Buka ya Bibele ya Bu 24—Jeremia

Muñoli: Jeremia

Ko Ne I Ñolezwi: Juda ni Egepita

Fo Ne I Felelizwe ku Ñolwa: 580 B.C.E.

Nako ye Nyakisisizwe: 647–580 B.C.E.

1. Jeremia n’a filwe musebezi ki mañi mi ne li lili?

MUPOLOFITA Jeremia n’a pilile mwa linako ze maswe ili za mifilifili. N’a filwe musebezi ki Jehova ka silimo sa 647 B.C.E., silimo sa bu 13 sa puso ya Mulena Josiasi wa Juda ya n’a saba Mulimu. Ha ne ku lukiswa ndu ya Jehova, buka ya Mulao wa Jehova ne i fumanwi mi ne i balezwi mulena. Na ezize ka t’ata ku ezisa Mulao w’o ku sebeza, kono n’a konile fela ku tuhelisa bulapeli bwa maswaniso ka swalelele. Manase kukw’a Josiasi, ya n’a busize lilimo ze 55, ni Amoni ndat’ahe, ya n’a bulailwe hamulaho wa ku busa lilimo ze peli fela, ne ba ezize bumaswe. Ne ba susuelize batu ku eza mikiti ye masila ni lizo ze sabisa, kuli ne ba fitile fa ku twaela ku ciseza “mulena wa musali wa kwa lihalimu” insense ni ku fa milimu ya budimona matabelo a batu. Manase n’a talize Jerusalema ka mali a si na mulatu.—Jer. 1:2; 44:19; 2 Mal. 21:6, 16, 19-23; 23:26, 27.

2. Musebezi wa Jeremia ne li ufi, mi ki lilimo lifi za likezahalo ze ñata zeo bupolofita bwa hae ne bu nyakisisize?

² Musebezi wa Jeremia n’e si o bunolo. N’a na ni ku sebeza sina mupolofita wa Jehova mwa ku bulela cimo ka za sinyeho ya Juda ni Jerusalema, ku cisiwa kwa tempele ye nde ya Jehova, ni ku hapiwa kwa batu ba hae—likozi ze n’e sa koni ku kolwiwa! Ku polofita kwa hae mwa Jerusalema ne ku na ni ku zwelapili ka lilimo ze 40, mwa lipuso za Malena ba ba maswe bo Joakazi, Joyakimi, Jojakini (Konia), ni Zedekia. (Jer. 1:2, 3) Hasamulaho, mwa Egepita, n’a na ni ku polofita ka za ku lapela maswaniso kwa bakozi ba Majuda ba ne ba li teñi. Buka ya hae ne i felizwe ka 580 B.C.E. Kacwalo nako ye nyakisisizwe ki Jeremia ki nako ya likezahalo ze ñata ye eza lilimo ze 67.—52:31.

3. (a) Ku ba kalulo ya Bibele ni buniti bwa buka ya Jeremia ne li fumanwi cwañi mwa linako za Siheberu? (b) Ki bufi bupaki bo buñwi bwa zeo bo bu fumaneha mwa Mañolo a Sigerike a Sikreste?

³ Mwa Siheberu libizo la mupolofita yo ni buka ya hae ki Yir·meyahʹ kamba Yir·meyaʹhu, ili ye kona ku ba ye talusa, “Jehova wa Pahamisa; kamba, Jehova wa Lamulela [i kana ya ba ku zwa mwa mba].” Buka ye ya fumaneha mwa mikoloko kaufela ya Mañolo a Siheberu, mi ku ba kwa yona kalulo ya Bibele ka nañungelele kwa amuhelwa. Talelezo ye nyangumuna ya bupolofita bu sikai mwa nako luli ya ku pila kwa Jeremia i fa bupaki bo bu tezi bwa buniti bwa yona. Fahalimu a seo, Jeremia u amiwa h’a sikai fa libizo mwa Mañolo a Sigerike a Sikreste. (Mat. 2:17, 18; 16:14; 27:9) Bupaki bwa kuli Jesu n’a itutile buka ya Jeremia bu bonahala mwa ku kopanya kwa hae puo ye kwa Jeremia 7:11 ni ye kwa Isaya 56:7 ha n’a kenisize tempele. (Mare. 11:17; Lu. 19:46) Kabakala bundume bwa Jesu, batu ba bañwi mane ne ba hupula kuli ki yena Jeremia. (Mat. 16:13, 14) Bupolofita bwa Jeremia ka za bulikani bo bunca (Jer. 31:31-34) bu amilwe ki Paulusi kwa Maheberu 8:8-12 ni kwa 10:16, 17. Paulusi u latelela manzwi a Jeremia 9:24 ka ku bulela kuli: “Ya itumba, a itumbe ku Mulena.” (1 Makor. 1:31) Kwa Sinulo 18:21 ku na ni musebelisezo o m’ata ni ku fita wa swanisezo ya Jeremia (Jer. 51:63, 64) ya ku wa kwa Babilona.

4. Ze pumbuzwi li fa cwañi bupaki ku ze ñozwi?

⁴ Ze fumanwi ze pumbuzwi ni zona li fa bupaki ku ze ñozwi mwa Jeremia. Sina ka mutala, ze ñozwi ze ñwi za Sibabilona li bulela ka za ku hapa Jerusalema kwa Nebukadenezare ka 617 B.C.E., ha n’a ngile mulena (Jojakini) ni ku iketela wa hae (Zedekia).—24:1; 29:1, 2; 37:1. *

5. (a) Ki lifi ze zibahala ka za Jeremia? (b) Ki lifi ze kana za bulelwa ka za muñolelo wa hae?

⁵ Lu na ni litaba ze ñata ka za bupilo bwa Jeremia ku fita za ufi kamba ufi wa bapolofita ba kwaikale, ku zwisa kwateñi Mushe. Jeremia u zibahaza ze ñata ka za hae, maikuto a hae, ili ku bonisa bundume bo butuna, bo bu zamaelela ni buikokobezo ni pilu ye sishemo. N’a si fela mupolofita kono hape n’a li muprisita, muongaongi wa Mañolo, ni muituti wa litaba ze ezahezi ya bunangu. Ka sipepo n’a li mwan’a muprisita Hilikia wa kwa Anatota, munzi wa baprisita o ne u li mwa matakanyani a kwa mutulo wa Jerusalema, “mwa naha ya Benjamine.” (1:1) Muñolelo wa Jeremia ki o utwahala, o nongile fa taba, ili o bunolo ku utwisisa. Liswanisezo ni maswaniso a mwa munahano a atile teñi, mi buka i ñozwi ka muñolelo wa kamita ni ka litoko.

 ZE MWA JEREMIA

6. Litaba za bupolofita b’o li lukisizwe cwañi?

⁶ Litaba li lukisizwe isi ka mo li latelelanela kono ka ku ya ka taba ye nyakisiswa. Kacwalo, taba i eza licinceho ze ñata ka za nako ni miinelo ye li teñi. Kwa mafelelezo, sinyeho ya Jerusalema ni Juda i taluswa ka ku tala luli mwa kauhanyo 52. Seo ha si bonisi fela talelezo ya buñata bwa bupolofita kono hape si fa muinelo mo i ñolelwa buka ya Malilo, ye latelela.

7. Jeremia u ba cwañi mupolofita, mi Jehova u mu tiisa cwañi?

⁷ Jehova u luma Jeremia (1:1-19). Kana Jeremia u lumiwa ka libaka la kuli n’a bata ku ba mupolofita kamba kakuli n’a zwa mwa lubasi lwa buprisita? Jehova yena ka sibili u talusa kuli: “Ni ku zibile ni si ka ku bupa mwa mba ya m’aho; u si ka zwa mwa mba, ni ku ketile, mi ni ku beile mupolofita wa macaba.” Ki musebezi o zwa ku Jehova. Kana Jeremia wa lata ku ya? Ka buikokobezo u bulela kuli, “Ni sa li mwanana.” Jehova u mu tiisa kuli: “Bona, ni beya manzwi a ka mwa mulomo wa hao. Bona, mwa lizazi lona le, ni ku beya mwa macaba ni mwa mibuso, kuli u kumule mi u wise, u sinye mi u nepele fafasi; u yahe mi u cale.” Jeremia h’a lukeli ku saba. “Ba ka ku lwanisa, kono ha ba na ku ku kona; kakuli ni inzi ni wena ku ku lamulela, ku bulela [Jehova, NW].”—1:5, 6, 9, 10, 19.

8. (a) Jerusalema u bile ya sa sepahali mwa nto mañi? (b) Jehova u ka tisa kozi ka mukwa ufi?

⁸ Jerusalema, musali ya sa sepahali (2:1–6:30). Ki lushango mañi l’o linzwi la Jehova li tisa ku Jeremia? Jerusalema u libezi lilato la hae la pili. U tobohile Jehova, Liweluwelu la mezi a’ pilisa, mi u ezize buhule ni balimu basili. Ku zwa mwa ku ba kota ya veine ye nde hahulu, u fetuzwi ku ba “kota ya veine ya mufuta u sili.” (2:21) Misisi ya hae i tampakilwe mali a mioyo ya babotana ba ba si na mulatu. Nihaiba Isilaele wa lihule u fumanwi ku ba ya lukile ku fita Juda. Mulimu u bulelela bana ba bakwenuheli ba kuli ba kute kakuli ki yena mulen’a bona. Kono ba bile sina musali wa lihata. Ba kana ba kuta haiba ba ka zwisa buhule bwa bona ni ku eza mupato wa lipilu za bona. “Mu yemiseze Sione ndembela,” kakuli Jehova u ka tisa bumaswe ku zwa kwa mutulo. (4:6) Likozi ka ku latelelana! Sina tau ye zwile mwa sikwa sa yona, sina moya o cisa o zwa mwa lihalaupa, ni makoloi a mata sina kakundu-kundu, mutahisi wa katulo ya Jehova u ka taha cwalo.

9. (a) Jeremia u na ni manzwi mañi ku Jerusalema ya sa utwi? (b) Lipulelo za bona za kozo li na ni tuso mañi?

⁹ Ha mu yo pota mwa Jerusalema. Ki lifi ze mu bona? Ku tezi fela sibi ni ku sa sepahala! Batu ba hanile Jehova, mi linzwi la Hae mwa mulomo wa Jeremia li ka ba mulilo o ka ba cisa sina likota. Mo ba tobohezi Jehova ni ku yo sebeleza mulimu u sili, U ka ba ezisa cwalo ku sebeleza ba macaba mwa naha i sili. Sicaba se si sa utwi! Ba na ni meto kono ha ba boni, ni mazebe kono ha ba utwi. Ki nto kwa bumaswe! Bapolofita ni baprisita ba polofita za buhata, “mi sicaba sa ka si tabela ze cwalo,” ki mw’a bulelela Jehova. (5:31) Bumaswe bu zwelela kwa mutulo, niteñi “ni yo munyinyani ni yo muhulu, kaufel’a bona ba lakaza ku fuma.” Ba bulela kuli, “Kozo! kozo! kanti ha ku na kozo.” (6:13, 14) Kono hañihañi sisinyi u ka taha. Jehova u bisize Jeremia tawala ni sisabelo mwahal’a bona, kono ku inzi fela lika ze si na tuso ni silivera ye nyaziwa. Ba maswe luli.

10. Ki kabakalañi Jerusalema h’a lukela ku ba mwa kozi ye swana ni ya Shilo ni Efraimi?

¹⁰ Temuso ya kuli tempele ha i fi silelezo (7:1–10:25). Linzwi la Jehova li taha ku Jeremia, mi u na ni ku fa zibahazo fa munyako wa tempele. Ha mu utwe h’a huwa ku ba ba nze ba kena: ‘Mu bilaela ka za tempele ya Jehova, kono ki lifi ze mu eza? Ku imeza ndiala ni musali wa mbelwa, ku sulula mali a si na mulatu, ku zamaela milimu i sili, ku uzwa, ku bulaya, ku eza buhule, ku tapahanya ka buhata, ni ku ciseza Baale matabelo! Baipumisi! Mu fetuzi ndu ya Jehova “musima wa masholi.” Mu hupule seo Jehova n’a ezize ku Shilo. Ni ndu ya hao u ka i eza cwalo, wena Juda, mi u ka ku yumbela kwahule, sina mwa n’a yumbezi Efraimi (Isilaele) kwa mutulo.’—Jer. 7:4-11; 1 Sam. 2:12-14; 3:11-14; 4:12-22.

11. Ki kabakalañi Juda ha s’a li ya sa koni ku lapelelwa?

¹¹ Juda h’a sa kona ku lapelelwa. Batu mane ba sweli ku ezeza “mulena wa musali wa kwa lihalimu” linkwana za matabelo! Kaniti, “se, ki sicaba se si sa utwi linzwi la [Jehova, NW] Mulimu wa sona, se si sa utwi ku lutiwa; niti i felile.” (Jer. 7:18, 28) Juda u beile lika ze nyenyisa mwa ndu ya Jehova mi u cisize bana ba hae ba bashimani ni ba basizana mwa mabaka a’ lumbile a Tofeti mwa musindi wa Hinomu. A mu bone! U ka bizwa “musindi wa Pulao,” mi litupu za bona li ka ba lico za manoñu a kwa lihalimu ni libatana za mwa naheñi. (7:32) Tabo ni ku nyakalala li lukela ku fela mwa Juda ni mwa Jerusalema.

12. Ku fita ku ba ni kozo, ki nto mañi ye ka tela Juda ni milimu ya hae ya ku ipangela?

¹² Ne ba sepa kuli ku ka ba ni kozo ni foliso, kono mu bone, ki sabo! Ku sa utwa kwa bona ku ka tisa ku hasanyiwa, ku yundiswa, ni sililo. ‘Jehova ki Mulimu ya pila mi ki mulena wa ka nako ni nako.’ Haili ka za milimu ye n’e si ka eza mahalimu ni lifasi, ha ku na moya ku yona. Ki ya mbango mi ki misebezi ya mangulungwa, mi i ka fela. (10:10-15) Jehova u ka utwisa ba ba yahile mwa lifasi butuku. Mu utwe! Mufilifili o mutuna o zwa kwa naha  ya kwa mutulo o’ to eza minzi ya Juda matota. Mupolofita u lumela kuli: ‘Nzila ya mutu ha i yo mwa m’ata a hae,’ mi u lapela kuli a utwiswe butuku kuli a si ke a ezwa nto ye nyinyani.—10:23.

13. Ki kabakalañi Jeremia h’a haniswa ku lapelela Juda, mi Jehova u tiisa cwañi Jeremia mwa nako ya kozi?

¹³ Ba ba sa buluki bulikani ba kutiwa (11:1–12:17). Juda ha si ka utwa manzwi a bulikani bwa hae ni Jehova. Ha ku tusi batu se siñwi ku kupa tuso. Jeremia h’a lukeli ku lapelela Juda, kakuli Jehova “wa i cisa” yona kota yeo ye ne i kile ya b’a nga ni matali a’ titihani. (11:16) Bana bahabo Jeremia ba kwa Anatota ha ba nze ba lelisana ku mu bulaya, mupolofita u fetuhela ku Jehova kuli a mu fe m’ata ni tuso. Jehova u sepisa silomboti fahalimu a Anatota. Jeremia u buza kuli, “Mukwa wa ba ba maswe o ba pila ka ona, u konda ka nzila ifi?” Jehova u mu kolwisa kuli: ‘Ni ka bulaya ni ku yundisa sicaba seo se si sa utwi.’—12:1, 17.

14. (a) Ki ka liswanisezo mañi zeo Jehova a bonisa kuli Jerusalema h’a sa kona ku lukiswa ni kuli katulo ya hae ha i koni ku tuheliswa? (b) Ze zwa mwa ku ca manzwi a Jehova kwa Jeremia ki lika mañi?

¹⁴ Jerusalema ha sa kona ku lukiswa mi u talimani ni sinyeho (13:1–15:21). Jeremia u hupula ka mo Jehova n’a mu laelezi ku itama lukanda lwa bwanda bwa line mwa teka ni ku yo lu pata mwa licwe kwa Eufrati. Jeremia ha n’a til’o yepa, ne lu sinyehile. “Ne lu sa tusi se siñwi.” Jehova n’a bonisize cwalo tukufalelo ya hae ya ku sinya “buikuhumuso bwa Juda, ni buikuhumuso bo butuna-tuna bwa Jerusalema.” (13:7, 9) U ka ba pyata hamoho mwa ku kolwa kwa bona, sina lipiza ze tezi veine. “Kikuli Muetopia a ka fetula litalo la hae, kamba ngwe i fetule malimba a yona?” (13:23) Ka nzila ye swana, Jerusalema ha koni ku fetulwa. Jeremia h’a lukeli ku lapelela bona batu ba. Niha ne ku ka taha Mushe ni Samuele fapil’a Jehova ku t’o ba lapelela, n’a si ke a teeleza, kakuli u lelile ku isa Jerusalema kwa sinyeho. Jehova u tiisa Jeremia kwa neku la ba ba mu lwanisa. Jeremia u fumana ni ku ca manzwi a Jehova, ili ku tahisa ‘tabo ni ku nyakalalisa pilu.’ (15:16) Haki nako ya ku eza lishea, kono ki ya ku sepa Jehova, ya sepisize ku eza Jeremia lukwakwa lo lu tiile lwa kopa kwa sicaba.

15. (a) Linako ki ze t’ata cwañi, mi Jehova u koñomeka nto yeo ka taelo mañi? (b) Batu ba ka fita cwañi fa ku ziba libizo la Jehova, mi ki kabakalañi sibi sa bona ha si sa mu pumi?

¹⁵ Jehova u ka luma mandui ni bazumi (16:1–17:27). Ka ku beya mwa munahano sinyeho ye taha, Jehova u laela Jeremia kuli: “U si ke wa nyala musali; hape u si ke wa ba ni bana ba bashimani ni ba basizana mwa sibaka se.” (16:2) Haki nako ya ku lila kamba ya ku eza mukiti ni batu, kakuli Jehova u katuha a ba leleka mwa naha. Mi Jehova hape u sepisa ku biza ‘mandui kuli ba ba swase ni bazumi kuli ba t’o ba zuma,’ mi ka ku peta zona ze kaufela kwa hae, “ba ka ziba kuli [Jehova, NW] ki lona libizo la [hae].” (16:16, 21) Sibi sa Juda si ñozwi fa lipilu za batu ka pene ya sipi, ee, ka ngo ye shengile ya daimani. “Pilu ya puma ku fita linto kaufela, i sinyehile ku feleleza,” kono Jehova u kona ku tatuba pilu. Ha ku na ya kona ku mu puma. Ba ba eza bukwenuheli “ba tobohile liweluwelu la mezi a pilisa, [Jehova, NW].” (17:9, 13) Haiba Juda h’a na ku kenisa lizazi la Pumulo, Jehova u ka cisa minyako ya munzi ni mandu a bulena.

16. Jehova u fa swanisezo ya nto mañi ka mubupi ni lipiza za hae za lizupa?

¹⁶ Mubupi ni lizupa (18:1–19:15). Jehova u laela Jeremia ku ya kwa ndu ya mubupi. Teñi k’o u bona mubupi mwa fetulela piza ya lizupa ye sinyehile, ni ku eza piza i sili ka mwa latela. Jehova f’o u izibahaza ku ba yena Mubupi wa ndu ya Isilaele, ya na ni m’ata a ku wiseza fafasi kamba ku yaha. Ku zwa f’o, u bulelela Jeremia ku ya ni piza ya mubupi kwa musindi wa Hinomu ni ku yo zibahaza teñi bumaswe bo bu zwa ku Jehova kakuli batu ba talize sibaka seo ka mali a si na mulatu, ili ku cisa bana ba bona mwa mulilo sina matabelo ku Baale. Mi Jeremia u ka pyata piza yeo sina sisupo sa m’o Jehova a ka pyateza Jerusalema ni batu ba Juda.

17. Ki muinelo mañi o t’ata wo Jeremia a ipumana ku ona, kono kana ona wo wa mu kuzisa?

¹⁷ Ha ku na ku tuhela mwa nyandiso (20:1-18). Ka ku sa tabiswa ki ku kutaza ka bundume kwa Jeremia, Pashuri, mutatubi wa tempele u kenya Jeremia mwa likulo ka busihu bu li buñwi. H’a lukululwa, Jeremia u bulela cimo ka za ku hapiwa ni lifu la Pashuri mwa Babilona. Ka ku utwiswa bumaswe ki ku sehiwa ni ku nyefulwa, Jeremia u bata ku tuhela musebezi wa hae. Nihakulicwalo, h’a koni ku kuza. Linzwi la Jehova li ba ‘mwa pilu ya hae sina mulilo o cisa, o kenyizwe mwa masapo a hae,’ ilikuli u hapelezwa ku bulela. Niha kuta lizazi la ku pepwa kwa hae, u huwa kuli: “Mu opelele [Jehova, NW], mu lumbeke [Jehova, NW], kakuli ki Yena ya lamulela bupilo bwa ya nyandile kwa mazoho a ba ba mu eza maswe.”—20:9, 13.

18. Jeremia u zibisa Zedekia lika mañi?

¹⁸ Buhali bwa Jehova kwa babusi (21:1–22:30). Ka ku alaba puzo ya Zedekia, Jeremia u mu zibisa ka mo Jehova a halifezi munzi kuli: Mulena wa kwa Babilona u ka taeka munzi, mi u ka sinyiwa ka matuku a’ yambukela, mukwale, lukupwe, ni mulilo. Shalume (Joakazi) u ka shwela mwa naha mwa isizwe mwa butanga, Jojakimi u ka shwa sina mbongolo, mi mwan’a hae Konia (Jojakini) u ka lelekwa mwa Juda ni ku yo shwela mwa Babilona.

19. Jeremia u polofita lika mañi ka za “Lituhela le li lukile,” mi lizuma ze peli za lifeiga li swaniseza nto mañi?

¹⁹ Sepo mwa “lituhela le li lukile” (23:1–24:10). Jehova u sepisa balisana ba luli ba ba ka yola balisana ba buhata ni “Lituhela le li lukile” ku zwelela  ku Davida, ili mulena ya ka busa “ka butali, a zamaise likatulo ka ku luka ni ka niti mwa naha.” Libizo la hae ki lifi? “[Jehova, NW] Ku Luka kwa luna.” U ka kubukanya bomasiyaleti ba ba hasani. (23:5, 6) Kabe bapolofita ne ba inzi mwa kuta ya Jehova, kabe ne ba utwisize batu ni ku ba tuhelisa mizamao ya bona ye maswe. Jehova u bulela kuli, ku fita ku eza cwalo, “ba kelusa sicaba sa ka, ka buhata bwa bona, ni ka muipo wa bona.” (23:22, 32) “Na bona lizuma ze peli za lifeiga.” Jeremia u itusisa lifeiga ze nde ni ze maswe ku swaniseza bomasiyaleti ba ba sepahala ba ba kutela habo bona ka sishemo sa Mulimu ni sitopa se siñwi se si fita fa ku yundiswa.—24:1, 5, 8-10.

20. Jehova u itusisa cwañi Babilona ku ba mutang’a hae, kono hamulaho bumai bo bu ka ba ku yena ki bufi?

²⁰ Muzeko wa Jehova ni macaba (25:1-38). Kauhanyo ye ki shashululo ya likatulo ze fumaneha ka butungi mwa likauhanyo za 45-49. Ka bupolofita bo bulalu bo bu swana, Jehova cwale u zibahaza butata bo bu ka tela macaba kaufela fa lifasi-mubu. Sa pili, Nebukadenezare u zibahazwa ku ba yena mutang’a Jehova ya ka yundisa Juda ni macaba a’ i potolohile, “mi macaba ao, a ka sebeleza mulena wa Babilona myaha ye 70.” Mi cwale ku ka ba nako ya Babilona, mi u ka ba “matota a nako ni nako.”—25:1-14.

21. Ki bomañi ba ba lukela ku nwa mwa sinwiso sa buhali bwa Jehova? Mi ki lifi ze ka zwa mwateñi?

²¹ Bupolofita bwa bubeli ki pono ya sinwiso sa veine ya buhali bwa Jehova. Jeremia u lukela ku isa sona sinwiso seo kwa macaba, mi “ba ka nwa, ba tantalike mi ba pulumuke” kabakala ku sinya kwa Jehova ko ku ba tela. Pili, ku Jerusalema ni Juda! Ni ku taha kwa Egepita, ku kuta kwa naha ya Mafilisita, ku silela kwa Edomo, ku yo fita kwa Tire, mwa linaha ze li bukaufi ni kwahule, ni kwa “mibuso kaufela ya lifasi ye mwa butuna bwa lifasi. Ni mulena wa Sheshaki (Babilona) u ka nwa mwamulaho wa bona.” Ba ka ‘nwa, ni ku taza mane ba we.’ Ha ku na ya ka banduka.—25:15-29.

22. Ki mwa butata bufi mo buhali bwa Jehova bu ka boniswa?

²² Mwa bupolofita bwa bulalu, Jeremia u itusisa puo ye nde luli ya toko. “[Jehova, NW] a li kwa lihalimu, u ka kalumuka; . . kuli a lwanise ba ba yahile mwa lifasi kaufela.” Mulumo, bumaswe, liñungwa le li sabisa! “Kabakaleo ba ba bulailwe ki [Jehova, NW] mwa lizazi le, ba ka ba teñi ku zwa mwa neku le liñwi la lifasi ku isa mwa neku le liñwi la lifasi.” Ha ku na ku ba ni ku lila kamba maswabi. Ba ka ba musutelo wa mwa lifasi. Balisana ba buhata ba ka bulaiwa, hamohocwalo ni beñi ba mutapi. Ha ba na ku banduka. Mu teeleze ha ba nze ba bokolola! Jehova ka sibili “u sinya mafulisezo a bona . . . kabakala buhali bwa ku halifa kwa hae.”—25:30-38.

23. (a) Ki ku lelisana mañi ko ku eziwa ka za Jeremia, u ikemela cwañi, mi ki likezahalo mañi za kwamulaho ze amiwa ku zona mwa ku mu lukulula? (b) Jeremia u bonisa cwañi butanga bo bu taha bwa kwa Babilona, mi ki bupolofita mañi bo bu ama Hanania bo bu talelezwa?

²³ Jeremia wa lukululwa (26:1–28:17). Babusi ni batu ba lelisana ku bulaya Jeremia. Jeremia wa ikemela. Ki linzwi la Jehova l’a bulezi. Haiba ba mu bulaya, ba ka bulaya mutu ya si na mulatu. Katulo: h’a si ka fosa. Banna bahulu ba tisa litaba ze swana za bapolofita bo Mika ni Uria mwa ku buhisana taba ya Jeremia. Jehova cwale u laela Jeremia ku eza litolopo ni licoko, ku li lwala mwa mulala, ni ku li lumela kwa macaba a’ potolohile sina sisupo sa kuli ba ka sebeleza mulena wa Babilona ka masika a malalu a malena. Hanania, yo muñwi wa bapolofita ba buhata, u kananisa Jeremia. U zibahaza kuli coko ya Babilona i ka lobiwa mwahal’a lilimo ze peli mi u bonisa seo ka ku loba coko yeo ya kota. Jehova u tiiseza bupolofita bwa hae ka ku bulelela Jeremia ku eza coko ya sipi ni ku bulela cimo kuli Hanania u lukela ku shwa ona silimo seo. Hanania wa shwa.

24. (a) Ki lushango mañi lo Jeremia a lumela ku ba ba mwa buhapiwa mwa Babilona? (b) Jehova u ka eza bulikani bo bunca ni bomañi, mi bona b’o bu ka ba cwañi bo butuna ku fita bwa kale?

²⁴ Ku omba-ombiwa kwa ba ba mwa butanga mwa Babilona (29:1–31:40). Jeremia u ñolela ba ba isizwe mwa butanga kwa Babilona ni Jekonia (Jojakini) kuli: Mu yahe teñi k’o, kakuli Jehova a si ka mi kutisa kale, ku ka fita myaha ye 70 ya buhapiwa. Jehova u laela Jeremia ku ñola ka za ku kuta kwa bona mwa buka kuli: Jehova u ka loba coko ya bona, mi “ba ka sebeleza [Jehova, NW] Mulimu wa bona, ni Davida mulen’a bona ye ba ka fiwa ki Na [Jehova].” (30:9) Rahele u lukela ku kuzisa linzwi la hae, kakuli bana ba hae “ba ka kuta ku zwa mwa naha ya lila.” (31:16) Mi cwale ku na ni zibahazo ye tiisa ye zwa ku Jehova! U ka eza bulikani bo bunca ni ba ndu ya Juda ni Isilaele. B’o bu ka ba bulikani bo butuna ku fita bo ba lobile! Jehova u ka ñola mulao wa hae mwahali luli, mwa lipilu za bona. “Ni ka ba Mulimu wa bona, bona i be sicaba sa ka.” Ku kala ku yo munyinyani ku isa ku yo mutuna ka ku fitisisa, kaufela ba ka ziba Jehova, mi u ka swalela libi za bona. (31:31-34) Munzi wa bona u ka yahiwa sinca sina Sibaka se si kenile sa Jehova.

25. Buniti bwa ku kutiswa sinca kwa Isilaele bu koñomekwa cwañi, mi linzwi la Jehova li tisa makande mañi?

²⁵ Bulikani bwa Jehova ni Davida bu tiile (32:1–34:22). Nebukadenezare h’a taeka Jerusalema lwa mafelelezo, Jeremia h’a si ka lukuluha. Nihakulicwalo, ka ku ba sisupo sa kuli Jehova u ka kutisa Isilaele, Jeremia u leka simu kwa Anatota ni ku beya ze ñozwi za tumelelano ya yona mwa piza ya lizupa. Linzwi la Jehova cwale li tisa taba ye nde: Juda ni Jerusalema ba ka taba hape, mi Jehova u ka taleleza bulikani bwa hae ni Davida. Kono wena, Zedekia, u zibiswe kuli mulena wa Babilona u ka cisa munzi  wo mi wena u ka ya mwa buhapiwa kwa Babilona. Bumai ki bwa ba ba na ni batanga ba ba lumezi ku lukulula batanga ba bona kono ba silafalize bulikani bwa bona!

26. Jehova u fa sepiso mañi kwa bana ba Rekabi, mi ki kabakalañi?

²⁶ Sepiso ya Jehova ku Rekabi (35:1-19). Mwa mazazi a Mulena Jojakimi, Jehova u luma Jeremia kwa bana ba Rekabi. Bona ba ne ba matezi mwa Jerusalema Mababilona ha ne ba tile lwa pili. Jeremia u ba fa veine kuli ba nwe. Ba i hana kabakala taelo ya kukw’a bona Jonadabi, ye n’e filwe ku fitelela lilimo ze 250 kwamulaho. Ki fapano ye tuna luli ku i bapanya ni nzila ya Juda ya sa sepahali! Jehova u ba sepisa kuli: “Jonadabi mwan’a Rekabi a si ke a tokwa munna wa lusika lwa hae ya ka yema fapil’a ka, ku ya ku ile.”—35:19.

27. Kiñi se si tisa tokwahalo ya ku ñola sinca bupolofita bwa Jeremia?

²⁷ Jeremia u ñola sinca buka (36:1-32). Jehova u laela Jeremia ku ñola manzwi a bupolofita bwa hae kaufela ku to fita nako yeo. Jeremia u a ezisa ku ñolwa ki Baruki, ya yo a bala ka ku tiisa mwa ndu ya Jehova ka lizazi la ku itima lico. Mulena Jojakimi u laela kuli buka i tiswe ku yena mi, ha s’a utwile ze ñwi ze ku yona, ka bunyemi wa i pazaula ni ku i latela mwa mulilo. U laela kuli Jeremia ni Baruki ba tamwe, kono Jehova wa ba pata ni ku laela Jeremia kuli a ñole buka i sili.

28. (a) Ki bupolofita bufi bwa tundamena ku fa Jeremia? (b) Nto ya eza Ebedi-Meleki i shutana cwañi ni ye ba eza manduna?

²⁸ Mazazi a Jerusalema a mafelelezo (37:1–39:18). Ze ñozwi li kutela kwa puso ya Zedekia. Mulena u kupa Jeremia kuli a lapelele Juda ku Jehova. Mupolofita wa hana, ni ku bulela kuli sinyeho ya Jerusalema i na ni ku ezahala. Jeremia u lika ku ya kwa Anatota kono wa swalwa sina sitobi, wa natwa, ni ku beiwa mwa tolongo mazazi a mañata. Zedekia cwale wa mu lumela. Kana ku na ni linzwi le li zwa ku Jehova? Kaniti li teñi! “U ka fiwa mwa mazoho a mulena wa Babilona”! (37:17) Ka ku halifiswa ki bupolofita bwa sinyeho bwa ku swalelela bwa Jeremia, manduna ba mu nepela mwa musima wa sileze. Ebedi-Meleki wa Muetopia, mulibeleli mwa ndu ya mulena, ka sishemo wa mu kupela, mi Jeremia w’a puluswa kwa lifu, kono u zwelapili ku kwalelwa mwa Lapa la Tolongo. Jeremia hape u bizwa ki Zedekia, mi yena u yo mu bulelela kuli: ‘U ikise ku mulena wa Babilona, ha ku si cwalo u ka hapiwa mi Jerusalema u ka sinyiwa!’—38:17, 18.

29. Ki bumaswe bufi bo bu wela Jerusalema cwale, kono Jeremia ni Ebedi-Meleki ba ba mwa muinelo mañi?

²⁹ Jerusalema i potolohiwa ka likweli ze 18, mi munzi u kenwa ku ona ka mwaha wa bu 11 wa Zedekia. Mulena wa baleha ni mpi ya hae kono wa swalwa. Bana ba hae ni manduna ba bulawa inge a talimezi, mi kiha punyiwa meto ni ku iswa kwa Babilona a tamilwe mawenge. Munzi wa ciswa ni ku sinyiwa, mi kwand’a bafuzana ba banyinyani batu kaufela ba iswa mwa butanga kwa Babilona. Ka taelo ya Nebukadenezare, Jeremia wa lukululwa ku zwa mwa lapa la tolongo. A si ka lukululwa kale u bulelela Ebedi-Meleki ka za sepiso ya Jehova ya ku mu lamulela, ‘kakuli a kile a sepa Jehova.’—39:18.

30. Batu ba ba siyezi ba palelwa cwañi ku utwa kelezo ya Jeremia, mi ki katulo ya sinyeho mañi yeo Jeremia a zibahaza mwa Egepita?

³⁰ Likezahalo za mafelelezo kwa Mizipa ni mwa Egepita (40:1–44:30). Jeremia u siyala kwa mizipa ni Gedalya, ili y’o Mababilona ba fa ku busa batu ba ba siyezi. Gedalya u bulawa hamulaho wa likweli ze peli. Batu ba kupa kelezo ya Jeremia, mi u ba fa linzwi la Mulimu kuli: ‘Jehova h’a na ku mi wiseza fafasi mwa naha ye. Mu si ke mwa saba mulena wa Babilona. Niteñi, ha mu ka ya kwa Egepita, mu ka yo shwa!’ Bona b’a ya kwa Egepita, mi ba ya ni Jeremia ni Baruki. Kwa Takapanesi mwa Egepita, Jeremia u zibahaza katulo ya Jehova ya sinyeho: Mulena wa Babilona u ka beya lubona lwa hae mwa Egepita. Ha ku na tuso ya kuli Isilaele a lapele milimu ya Egepita ni ku kala ku ezeza “mulena wa musali wa kwa lihalimu” matabelo. Kana ba libezi mo Jehova n’a yundiselize Jerusalema kabakala ku lapela maswaniso kwa hae? Jehova u ka ba tiseza bumaswe mwa Egepita, mi ha ba na ku kutela kwa Juda. Ka ku ba sisupo, Jehova u fa Faro Hofra ka sibili mwa mazoho a lila za hae.

31. Ki ku kolwisa mañi ko ku fiwa Baruki?

³¹ Za Baruki (45:1-5). Baruki u utwa bumaswe ka ku utwa bupolofita bwa sinyeho bwa ku kuta-kutela bwa Jeremia. U bulelelwa ku nahana pili ka za musebezi wa Jehova wa ku yaha ni ku wisa ku fita ku “ipatela linto ze tuna.” (45:5) U ka piliswa mwahal’a bumaswe kaufela.

32. “Lilumo la Jehova” li ka taha fahalimu a bomañi?

³² Lilumo la Jehova kwa macaba (46:1–49:39). Jeremia u bulela ka za ku tula Egepita kwa Babilona kwa Karakemishi ni ko kuñwi. Macaba niha ka yundiswa, Jakobo u ka zwelapili ku ba teñi kono u ka ba ni ku fiwa koto. “Lilumo la [Jehova, NW]” li ka wela Mafilisita, Mamoabi ba ba ikuhumusa ni Maamoni ba ba itundumuna, fahalimu a Edomo ni Damaseka, Kedare ni Hazori. (47:6) Buta bwa Elami bu ka lobiwa.

33. (a) Kiñi se si ka ezahala ku Babilona, sona sinwiso sa gauda? (b) Kacwalo, ki sifi seo batu ba Mulimu ba lukela ku eza?

³³ Lilumo la Jehova ku Babilona (50:1–51:64). Jehova u bulela cwana ka za Babilona: Mu zibise zeo mwahal’a macaba. Mu si ke mwa pata. Babilona u hapilwe mi balimu ba hae ba shwauzwi. Ha mu sabe ku yena. Sona sikoma se si tubile macaba a lifasi kaufela si lobilwe. “Wena muikuhumusi,” wena ya limbile Isilaele ni Juda ba ba mwa butanga, u zibe kuli Jehova wa limpi ki yena Mulukululi wa bona.  Babilona ikaba maino a libatana za mwa naheñi. “Sina mo ne ku inezi, Mulimu h’a sinya Sodoma ni Gomora . . . , ha ku sa na ku taha mutu mwateñi.” (50:31, 40) Babilona u bile sinwiso sa gauda mwa lizoho la Jehova sa ku kolwisa macaba ka sona, kono hañihañi u wile, u sinyehile. Mu bokolole kabakala hae. Jehova u zusize moya wa malena ba Mamede kuli ba mu sinye. Bahali ba Babilona ba tuhezi ku lwana. Ba fetuhile basali. Mwan’a Babilona wa musizana u ka hatikelwa sina sihoto. “Ba lobale buloko bo bu sa feli, fo ba si ke ba zuha.” Liwate li tile mi li apesize Babilona ka mandinda. “Mu zwe mwateñi mina ba sicaba sa ka; mu pilise mutu ni mutu bupilo bwa hae kwa buhali bo bu cisa bwa [Jehova, NW].” (51:39, 45) Mu utwe mulumo wa sihuwo, ni ku sinyiwa kwa Babilona! Lilwaniso za ndwa za Babilona li lukela ku lobakiwa, kakuli Jehova ki Mulimu ya kutisa. U fa mutu ni mutu mupuzo o mu swanela.

34. Ki sisupo mañi se si swaniseza ku wa kwa Babilona?

³⁴ Jeremia u laela Seraya kuli: ‘U ye kwa Babilona u yo bala manzwi a bupolofita a bumaswe bo bu ka tahela Babilona. Mi u i tamelele licwe, u i nepele mwa Eufrati. “Mi u bulele, u li: Babilona u ka tiba cwalo, a si ke a zuswa, kabakala likozi ze ni ka tisa fahalimu a hae.”—51:61-64.

35. Ki taba mañi ye latelela?

³⁵ Ze ñozwi za ku wa kwa Jerusalema (52:1-34). Taba ye i bat’o ba ye swana ni ye kile ya ñolwa kwa 2 Malena 24:18-20; 25:1-21, 27-30.

MABAKA HA I LI YE TUSA

36. (a) Ki mutala mañi wa cisehelo ye bundume o lu fumana ku Jeremia? (b) Baruki, bana ba Rekabi, ni Ebedi-Meleki ni bona ki mitala ye minde ku luna ka mukwa ufi?

³⁶ Bona bupolofita bo bu buyelezwi bo kaufela ki bo bu yahisa ili bo bu tusa. Mu bone mutala wa bundume wa yena mupolofita ka sibili. N’a sa sabi ku shaela lushango lo lu si lo lunde kwa batu ba ne ba sa lumeli. N’a toile sango ni ba ba maswe. N’a lemuhile putako ya lushango lwa Jehova, ili ku ifana ka pilu kaufela kwa musebezi wa Jehova ni ku sa tuhela ni kamuta. N’a fumani Linzwi la Mulimu ku ba sina mulilo o cisa o kenyizwe mwa masapo a hae, mi ne li tisa tabo ni ku nyakalalisa pilu ya hae. (Jer. 15:16-20; 20:8-13) Haike ni luna lu be ni cisehelo ye cwalo ka za linzwi la Jehova! Haike hape lu fe kemelo ya ka busepahali kwa batanga ba Mulimu, sina mwa n’a ezelize Baruki ku Jeremia. Ku ipeya ku utwa ko ku buniti kwa bana ba Rekabi ni kona ki mutala o munde ku luna, hamohocwalo ni tuso ye sishemo yeo Ebedi-Meleki n’a file mupolofita ya n’a nyandiswa.—36:8-19, 32; 35:1-19; 38:7-13; 39:15-18.

37. Nyakisiso ya Jeremia i tiisa cwañi tumelo mwa m’ata a Jehova a bupolofita?

³⁷ Linzwi la Jehova le ne li tile ku Jeremia ne li talelelizwe ka ku nepahala ko ku komokisa. Kaniti luli seo si tiisa tumelo mwa m’ata a Jehova a bupolofita. M’u nge ka mutala talelezo ya bupolofita b’o Jeremia n’a konile ku iponela, bo bu cwale ka ku hapiwa kwa Zedekia ni ku sinyiwa kwa Jerusalema (21:3-10; 39:6-9), ku tululwa fa bulena ni ku yo shwela mwa buhapiwa kwa Mulena Shalume (Joakazi) (Jer. 22:11, 12; 2 Mal. 23:30-34; 2 Makol. 36:1-4), ku hapiwa kwa Mulena Konia (Jojakini) ni ku iswa kwa Babilona (Jer. 22:24-27; 2 Mal. 24:15, 16), ni lifu mwahal’a silimo si li siñwi la mupolofita wa buhata Hanania (Jer. 28:16, 17). Bona bupolofita bo kaufela, ni bo buñwi, ne bu talelelizwe sina mwa n’a bulelezi cimo Jehova. Bapolofita ni batanga ba Jehova ba hasamulaho ni bona ne ba fumani bupolofita bwa Jeremia ku ba bwa niti ni bo bu tusa. Sina ka mutala, Daniele n’a lemuhezi ku ze ñolwa za Jeremia kuli ku ba matota kwa Jerusalema ku lukela ku ba lilimo ze 70, mi Ezira n’a isize mamelelo kwa talelezo ya manzwi a Jeremia kwa mafelelezo a lilimo ze 70.—Dan. 9:2; 2 Makol. 36:20, 21; Ezi. 1:1; Jer. 25:11, 12; 29:10.

38. (a) Ki bulikani mañi, bo bu amilwe hape ki Jesu, bo bu bonisizwe mwa bupolofita bwa Jeremia? (b) Ki sepo mañi ya Mubuso ye zibahazwa?

³⁸ Ka nako ya n’a tomile mukiti wa Mulalelo wa Mulena ni balutiwa ba hae, Jesu n’a bonisize talelezo ya bupolofita bwa Jeremia bo bu ama bulikani bo bunca. Kacwalo n’a amile kwa “bulikani bo bunca bwa mwa mali a ka,” ili ka b’o libi za bona ne li swalezwi mi ne ba kopanyizwe ku ba sicaba sa Jehova sa kwa moya. (Lu. 22:20; Jer. 31:31-34) Bona bao ba ba ketilwe ka moya ili ba ba tiswa mwa bulikani bo bunca ki bona bao Kreste a kenya mwa bulikani bwa Mubuso, ilikuli ba yo busa ni yena mwa lihalimu. (Lu. 22:29; Sin. 5:9, 10; 20:6) Ona Mubuso w’o u amilwe h’a sikai mwa bupolofita bwa Jeremia. Mwahal’a ku shubaulwa kaufela kwa Jerusalema ya sa sepahali, Jeremia n’a bonisize sepo ye: “A mu bone, ku bulela [Jehova, NW], mwa mazazi a kwapili ni ka tahiseza Davida Lituhela le li lukile. Puso ya hae i ka swanela mulena, a buse ka butali, a zamaise likatulo ka ku luka ni ka niti mwa naha.” Ee, mulena ya bizwa “[Jehova, NW], Ku Luka kwa luna.”—Jer. 23:5, 6.

39. Ku kuta kwa bomasiyaleti ku zwa kwa Babilona, sina mo ne ku bulelezwi cimo ki Jeremia, ku fa buikolwiso bwa nto mañi?

³⁹ Jeremia hape u bulela ka za ku kutiswa sinca kuli: “Kono ba ka sebeleza [Jehova, NW] Mulimu wa bona, ni Davida mulen’a bona ye ba ka fiwa ki Na.” (30:9) Kwa mafelelezo, u bulela ka za linzwi le linde leo Jehova a bulezi ku ama Isilaele ni Juda, kuli “mwa mazazi ao ni mwa nako yeo, [Jehova u] ka tahiseza Davida Lituhela la Ku Luka,” ili ku atisa peu ya hae ni kuli ku be ni “mwana ya ka busa mwa lubona lwa hae.” (33:15, 21) Sina ka mo ne ba kutezi bomasiyaleti kwa Babilona, Mubuso wa lona “Lituhela” le li lukile leo u ka tisa katulo ye lukile ni ku luka mwa lifasi-mubu kaufela.—Lu. 1:32.

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]