilaele mwa ndwa. Hamulaho wa puso ya lilimo ze 29, u bulaiwa ki bafetuheli. Azaria mwan’a hae u yola fa bulena.

21. Ki lifi ze ezahala mwahal’a puso ya Jeroboami II mwa Isilaele?

²¹ Jeroboami II, mulena wa Isilaele (14:23-29). Jeroboami wa bubeli ya n’a bile mulena mwa Isilaele u zwelapili mwa bulapeli bwa buhata bwa kukululu wa hae. U busa lilimo ze 41 mwa Samaria mi u kondisa lika mwa ku kutisa ndao ya Isilaele ye ne i hapilwe. U yoliwa fa lubona ki mwan’a hae Zakaria.

22. Ki lifi ze kandekilwe ka za puso ya Azaria mwa Juda?

²² Azaria (Oziasi) mulena wa Juda (15:1-7). Azaria u busa lilimo ze 52. U lukile fapil’a Jehova kono u palelwa ku sinya libaka ze lumbile. Hasamulaho, Jehova u mu nata ka mbingwa, mi mwan’a hae Jotami u eza misebezi ya bulena, u yola bulena Azaria ha timela.

23. Isilaele u katazwa ki bumaswe bufi twaniso ya Maasirya i nze i hula?

²³ Bo Zakaria, Shalume, Menahemu, Pekakia, ni Peka, malena ba Isilaele (15:8-31). Ka ku lumelelana ni sepiso ya Jehova, lubona lwa Isilaele lu zwelapili mwahal’a ba ba simuluha ku Jehu ku isa ku wa bune, Zakaria. (10:30) Kacwalo, u ba mulena mwa Samaria, mi wa bulaiwa hamulaho wa likweli ze 6. Shalume, ya kwaula puso, u busa fela kweli i liñwi. Bulapeli bwa buhata, lipulayano, ni kalembeshwa li zwelapili ku kataza Isilaele malena bo Menahemu, Pekakia, ni Peka ha ba busa. Mwahal’a puso ya Peka Maasirya se ba sutelela kwa ku hapa naha. Hosea u bulaya Peka, mi u ba mulena wa mafelelezo wa Isilaele.

24. Hamulaho wa Jotami, Akazi wa Juda u fosa cwañi mwa bulapeli?

²⁴ Bo Jotami ni Akazi, malena ba Juda (15:32–16:20). Jotami u eza bulapeli bo bu kenile kono u tuhelela libaka ze lumbile. Akazi mwan’a hae u likanyisa malena ba Isilaele ye li mabapa ka ku eza ze maswe mwa meto a Jehova. Ha lwaniswa ki malena ba Isilaele ni Siria, u kupa tuso ku mulena wa Asirya. Maasirya ba t’o mu tusa, ba hapa Damaseka, mi Akazi u ya teñi ku y’o bonana ni mulena wa Asirya. Ha bona aletare ya bulapeli kwateñi, Akazi u yaha ye swana ni yona mwa Jerusalema, mi u kalisa ku fela ku yona matabelo mwa sibaka sa ku a fela fa aletare ya kopa ye kwa tempele ya Jehova. Mwan’a hae Ezekiasi ki yena ya mu yola fa bulena bwa Juda.

25. Isilaele u ya cwañi mwa buhapiwa, mi ki kabakalañi?

²⁵ Hosea, mulena wa Isilaele wa mafelelezo (17:1-41). Cwale Isilaele i kena mwa puso ya Asirya. Hosea wa fetuha mi u kupa tuso kwa Egepita, kono mwa silimo sa bu 9 sa puso ya hae, Isilaele ya tulwa ki Asirya mi batu ba iswa mwa buhapiwa. Mubuso wa Isilaele wa masika a lishumi u fela cwalo. Kabakalañi? “Kakuli bana ba Isilaele ne ba foselize [Jehova, NW] Mulimu wa bona . . . Ba sebeleza maswaniso a n’a bulezi [Jehova, NW], a li: Mu si ke mwa a sebeleza. Kabakaleo [Jehova, NW] a halifela Maisilaele hahulu, a ba zwisa fapil’a hae kaufela.” (17:7, 12, 18) Maasirya ba tutiseza mwa naha batu ba ba zwa kwa upa, mi bona bao “ba saba [Jehova, NW],” nihaike ba zwelapili ku lapela milimu ya bona.—17:33.

26, 27. (a) Ezekiasi wa Juda u eza cwañi ze lukile mwa meto a Jehova? (b) Jehova u alaba cwañi tapelo ya Ezekiasi mwa ku kwenula Maasirya? (c) Bupolofita bwa Isaya bu ba ni talelezo ifi ye ñwi?

 ²⁶ Ezekiasi, mulena wa Juda (18:1–20:21). Ezekiasi u eza ze lukile mwa meto a Jehova, ka ku ya ka ze ne ezizwe kaufela ki Davida kukululu wa hae. U feza bulapeli bwa buhata mi u lutulula libaka ze lumbile, mi mane u sinya ni noha ya kopa ye ne i ezizwe ki Mushe, kabakala kuli sicaba cwale se si i lapela. Senakeribi, mulena wa Asirya, cwale u pumela Juda mi u hapa minzi ye miñata ye silelelizwe. Ezekiasi u lika ku mu wisa pilu ka ñamba ye ñata, kono Senakeribi u luma numwana wa hae Rabishake, ya taha kwa mamota a Jerusalema mi u bulela kuli ba koze, mi u sheununa Jehova batu kaufela ba nze ba utwa. Mupolofita Isaya u kolwisa Ezekiasi ya sepahala ka lushango lwa sinyeho ya Senakeribi. ‘[Jehova, NW] s’a bulela ki se, u li: U si ke wa saba.’ (19:6) Senakeribi ha nze a zwelapili ku fumba, Ezekiasi u kupa Jehova kuli: “Cwale [Jehova, NW] Mulimu wa luna, u lu lamulele mwa mazoho a hae, mibuso kaufela ya lifasi i zibe kuli ki Wena Mulimu u nosi, Wena [Jehova, NW]!”—19:19.

²⁷ Kana Jehova wa alaba tapelo ye si na buitati yeo? Pili, ka Isaya, u luma lushango lwa kuli “ku tukufalelwa kwa [Jehova, NW] wa limpi” ku ka kwenula sila. (19:31) Cwale, bona busihu b’o, u luma lingeloi la hae ku y’o bulaya ba 185,000 mwa mafulo a Maasirya. Kakusasana ‘kaufel’a bona se ba li litupu fela za batu ba ba shwile.’ (19:35) Senakeribi wa kwenuha ka ku tulwa mi u y’o ina mwa Ninive. Teñi k’o mulimu wa hae Nisiroki u palelwa ku mu tusa hape, kakuli u bulaiwa ki bana ba hae tota ha nze a kubami ku lapela, ili ka ku ba talelezo ya bupolofita bwa Isaya.—19:7, 37.

28. Ezekiasi u tuma ka nto mañi, kono u fosa mwa nto mañi?

²⁸ Ezekiasi u kula butuku bwa ku bata ku shwa, kono Jehova hape u utwa tapelo ya hae mi u ekeza kwa nako ya bupilo bwa hae lilimo ze ñwi ze 15. Mulena wa Babilona u luma linumwana ni limpo, mi Ezekiasi ka ku sa swanela u ba bonisa ndu ya hae kaufela mo ku inzi ze babaleha za hae. Cwale Isaya u polofita kuli ze mwa ndu ya hae kaufela ka zazi le liñwi li ka iswa kwa Babilona. Ezekiasi cwale wa shwa, a tumile ka m’ata a hae ni liabwa la mwa mubu la n’a tokozi kuli a tise mezi mwa Jerusalema.

29. Manase u toma bulapeli bufi bwa maswaniso, Jehova u bulela cimo ka za kozi ifi, mi ki sifi sibi se siñwi seo Manase a eza?

²⁹ Bo Manase, Amoni, ni Josiasi, malena ba Juda (21:1–23:30). Manase u yola ndat’ahe, Ezekiasi, mi u busa lilimo ze 55, a nze a eza ze maswe mwa meto a Jehova ka sipimo se situna. U kutisa libaka ze lumbile za bulapeli bwa buhata, u tomela Baale lialetare, u toma kota ya likombelo sina mwa n’a ezelize Akabe, mi u bisa ndu ya Jehova sibaka sa bulapeli bwa maswaniso. Jehova u bulela kuli u ka tiseza Jerusalema kozi sina mwa n’a i tiselize fahalimu a Samaria, ku “u pyemula ni ku u kwahela.” Manase hape u bulaya batu ba ba si na mulatu “ba bañata.” (21:13, 16) U yoliwa ki mwan’a hae Amoni, ya zwelapili ku eza ze maswe ka lilimo ze peli, ku fitela a bulaiwa ki mutu.

30. Josiasi u kutela ku Jehova ka pilu ya hae kaufela ka libaka mañi mi ili ka mukwa ufi?

³⁰ Sicaba cwale si yolisa Josiasi mwan’a Amoni fa bulena. Mwahal’a puso ya hae ya lilimo ze 31, u kutisa hanyinyani ku kena mwa sinyeho kwa Juda ka ku “zamaya ka mutala kaufela wa ndat’ahe, Davida.” (22:2) U kalisa ku lukisa ndu ya Jehova, mi muprisita yo mutuna u fumana buka ya Mulao mwa ndu yeo. Yona yeo i koñomeka kuli sinyeho i ka tahela sicaba kabakala ku sa utwa Jehova kwa sona, kono Josiasi u kolwiswa kuli ha i na ku taha mwa nako ya bupilo bwa hae, kabakala busepahali bwa hae. U zwisa bulapeli bwa badimona mwa ndu ya Jehova ni mwa naha kaufela mi u yandululela musebezi wa hae wa ku tuba milimu ya maswaniso kwa Betele, k’o a sinya aletare ya Jeroboami ka talelezo ya bupolofita bo bu kwa 1 Malena 13:1, 2. U toma sinca Paseka ya Jehova. “Ni kwa makalelo, ha ku si ka bonwa mulena ya swana sina yena, ya sikuluhezi ku [Jehova, NW] ka pilu ya hae kaufela, ni ka moya wa hae kaufela, ni ka mata a hae kaufela, ku eza za mulao kaufela wa Mushe.” (23:25) Nihakulicwalo, buhali bwa Jehova bu sa tuka kabakala lifoso za Manase. Josiasi wa bulaiwa ha kopana ni mulena wa Egepita fa Megido.

31. Ki bumai bufi bo bu tahela Juda hamulaho wa lifu la Josiasi?

³¹ Bo Joakazi, Joyakimi, Jojakini, malena ba Juda (23:31–24:17). Hamulaho wa puso ya likweli ze talu, Joakazi mwan’a Josiasi u hapiwa ki mulena wa Egepita, mi Eliakimi muhabo, y’o libizo la hae li cinciwa ku ba Joyakimi, u beiwa fa lubona. U latelela nzila ye fosahezi ya bokukululu ba hae mi u ba mwatas’a Nebukadenezare, mulena wa Babilona, kono wa mu fetuhela hamulaho wa lilimo ze talu. Joyakimi ha shwa, mwan’a hae Jojakini u kalisa ku busa. Nebukadenezare u t’o potoloha Jerusalema, wa i hapa, mi u isa bufumu bwa ndu ya Jehova kwa Babilona, “sina mw’a n’a bulelezi [Jehova, NW]” ka Isaya. (24:13; 20:17) Jojakini ni babusiwa ba hae ba ba likiti-kiti ba iswa mwa buhapiwa mwa Babilona. *

32. Ki likezahalo lifi ze sisimuna ze libisa kwa ku tutulwa bayahi kwa Jerusalema ni naha?

³² Zedekia, mulena wa Juda wa mafelelezo (24:18–25:30). Nebukadenezare u beya Matania, munyan’a ndat’ahe Jojakini, fa bulena mi u fetula libizo la hae kuli a bizwe Zedekia. U busa lilimo ze 11 mwa Jerusalema mi u zwelapili ku eza ze maswe mwa meto a Jehova. U kwenuhela Babilona, kacwalo mwa silimo sa bu 9 sa Zedekia, Nebukadenezare  ni mpi ya hae kaufela ba t’o yaha lukwakwa ku tengeleza Jerusalema. Hamulaho wa likweli ze 18 munzi u fenyiwa ki tala. Limota la punyiwa, mi Zedekia wa hapiwa ha nze a lika ku baleha. Bana ba hae ba bulaelwa fapil’a hae, mi u punyiwa meto. Mwa kweli ye tatama, mandu a munzi kaufela a matuna, ku kopanyeleza teñi ni ndu ya Jehova ni ndu ya mulena, za cisiwa mi mamota a munzi a tubiwa. Buñata bwa ba ba si ka shwa ba iswa kwa Babilona mwa buhapiwa. Gedalia u ketiwa ku ba mubusisi wa bokabusule ba banyinyani ba ba siyezi mwa matakanyani a Juda. Niteñi, wa bulaiwa, mi sicaba si balehela kwa Egepita. Kacwalo, ku zwa mwa kweli ya bu 7 ya silimo sa 607 B.C.E., naha i ba ye si na bayahi ka ku tala. Manzwi a mafelelezo a 2 Malena a bulela ka za sishemo seo mulena wa Babilona a bonisa ku Jojakini mwa silimo sa bu 37 sa buhapiwa bwa hae.

MABAKA HA I LI YE TUSA

33. Ki mitala ifi ye minde ye filwe mwa buka ya 2 Malena ye lu swanela ku latelela?

³³ Nihaike kuli i nyakisisa ku pongana ko ku bulaisa kwa mibuso ya Isilaele ni Juda, buka ya 2 Malena i na ni mitala ye miñata ya mbuyoti ya Jehova kwa batu ka buñwi ba ne ba bonisize ku mu lata ni ku lata likuka za hae ze nepahezi. Ka ku swana sina mbelwa wa kwa Sarepta kwa makalelo, musali wa kwa Shuneme n’a fumani mbuyoti ye tuna kabakala sishemo sa n’a bonisize ku mupolofita wa Mulimu. (4:8-17, 32-37) Buikoneli bwa Jehova bwa ku fumanela kamita ne bu bonisizwe Elisha ha n’a fepile batu ba ba mwanda ka linkwa ze 20, sina m’o Jesu n’a ka ezeza limakazo ze swana hamulaho. (2 Mal. 4:42-44; Mat. 14:16-21; Mare. 8:1-9) Mu lemuhe ka m’o Jonadabi n’a fumanezi mbuyoti ka ku memiwa ku ya ni Jehu mwa koloi ya hae kuli a y’o iponela ku timezwa kwa balapeli ba Baale. Mi ne li kabakalañi? Kakuli n’a ngile muhato wa ku mbatoka Jehu ya na ni tukufalelo kuli a t’o mu lumelisa. (2 Mal. 10:15, 16) Kwa nalulelule, ku na ni mitala ye minde hahulu ya Ezekiasi ni Josiasi, mwa buikokobezo bwa bona ni likute le li swanela kwa libizo ni Mulao wa Jehova. (19:14-19; 22:11-13) Yeo ki mitala ye minde hahulu ye lu swanela ku latelela.

34. Buka ya 2 Malena i lu lutañi ka za ku kuteka batanga ba ba filwe musebezi ni ka za mulatu wa mali?

³⁴ Jehova ha lumelezi ku shwaula batanga ba hae ba ba filwe musebezi. Banana ba ba sa utwi ha ne ba sheunuzi Elisha ya n’a li mupolofita wa Jehova, N’a lifisize misuha kapili-pili. (2:23, 24) Fahalimu a seo, Jehova u kuteka mali a ba ba si na mulatu. Katulo ya hae ne li ye tuna ku ba ndu ya Akabe isiñi fela kabakala bulapeli bwa Baale kono hape ni kabakala ku sulula mali ko ne ku zamaelela ni bulapeli b’o. Kacwalo, Jehu n’a tozizwe kuli a likanyise “Jezabele, ya suluzi . . . mali kaufela a batanga ba [Jehova, NW].” Katulo ha ne i fitisizwe ku Jorami, Jehu n’a hupuzi manzwi a Jehova a kuli ne li kabakala “mali a Naboti, ni mali a bana ba hae.” (9:7, 26) Ka ku swana, ne li mulatu wa Manase wa mali w’o kwa nalulelule ne u tahisize katulo ya sinyeho ya Juda. Ka ku ekeza kwa sibi sa hae sa bulapeli bwa buhata, Manase “a taza Jerusalema mali kakai ni kakai.” Nihaike kuli hamulaho Manase n’a bakezi nzila ya hae ye maswe, mulatu wa mali ne u siyezi. (2 Makol. 33:12, 13) Nihaiba puso ye nde ya Josiasi, ni ku toola kwa hae milimu ya maswaniso kaufela, ne ku si ka kona ku pyemula mulatu wa mali wa sicaba o ne u simuluha kwa puso ya Manase. Hamulaho wa lilimo-limo, Jehova ha n’a kalisize ku tisa bafitisi ba katulo kwa ku t’o lwanisa Jerusalema, n’a zibahalize kuli ne li ka libaka la kuli Manase “n’a tazelize Jerusalema mali a’ si na mulatu; mi [Jehova, NW] h’a si ka lata ku ba swalela.” (2 Mal. 21:16; 24:4) Ka mukwa o swana, Jesu n’a zibahalize kuli Jerusalema ya mwa lilimo za mwanda wa pili C.E. ne i na ni ku sinyeha kabakala kuli baprisita ba yona ne li bana ba ba ne ba suluzi mali a bapolofita, ‘ilikuli mali kaufela a ba ba lukile a’ sululezwi fafasi, a tahe fahalimw’a bona.’ (Mat. 23:29-36) Mulimu u lemusa lifasi kuli u ka lombota mali a si na mulatu a suluzwi, sihulu mali a “ba ba bulaezwi Linzwi la Mulimu.”—Sin. 6:9, 10.

35. (a) Bo Elia, Elisha, ni Isaya ba boniswa cwañi kuli ki bapolofita ba niti? (b) Ka ku ama ku Elia, Pitrosi u bulelañi ka za bupolofita?

³⁵ Buniti bo bu sa bushi b’o Jehova a taleleza ka bona likatulo za hae za bupolofita hape bu bonisizwe mwa 2 Malena. Lu boniswa bapolofita ba balalu ba batuna, bo Elia, Elisha, ni Isaya. Bupolofita bwa yo muñwi ni yo muñwi bu boniswa kuli bwa talelezwa ka ku iponelwa hande. (2 Mal. 9:36, 37; 10:10, 17; 3:14, 18, 24; 13:18, 19, 25; 19:20, 32-36; 20:16, 17; 24:13) Elia hape u boniswa ku ba mupolofita wa niti ka ku bonwa kwa hae ni Mushe ni Mupolofita yo Mutuna, Jesu Kreste, mwa ku fetuha fa lilundu. (Mat. 17:1-5) Ka ku ama kwa kanya ya kezahalo yeo, Pitrosi n’a bulezi kuli: “Hape lu na ni linzwi la bapolofita le li tiile ku fita, le mu ka eza hande ku isa pilu ku lona, inge kwa lambi ye lu bonisa mwa sibaka se si lififi, ku isa nako ya malungasiku, mi naleli ya Lilungwe i bonahala mwa lipilu za mina.”—2 Pit. 1:19.

36. Ki kabakalañi Jehova ha n’a shemubile sicaba sa hae, mi buikolwiso bwa luna mwa Mubuso wa Peu bu tunga cwañi?

³⁶ Likezahalo ze ñozwi mwa 2 Malena li patulula hande-nde kuli katulo ya Jehova kwa balapeli ba buhata kaufela ni ba ba itatela ku sulula mali a si na mulatu kaufela ki ku timezwa. Niteñi, Jehova n’a bonisize sishemo ni makeke kwa batu ba hae “kabakala bulikani bw’a n’a isweli ni Abrahama ni Isaka ni Jakobo.” (2 Mal. 13:23) N’a ba pilisize “kabakala Davida mutang’a hae.” (8:19) U ka bonisa makeke a’ swana ku ba ba sikuluhela ku yena mwa lizazi la cwale. Ha lu nze lu lundulula litaba ni lisepiso za Bibele, lu libelela ka buikolwiso bo bu sweli ku tunga Mubuso wa “Mwan’a Davida,” Jesu Kreste yena Peu ye sepisizwe, ili m’o ku sulula mali ni bumaswe li si ke za ba teñi!—Mat. 1:1; Is. 2:4; Samu 145:20.

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]