Buka ya Bibele ya Bu 9—1 Samuele

Bañoli: Samuele, Gadi, Natani

Ko Ne I Ñolezwi: Isilaele

Fo Ne I Felelizwe ku Ñolwa: c. 1078 B.C.E.

Nako ye Nyakisisizwe: c. 1180–1078 B.C.E.

1. Ki cinceho mañi ye tuna mwa tamaiso ya sicaba sa Isilaele ye ne i tile ka 1117 B.C.E., mi ki miinelo mañi ye ne i ka latelela hamulaho wa f’o?

MWA silimo sa 1117 B.C.E., ne ku tile cinceho ye tuna mwa tamaiso ya sicaba sa Isilaele. Ne ku ketilwe mutu ku ba mulena! Seo ne si ezahezi Samuele ha n’a li mupolofita wa Jehova mwa Isilaele. Nihaike kuli Jehova n’a zibezi cimo ni ku bulela cimo seo, cinceho ya ku ba ni mubusi ya li mutu wa fa lifasi-mubu, ka mo ne si batezi sicaba sa Isilaele, ne i kakamalisize hahulu Samuele. Ka ku ba ya n’a ipeile hahulu kwa sebelezo ya Jehova ku zwa fa ku pepwa kwa hae, ni ka ku ba ya n’a tezi hahulu temuho ye likute ya bulena bwa Jehova, Samuele n’a bonezi cimo ze maswe ze ne ka tahela bahabo ba sicaba sa Mulimu se si kenile. Kiha n’a taluselizwe fela ki Jehova ha n’a ezize se ne ba tokwa. “Samuele a taluseza sicaba mukwa wa puso ya bulena, a u ñola mwa buka, mi a beya buka fapil’a [Jehova, NW].” (1 Sam. 10:25) Nako ya baatuli ya fela cwalo, mi kwa kala nako ya malena ba butu ili yeo mwahal’a yona Isilaele n’a ka fita fa ku ba ni m’ata ni libubo le ne li si ka bonwa kale, kwa nalulelule a wele mwa maswabi ni ku latehelwa ki shemubo ya Jehova.

2. Ki bomañi ba ne ba ñozi 1 Samuele, mi ne ba li batu ba mayemo mañi?

² Ki bomañi ba ne ba kona ku ñola litaba za bumulimu za yona nako ye ipitezi yeo? Ka ku swanela, Jehova n’a ketile Samuele ya n’a sepahala kuli a kalise ku ñola. Samuele i talusa “Libizo la Mulimu,” mi ki ya n’a zwile mubano mwa ku yemela libizo la Jehova mwa miteñi yani. Ku bonahala kuli Samuele n’a ñozi likauhanyo ze 24 za pili za buka ye. Ku zwa f’o, fa lifu la hae, Gadi ni Natani ba zwelapili ku ñola, ili ku feza lilimo ze sikai za mafelelezo za taba yeo ku isa fa lifu la Saule. Seo si boniswa ki 1 Makolonika 29:29, ye li: “Haili litaba za mulena Davida za ku kala ni za ku ungula, ki ze, liñozwi mwa Litaba za muboni Samuele, ni mwa Litaba za mupolofita Natani, ni mwa Litaba za muboni Gadi.” Ka ku sa swana ni Malena ni Makolonika, libuka za Samuele li bat’o ba ze sa ami ku ze ne ñozwi kwamulaho, mi kacwalo bo Samuele, Gadi, ni Natani, ba ne ba pila mwa linako za n’a pila ku zona Davida, ba tiiswa kuli ki bona bañoli. Bulalu bwa bona banna bao ne ba li mwa mayemo a sepahala ka ku ba bapolofita ba Jehova mi ne ba lwanisa bulapeli bwa maswaniso bo ne bu fokolisize m’ata a sicaba.

3. (a) Ne ku tile cwañi kuli 1 Samuele i be buka inosi? (b) Ne i felizwe lili, mi i nyakisisa nako ye kuma kai?

³ Kwa makalelo libuka ze peli za Samuele ne li li muputo u li muñwi. Samuele ne i bile libuka ze peli muta kalulo ye ya Septuagint ya Sigerike ne i hasanyizwe. Mwa Septuagint, 1 Samuele ne i bizizwe 1 Mibuso. Kona ku alula k’o ni libizo la 1 Malena ne li ngilwe ki Vulgate ya si-Latin mi li zwelapili mwa Libibele za Sikatolika ku t’o fita ni kacenu. Taba ya kuli kwa makalelo 1 Samuele ni 2 Samuele ne li buka i liñwi i boniswa ki ze ñozwi ki bo Masorete kwa 1 Samuele 28:24, ze bulela kuli timana ye i  fahal’a buka ya Samuele. Ku bonahala kuli buka yeo ne i felizwe ibat’o ba ka 1078 B.C.E. Kacwalo ku kana kwa ba kuli 1 Samuele i nyakisisa nako ye fita hanyinyani lilimo ze mwanda, ku zwa ibat’o ba ka 1180 ku isa ka 1078 B.C.E.

4. Ku nepahala kwa taba ye mwa 1 Samuele ku yemezwi cwañi?

⁴ Bupaki bwa ku nepahala kwa taba yeo ki bo buñata. Miinelo ya lundandala ya swanela likezahalo ze talusizwe. Ka ku hoha mamelelo, ku lwanisa mafulo a Mafilisita kwa Jonatani fa Mikimashi, ko ne ku isize kwa ku tula Mafilisita ka ku tala, ne ku kutezwi mwa Ndwa ya Lifasi ya I ki musole wa Mpi ya Britain, ya bihilwe kuli n’a tulile ba kwa Turkey ka ku latelela miinelo ya naha ye talusizwe mwa taba ya Samuele ye buyelezwi.—14:4-14. *

5. Bañoli ba Bibele ba paka cwañi buniti bwa 1 Samuele?

⁵ Niteñi, ku sa na ni bupaki bo butuna ni ku fita bwa ku buyelelwa ni buniti bwa buka ye. I na ni talelezo ye iponahaza hande ya bupolofita bwa Jehova bwa kuli Isilaele u ka bata ku ba ni mulena ya li mutu wa fa lifasi-mubu. (Deut. 17:14; 1 Sam. 8:5) Hamulaho wa lilimo, Hosea n’a tiisize buniti bwa yona, ka ku ama ku Jehova a nze a li , “Ni ku file mulena inze ni halifile; mi ni mu zwisize inze ni bifile.” (Hos. 13:11) Pitrosi n’a akalelize kuli Samuele n’a buyelezwi ha n’a zibahalize Samuele kuli ne li mupolofita ya n’a ‘polofitile linako’ za Jesu. (Lik. 3:24) Paulusi n’a amile kwa 1 Samuele 13:14 ha n’a talusa ka bukuswani litaba za Isilaele ze ezahezi. (Lik. 13:20-22) Jesu yena ka sibili n’a bonisize kuli taba ye ki ya niti ka ku buza Bafalisi mwa linako za hae kuli: ‘Kikuli ha mu si ka bala se ne si ezizwe ki Davida h’a n’a lapile, yena ni b’a n’a zamaya ni bona?’ A kandeka taba ya ku kupa sinkwa sa poniso kwa Davida. (Mat. 12:1-4; 1 Sam. 21:1-6) Ezira ni yena n’a amuhezi taba ye kuli ki ye buniti, sina ha se ku bulezwi.—1 Makol. 29:29.

6. Ki bufi bupaki bo buñwi bwa mwahal’a Bibele bo bu bonisa kuli 1 Samuele ki ye buniti?

⁶ Ye ka ku ba yona taba ya pili ya likezo za Davida, ku bulelwa kaufela kwa Davida mwahal’a Mañolo kaufela ku bonisa kuli buka ya Samuele ki kalulo ya Linzwi la Mulimu le li buyelezwi. Ze ñwi za likezahalo za yona mane li amilwe mwa litaluso za fahalimu za lisamu za Davida, sina kwa Samu 59 (1 Sam. 19:11), Samu 34 (1 Sam. 21:13, 14), ni Samu 142 (1 Sam. 22:1 kamba 1 Sam. 24:1, 3). Kacwalo, bupaki bo bu mwa Linzwi la Mulimu bu paka ka ku tala buniti bwa 1 Samuele.

ZE MWA 1 SAMUELE

7. Litaba ze mwa buka ye li ama bupilo bwa baeteleli bafi mwa Isilaele?

⁷ Buka ye i nyakisisa bupilo bwa baeteleli ba bane ba Isilaele, ka ku tala kamba kalulo ya bona fela: bo Eli muprisita yo mutuna, Samuele mupolofita, Saule mulena wa pili, ni Davida ya n’a tozizwe kuli a be yena mulena ya tatama.

8. Ki ifi miinelo ye isa kwa ku pepwa kwa Samuele ni ku ba kwa hae ya “sebeleza Jehova”?

⁸ Buatuli bwa Eli ni Samuele ya n’a li mwanana (1:1–4:22). Taba ha i nze i kala, lu talusezwa Anna, musali ya oliswa hahulu ki munn’a hae Elikana, wa Mulivi. Anna ki mumba mi u sheununwa ka seo ki muhalizo wa hae, Penina. Lubasi ha lu nze lu pota mo lu potelanga ka mwaha kwa Shilo, ko ku inzi aleka ya bulikani bwa Jehova, Anna u lapela ku Jehova ka maikuto a tungile kuli a mu fe mwana. U sepisa kuli haiba tapelo ya hae i alabiwa, u ka neela mwana y’o kwa sebelezo ya Jehova. Mulimu u alaba tapelo ya hae, mi Anna u pepa mwana wa mushimani, Samuele. A sa kwa fela, Anna u mu tisa kwa ndu ya Jehova mi u mu siya mwa pabalelo ya muprisita yo mutuna, Eli, kuli ki ya ‘filwe Jehova.’ (1:28) Anna cwale u talusa maikuto a hae ka pina ye tezi tabo ili ya buitumelo. Mushimani u ba ya “sebeleza [Jehova, NW] fapil’a muprisita Eli.”—2:11.

9. Samuele u ba cwañi mupolofita mwa Isilaele?

⁹ Lika ha li si ka konda ku Eli. S’a supezi, mi bana ba hae ba babeli ba bile binna bye bi si na ngana ili bye bi “sa sabi [Jehova, NW].” (1 Sam. 2:12) Ba itusisa litulo za bona za buprisita ka ku kolwisa mukwañuli ni litakazo za bona ze maswe. Eli ha ba kalimeli. Kacwalo Jehova u luma lushango lwa bumulimu lo lu ama ndu ya Eli, ili ku lemusa kuli “ku si ke kwa hula munna ku ba mucembele ku ba lusika lwa hao, ku ya ku ile” ni kuli Eli hamohocwalo ni bana ba hae ba ka shwa zazi li li liñwi. (1 Sam. 2:30-34; 1 Mal. 2:27) Kwa mafelelezo, U luma mushimani Samuele ku Eli ku y’o fitisa lushango lwa katulo ili lo lu huwisa lizebe. Samuele wa mwanana u ba cwalo mupolofita mwa Isilaele.—1 Sam. 3:1, 11.

10. Jehova u atula cwañi ndu ya Eli?

¹⁰ Nako ha i nze i ya Jehova u fitisa katulo yeo ka ku tisa Mafilisita. Ndwa ha i nze i imela Isilaele, Maisilaele, ba nze ba huwaka, ba tisa aleka ya bulikani mwa mafulo a mpi ya bona ku i zwisa mwa Shilo. Ha ba utwa mihuwo ni ku ziba kuli Aleka i tisizwe mwa munganda wa Isilaele, Mafilisita ba itiisa mi ba ba ni tulo ye kakamalisa, ku fenya Maisilaele ka ku tala. Aleka ya hapiwa, mi bana ba Eli ba babeli ba shwa. Eli u utwa piho ya zeo, pilu ya hae i nze i ngangama. Ha ku bulelwa za Aleka, u wa fa sipula ngombemongo mi u shwa ka ku lobeha mulala. Lilimo ze 40 za buatuli bwa hae li fela cwalo. Ka niti, “Kanya i tuhile ku Isilaele,” kakuli Aleka i yemela ku ba kwa Jehova mwahal’a batu ba hae.—4:22.

11. Aleka i iponahaza cwañi ku sa ba nkau ya mabibo?

¹¹ Samuele u atula Isilaele (5:1–7:17). Cwale Mafilisita ni bona ba na ni ku ituta ka maswabi kuli aleka ya Jehova ha i lukelwi ku itusiswa sina nkau ya mabibo. Ha ba isa Aleka mwa tempele ya Dagoni kwa Ashidodi, mulimu wa bona u wela fafasi ka pata. Habusa hape Dagoni u wela fafasi mwa munyako,  ka nako ye toho ya hae ni mazoho a hae a mabeli li kayukile. Seo si kalisa tumelo ya Mafilisita ya bulapeli ili ya ku sa ‘hata fa munyako wa ndu ya Dagoni.’ (5:5) Mafilisita ba akufiseza Aleka kwa Gati mi hamulaho ni kwa Ekroni kono kaufela ha ku tusi se siñwi! Ba katazwa ki ku kalelwa, likeleswa, ni kozi ya lipeba. Malena ba Mafilisita, ka ku kalelwa hahulu mafu ha n’a nze a ekezeha, ba kutisa Aleka ku Isilaele fa koloi ye nca ye hohiwa ki litole ze peli za mazwezi. Kwa Beti-Shemeshi ba bañwi ba Maisilaele ba telwa ki butata kakuli ba ukumela mwa Aleka. (1 Sam. 6:19; Num. 4:6, 20) Kwa mafelelezo, Aleka i t’o ina mwa ndu ya Abinadabi mwa munzi wa Malivi wa Kiryati-Jearimi.

12. Ki limbuyoti lifi ze zwa mwa ku yemela bulapeli bo bu lukile kwa Samuele?

¹² Aleka i zwelapili ku ba mwa ndu ya Abinadabi ka lilimo ze 20. Samuele, ya n’a sa hulile ku ba munna, u susueza Isilaele ku tuhela bo Baale ni maswaniso a Ashitaroti ni kuli ba sebeleze Jehova ka pilu kaufela. Ba eza cwalo. Ha ba kopana kwa Mizipa kuli ba lapele, malena ba Mafilisita ba patisa Isilaele ka ku mu taseza. Isilaele u lapela ku Jehova ka Samuele. Lilata le li zwa ku Jehova la mishika li filikanya Mafilisita, mi Maisilaele, ka ku tiiswa ki sitabelo ni tapelo, ba tula. Ku zwelela onaf’o, “lizoho la [Jehova, NW] la ba le li bukiti fahalimu a Mafilisita mwa mazazi kaufela a’ inzi fa buatuli Samuele.” (7:13) Nihakulicwalo, Samuele ha tuheli ku sebeza. Mwa bupilo bwa hae kaufela u zwelapili ku atula Isilaele, ili ku potoloha naha ka silimo ni silimo ku zwa fa Rama, kwa mutulonyana wa Jerusalema, ku ya kwa Betele, Giligali, ni Mizipa. U yahela Jehova aletare mwa Rama.

13. Isilaele u fita cwañi fa ku hana Jehova ku ba Mulen’a bona, mi Samuele u ba lemusa ka ze ka zwa mwateñi lifi?

¹³ Mulena wa pili wa Isilaele, Saule (8:1–12:25). Samuele u supalezi mwa sebelezo ya Jehova, kono bana ba hae ha ba lateleli ndat’a bona, kakuli ba amuhela likweta ni ku biula likatulo. Ka seo banna bahulu ba Isilaele ba atumela Samuele ka kupo ye: “Cwale u lu batele mulena ya ka lu atulela, sina mw’a ezezwa macaba kaufela.” (8:5) Ka ku swaba hahulu, Samuele u lapela ku Jehova. Jehova u alaba kuli: “Ha ba hani wena, kono ba hanile Na, kuli ni si ke na ba mulen’a bona. . . . Mi cwale u utwe linzwi la bona.” (8:7-9) Nihakulicwalo, pili Samuele u lukela ku ba lemusa ka za ze maswe ze ka zwa mwa kupo ya bona ya bukwenuheli: bukombwa, mitelo, ku sa lukuluha, mi kwa mafelelezo maswabi a matuna ni ku itilelela ku Jehova. Ka ku sa biuka mwa litato za sona, sicaba si bata mulena.

14. Saule u fita cwañi fa ku tiya mwa bulena?

¹⁴ Cwale lu ziba za Saule, mwan’a Kishi wa lusika lwa Benjamine mi mwa Isilaele ha ku na ya mu fita kwa bunde ni butelele. U libiswa ku Samuele, ya mu kuteka fa mukiti, ku mu toza, mi hamulaho u mu zibahaza ku Isilaele kaufela kwa mukopano kwa Mizipa. Nihaike kuli Saule pili n’a ipatile mwa libyana, kwa nalulelule u tiswa kuli ki yena keto ya Jehova. Samuele hape u hupulisa Isilaele ka za liswanelo za bulena, mi u liñola mwa buka. Nihakulicwalo, mayemo a Saule a bulena ha tiyi, konji hamulaho wa ku tula Maamoni kwa hae, ko ne ku felize tasezo ya fa Jabeshi mwa Giliadi, mi sicaba si tiisa bulena bwa Saule kwa Giligali. Samuele hape u ba susueza ku saba, ku sebeleza, ni ku utwa Jehova, mi u kupa Jehova kuli a lume sisupo ka mishika mwa nako ye si ya teñi ni pula mwa nako ya kutulo. Ka ponahazo ye sabisa, Jehova u bonisa bunyemi bwa hae kabakala ku mu hana sina Mulena kwa bona.

15. Ki sibi sifi sa buipi se si isa kwa ku palelwa kwa Saule?

¹⁵ Ku sa utwa kwa Saule (13:1–15:35). Mafilisita ha ba nze ba zwelapili ku kataza Isilaele, Jonatani mwan’a Saule ya bundume u tula mafulo a Mafilisita. Ka ku lombota kezo yeo, sila si luma mpi ye tuna, ba bañata “sina mushabati wa fa likamba la liwate,” mi ba tibelela fa Mikimashi. Maisilaele ba ziyeleha. ‘Kabe Samuele n’a ka taha ku t’o lu fa ketelelo ya Jehova!’ Ka ku fela pilu mwa ku litela Samuele, Saule u fosa ka ku fa sitabelo sa ku cisa yena ka sibili ili ka buipi. Samuele u fita ka sipundumukela. Ka ku sa isa pilu kwa mabaka a Saule a ku ica matilikuba, Samuele u fitisa katulo ya Jehova: “Cwale, bulena bwa hao ha bu na ku tiya. [Jehova, NW] u iketezi munna yo muñwi ya ka kolisa pilu ya hae; [Jehova, NW] s’a mu ketile kuli ibe yena muzamaisi wa sicaba sa hae, kakuli wena ha u si ka mamela s’a ku laezi [Jehova, NW].”—13:14.

16. Kayeye ka Saule ka tisa butata bufi?

¹⁶ Jonatani, ka ku cisehela libizo la Jehova, hape u lwanisa mafulo a Mafilisita, ka nako ye a nze a li ni mutangana ya n’a lwalanga lilwaniso za hae fela, mi ba bulaya kapili batu ba 20. Zikinyeho ya lifasi i ekeza kwa ku filikana kwa sila. Sa tulwa, mi si shenjiwa ki Isilaele. Nihakulicwalo, tulo yeo i fokoliswa ki ku tapanya ka kayeye kwa Saule ili ku hanisa masole ku ca pili ndwa i si ka fela kale. Masole ba katala kapili mi ba foseza Jehova ka ku ca nama ya limunanu ze sa z’o bulaiwa ili ku sa lumelela nako ya ku li sulula mali. Jonatani, yena, u ikwetuluzi ka linosi pili a si ka utwa kale ka za ku tapanya, ili k’o a nyaza ka bundume kuli ki mukwalelo. U yangwelwa kwa lifu ki sicaba kabakala puluso ye tuna yeo a ezize mwa Isilaele.

17. Ki ku haniwa kufi ko kuñwi kwa Saule ko ku latelela sibi sa hae sa bubeli se situna?

¹⁷ Cwale ku taha nako ya ku fitisa katulo ya Jehova kwa Maamaleke ba ba nyenyisa. (Deut. 25:17-19) Ba na ni ku yundiswa ka ku tala. Ha ku na se si ka piliswa, ibe mutu kamba simunanu. Ha ku na ze ka hapiwa. Zote li lukelwa ku sinyiwa. Niteñi, Saule ka ku sa utwa u pilisa Agagi, mulena wa Maamaleke, ni ze nde ka ku fitisisa za mitapi, ili ka ku bulela kuli ki za matabelo ku Jehova. Seo si nyemisa hahulu Mulimu wa Isilaele kuli mane u buyelela  Samuele ku talusa ku haniwa kwa bubeli kwa Saule. Ka ku sa isa pilu kwa mabaka a Saule a ku itamulela, Samuele u zibahaza kuli: “[Jehova, NW] kana a ka tabela linubu za ku cisa, ni matabelo, sina mw’a tabelela mutu ya utwa linzwi la [Jehova, NW]? Bona! Ku utwa, ki se sinde ku fita matabelo . . . Cwale kakuli u hanile taelo ya [Jehova, NW], ni Yena u ku hanile kwa bulena.” (1 Sam. 15:22, 23) Saule cwale u kupa swalelo ku Samuele mi u swala kwa mungundo wa siapalo sa hae mi sa pazuha. Samuele u mu kolwisa kuli Jehova u ka pazula cwalo mubuso ku Saule mi a u fe ku mutu yo munde ku mu fita. Samuele yena ka sibili u’ nga mukwale, u bulaya Agagi, mi u fulalela Saule, ha na ku bonana ni yena ni kamuta.

18. Jehova u keta Davida ka mutomo mañi?

¹⁸ Ku toziwa kwa Davida, bundume bwa hae (16:1–17:58). Ka ku tatama Jehova u libisa Samuele kwa ndu ya Jese mwa Betelehema wa Juda kuli a y’o keta ni ku toza ya ka ba mulena. Bana ba Jese ba tatubiwa a li muñwi ka a li muñwi kono ba haniwa. Jehova u hupulisa Samuele kuli: “[Jehova, NW] h’a talimi sina mutu mw’a talimela; kakuli mutu u talima bunde, [Jehova, NW], Yena, u talima pilu.” (16:7) Kwa nalulelule, Jehova u bonisa kuli u lumela Davida, yo munyinyani ka ku fitisisa, ya taluswa ku ba “yo mufubelu, wa meto a mande, ni wa sibupeho se sinde,” mi Samuele wa mu toza ka oli. (16:12) Moya wa Jehova cwale u taha fahalimu a Davida, kono Saule u tahelwa ki moya o maswe.

19. Ki tulo ifi ya kwa makalelo yeo Davida a ba ni yona ka libizo la Jehova?

¹⁹ Mafilisita hape ba kenela Isilaele, mi ba tisa ikandulwa wa bona, Goliati, singangalume sa butelele bwa limita ze 2.9. Ki yo mutuna hahulu kuli mane siapalo sa hae si na ni bukiti bo bu eza li-kilogram ze 57 mi sipi ya lilumo la hae ki ya li-kilogram ze 6.8. (17:4, 5, 7) Ka zazi ni zazi yena Goliati y’o u shemaeta Isilaele ka nyefulo ni kashwau kuli ba kete munna ya ka t’o mu lwanisa, kono ha ku na ya alaba. Saule wa ngangama mwa tende ya hae. Kono Davida u fita fa ku utwa mashubu a Mufilisita y’o. Ka buhali bo bu lukile ni bundume bo bu buyelezwi, Davida u makala kuli: “Mufilisita yo, ya si ka kena mwa mupato, ki yena mañi kuli a shubule limpi za Mulimu Ya-Pila?” (17:26) Ka ku hana lilwaniso za Saule kakuli n’a si ka li twaela, Davida u ya kwa ku lwana, a na ni fela mulamu wa hae wa bulisana, kafwililo, ni macwe a ketalizoho a litelehile. Ka k’u nga ku lwana ni mushimani yo wa mulisana kuli ki nto ye sa mu swaneli, Goliati u kuta Davida. Kalabo ya ka buikolwiso ya utwahala ye li: “U tile ku na ka mukwale ni ka lilumo ni mukwazo; na, ni taha ku wena ka Libizo la [Jehova, NW] wa limpi.” (17:45) Licwe li li liñwi le li nongisizwe hande la fukumunwa ka kafwililo ka Davida, mi ikandulwa wa Mafilisita u ngandumukela fafasi! Ka ku mu matela, a nze a bonwa ki bubeli bwa limpi, Davida u comola mukwale wa singangalume seo mi u itusisa ona kwa ku puma toho ya sona. Ki ku punyusa kwa butuna kwa Jehova! Ki nyakalalo kwa butuna ye mwa munganda wa Isilaele! Cwale ikandulwa wa bona ha sa shwile, Mafilisita ba baleha, ba nze la lelekiswa ki Maisilaele ba ba tabile.

20. Mubonelo wa Jonatani ku Davida u fapahana cwañi ni wa Saule?

²⁰ Ku zuma Davida kwa Saule (18:1–27:12). Kezo ya Davida ya ka kutokwa sabo ya n’a ezelize libizo la Jehova i mu tahiseza bulikani bo butuna. B’o ki bwa Jonatani, ya li mwan’a Saule mi ka sipepo ki yena ya swanela ku yola bulena. Jonatani u “mu lata sina mw’a itatela i li yena,” kuli mane bubeli bwa bona ba iswala bulikani. (18:1-3) Davida ha sa bubana hahulu mwa Isilaele, Saule ka mabifi u bata ku mu bulaya, niha n’a mu fa mwan’a hae Mikali kuli a mu nyale. Sitoyo sa Saule si ekezeha hahulu, kuli mane kwa mafelelezo Davida u fita fa ku baleha ka tuso ye lilato ya Jonatani. Bubeli bwa bona ba lila ha ba kauhana, mi Jonatani u tiisa busepahali bwa hae ku Davida, ka ku bulela kuli: “[Jehova, NW] ki Yena ya ka ba mwahal’a luna, na ni wena, ni mwahal’a bana ba ka ni bana ba hao, ku ya ku ile.”—20:42.

21. Ki lifi ze ezahala mwahal’a ku baleha ku Saule kwa Davida?

²¹ Mwa ku baleha kwa hae ku Saule ya bifile, Davida ni ba hae ba sikai ba ba lapile ba fita mwa Nobu. Teñi mo muprisita Akimeleki, ha sa kolwisizwe kuli Davida ni micaha ba hae ba ipulukile kwa basali, u ba lumeleza ku ca sinkwa sa poniso se si kenile. Cwale ha sa filwe mukwale wa Goliati, Davida u sabela kwa Gati mwa naha ya Mafilisita, k’o a ipumiseza bupulumuki. Kih’a ya mwa lihaha la Adulami, ni kwa Moabi, mi hamulaho, ka kelezo ya mupolofita Gadi, u kutela kwa naha ya Juda. Ka ku saba kuli u ka kwenuhelwa ka ku latiwa kwa Davida, Saule ya bendiswa ki muna u tahisa kuli Doege wa Muedomo a bulaye baprisita ba kwa Nobu, mi ki Abiatare fela ya baleha ku y’o swalisana ni Davida. U ba muprisita wa sikwata seo.

22. Davida u bonisa cwañi busepahali ku Jehova ni likute kwa kopano ya Hae?

²² Ka ku ba mutang’a Jehova ya sepahala, Davida cwale u lwanisa hande Mafilisita. Niteñi, Saule u zwelapili ku zuma hahulu Davida, ili ku kopanya masole ba hae ni ku mu zuma “mwa lihalaupa la Eni-Gedi.” (24:1) Davida, mulatiwa wa Jehova, u kona kamita ku siya lizumi za hae. Ka nako ye ñwi u ba ni kolo ya ku bulaya Saule, kono wa ikanisa, mi u seha fela siemba kwa mungundo wa siapalo sa Saule kuli ibe bupaki bwa kuli u mu pilisize. Nihaiba yona kezo yeo ye sa holofazi mutu i sisita pilu ya Davida, kakuli u ikutwa kuli u lwanisize mutoziwa wa Jehova. Ki likute kwa butuna la kuteka ka lona kopano ya Jehova!

23. Abigaili u tabisa cwañi Davida mi kwa nalulelule u ba cwañi musal’a hae?

²³ Nihaike kuli cwale lifu la Samuele la ñolwa  (25:1), muñoli ya mu yola u zwelapili ku ñola taba ye. Davida u kupa kuli Nabali, wa kwa Maoni mwa Juda, a ba fe lico kabakala kuli ne ba tusize balisana ba Nabali. Nabali u ‘halifela’ fela batangana ba Davida, mi Davida a funduka kuli a y’o mu fa koto. (25:14) Ka ku lemuha lubeta, Abigaili, musal’a Nabali, u ikuzwa ku iseza Davida lico ilikuli a kuyule buhali bwa hae. Davida wa mu fuyaula kabakala kezo ye butali yeo mi u mu kutisa ka kozo. Abigaili ha zibisa Nabali se si ezahezi, pilu ya munna y’o ya letuka, mi u shwa hamulaho wa mazazi a lishumi. Davida yena ka sibili cwale u nyala Abigaili ya maoyo ili ya buheha.

24. Davida hape u pilisa cwañi Saule?

²⁴ Lwa bulalu, Saule ka muñañatoho u zuma Davida, mi hape u iponela mufelañeke wa Davida. ‘Jehova u lobaza Saule ni ba hae buloko bo butuna.’ Seo si konisa Davida ku kena mwa mafulo ni k’u nga lilumo la Saule, kono u tokolomoha ku isa lizoho la hae “fahalimu a mutoziwa wa [Jehova].” (26:11, 12) Davida u fitiswa fa ku balehela hape kwa naha ya Mafilisita kuli a pilele teñi, mi ba mu fa kuli a ine mwa Zikilagi. Ha li m’o u zwelapili ku n’o tasezanga ba bañwi ba lila za Isilaele.

25. Ki sifi sibi sa bulalu se situna seo Saule a eza?

²⁵ Lifu la Saule la buipulai (28:1–31:13). Malena ba Mafilisita ba kopanya limpi mi ba ya kwa Shunemi. Saule, ka ku alaba twaniso yeo, u isa limpi fa lilundu la Giliboa. U lika ka t’ata ku bata ketelelo kono ha koni ku fumana kalabo ku Jehova. Mwai kabe Samuele n’a ka bonwa! Ka ku itimeza mitala, Saule u eza sibi se siñwi se situna ha ya kwa ku yo bonana ni mupumbuli wa bafu kwa Eni-Doro, kwamulaho wa limpi za Mafilisita. Ha mu fumani, u mu kupa kuli a mu tahiseze Samuele. Ka ku tukufalelwa ku fita fa kutwisiso ye ñwi, Saule u’ nga kuli pono ya bona ki Samuele ya shwile. Nihakulicwalo, yena ya twi ki Samuele y’o ha na lushango lo lu kona ku omba-omba mulena. Kamuso u ka shwa, mi ka buniti bwa manzwi a Jehova, u ka byangulwa mubuso. Mwa mafulo a sili, malena ba Mafilisita ba sweli ku ya kwa ndwa. Ha ba bona Davida ni batu ba hae mwahal’a bona, ba kala ku sa ba sepa mi ba ba kutiseza kwa hae. Batu ba Davida ba fita kwa Zikilagi ka bunako luli! Mpi ya Maamaleke i hapile mabasi ni libyana za Davida ni batu ba hae, kono Davida ni batu ba hae ba ba manama, mi ba kutisa z’ote ku si na kolofalo.

26. Puso ye tezi likozi ya mulena wa pili wa Isilaele i fela cwañi?

²⁶ Ndwa cwale ya kolota fa lilundu la Giliboa. Isilaele wa fenyiwa, mi Mafilisita ba hapa libaka za butokwa mwa naha. Jonatani ni bana ba Saule ba bañwi ba bulaiwa, mi Saule y’a holofezi hahulu wa ifulula ka mukwale wa hae tota—a ipulaya. Mafilisita ba ba tulile ba paheka litupu za Saule ni bana ba hae ba balalu fa mamota a munzi wa Beti-Shani, kono li pahululwa mwa mayemo a kashwau ao ki banna ba Jabeshi-Giliadi. Puso ye tezi likozi ya mulena wa pili wa Isilaele i fitile fa ku fela kwa yona ko ku li likayamana.

MABAKA HA I LI YE TUSA

27. (a) Eli ni Saule ne ba palezwi mwa nto mañi? (b) Samuele ni Davida ki mitala ye minde kwa baokameli ni likombwa ba banca mwa linzila lifi?

²⁷ Mwa 1 Samuele ku iputezi litaba luli! Ka ku sepahala hahulu mwa butungi bwa litaba za yona kaufela, i tompolola bufokoli ni ku tiya kwa Isilaele ka nako ye swana. Ki ba babusi ba bane mwa Isilaele, ba babeli ku bona ili ba ne ba utwa mulao wa Mulimu mi ba babeli ne ba sa u utwi. Mu lemuhe ka m’o Eli ni Saule ne ba bezi bapalelwi: Wa pili n’a si k’a nga muhato, wa bubeli n’a ngile muhato ka buipi. Kwa lineku le liñwi, Samuele ni Davida ne ba bonisize ku lata nzila ya Jehova ku zwa kwa bwanana ku ya cwalo kwapili, mi ne ba kondisize cwalo lika. Ki tuto kwa butokwa ye lu fumana mo ya baokameli kaufela! Ki ko ku tokwahala hahulu kuli bona bao ba be ba ba tiile, ba ba mamela za bukeni ni tamaiso mwa kopano ya Jehova, ba ba kuteka litukiso za hae, ba ba si na boi, ba ba wile lipilu, ba ba bundume, mi ili ba ba beya ba bañwi mwa munahano ka lilato! (2:23-25; 24:5, 7; 18:5, 14-16) Hape mu lemuhe kuli ba babeli ba ne ba kondisize lika ne ba tusizwe ki tuto ya teokratiki ku zwa kwa bunca ku ya cwalo kwapili ni kuli ne ba na ni bundume ku zwa kwa bwanana mwa ku bulela lushango lwa Jehova ni ku sileleza ze beilwe mwa pabalelo ya bona. (3:19; 17:33-37) Haike balapeli ba Jehova kaufela ba banca kacenu ba be “bo Samuele” ni “bo Davida” ba banana!

28. Ku utwa ku koñomekilwe cwañi, mi ki kelezo mañi ya 1 Samuele ye kutezwi hamulaho ki bañoli ba bañwi ba Bibele?

²⁸ Manzwi a’ na ni ku hupulwa hande mwahal’a manzwi a’ tusa kaufela a buka ye ki ani ao Jehova n’a buyelezi Samuele ku a bulela ka ku atula Saule kabakala ku palelwa kwa hae ku ‘undisa libizo la Maamaleke mwatas’a lihalimu.’ (Deut. 25:19) Tuto ya kuli “ku utwa, ki se sinde ku fita matabelo” i kutezwi mwa miinelo ye fitana-fitana kwa Hosea 6:6, Mika 6:6-8, ni Mareka 12:33. (1 Sam. 15:22) Ki kwa butokwa kuli luna kacenu lu fumane tuso kwa taba ye buyelezwi ye ka ku utwa ka ku tala linzwi la Jehova Mulimu wa luna! Ku utwa mwa ku latelela bukeni bwa mali hape ku tisiwa kwa mamelelo ya luna kwa 1 Samuele 14:32, 33. Ku ca nama ye si ka sululwa hande mali ne k’u ngiwa kuli ki ku “foseza [Jehova, NW].” Seo sa sebeza ni kwa puteho ya Sikreste, sina ha ku utwahalizwe hande kwa Likezo 15:28, 29.

29. Buka ya 1 Samuele i bonisa ze zwa mwa mafosisa afi a sicaba ku Isilaele, ka temuso mañi ku ba ba ikuhumusa?

²⁹ Buka ya 1 Samuele i bonisa mafosisa a shwisa makeke a sicaba se ne si fitile fa k’u nga puso ya Mulimu ku zwelela kwa lihalimu kuli ki ye sa sebezi  hande. (1 Sam. 8:5, 19, 20; 10:18, 19) Butata ni kutokwa tuso kwa bubusi bwa batu li boniswa ka swanisezo ni ka bupolofita. (8:11-18; 12:1-17) Saule kwa makalelo u boniswa kuli ki munna ya ishuwa ya n’a na ni moya wa Mulimu (9:21; 11:6), kono katulo ya hae ya fosahala mi pilu ya hae ya ba ye maswe lilato la ze lukile ni tumelo ku Mulimu ha ne li nze li fokola. (14:24, 29, 44) Za n’a ezize kwa makalelo za cisehelo ne li takuzwi ki likezo za hae za hamulaho za buikuhumuso, ku sa utwa, ni ku sa sepahala ku Mulimu. (1 Sam. 13:9; 15:9; 28:7; Ezek. 18:24) Ku sa ba ni tumelo kwa hae ne ku tahisize ku ikutwa ku sa silelezwa, ko ne ku isize kwa muna, sitoyo, ni bubulai. (1 Sam. 18:9, 11; 20:33; 22:18, 19) N’a shwile ka mwa n’a pilela, mupalelwi ku Mulimu wa hae ni kwa sicaba sa hae, ili mamela ku bafi kamba bafi ba ne ba kana ba ba “baikuhumusi” sina yena.—2 Pit. 2:10-12.

30. Ki tulemeno tufi twa Samuele to ne tu kana twa huliswa ki likombwa ba mwa lizazi la cwale mi ili ka ku tuseha?

³⁰ Nihakulicwalo, ku na ni ze nde ze fapahana ku z’ani. Sina ka mutala, mu lemuhe nzila ya Samuele ya sepahala, ya n’a sebelelize Isilaele mwa bupilo bwa hae kaufela ku si na buputeleli, ketululo, kamba sobozi. (1 Sam. 12:3-5) N’a tukufalezwi ku utwa ku zwa kwa bwanana bwa hae (3:5), n’a na ni maoyo ni likute (3:6-8), n’a kona ku itingiwa mwa ku peta misebezi ya hae (3:15), n’a sa biuki mwa buineelo ni buipeyo bwa hae (7:3-6; 12:2), n’a itatela ku teeleza (8:21), n’a itukiselize ku yemela likatulo za Jehova (10:24), n’a tiile mwa likatulo za hae ku si na taba ni batu (13:13), n’a yemezi ku utwa ka ku tiya (15:22), mi n’a tundamezi mwa ku taleleza musebezi wa n’a filwe (16:6, 11). Hape n’a bulelwa hande ki ba bañwi. (2:26; 9:6) Bukombwa bwa hae bwa mwa bunca bu swanela ku susueza ba banca ku eza bukombwa kacenu (2:11, 18) mi hape ku zwelapili kwa hae ka ku sa tuhela ku isa fa lifu la hae ku swanela ku tiisa ba ba fokola ka busupali.—7:15.

31. Jonatani n’a li mutala o munde mwa nto mañi?

³¹ Cwale ku na ni mutala o munde hahulu wa Jonatani. N’a si ka bonisa ku sa tabela taba ya kuli Davida n’a tozelizwe bulena b’o yena Jonatani n’a swanela ku yola. Ka ku fapahana, n’a lemuhile tulemeno to tunde twa Davida mi a iswala ni yena bulikani. Bulikani bo bu swana ili bo bu si na buitati bu kona ku yahisa ni ku susueza hahulu kacenu mwahal’a ba ba sebeleza Jehova ka busepahali.—23:16-18.

32. Ki litengamo lifi ze nde ze bonwa kwa basali bo Anna ni Abigaili?

³² Kwa basali, ku na ni mutala wa Anna, ya n’a yanga kamita ni munn’a hae kwa sibaka sa ku lapelela teñi Jehova. N’a li musali ya ipeile fa tapelo, ya ikokobeza, ya n’a itobohile ku ba ni mwan’a hae kuli a buluke linzwi la hae ni ku bonisa buitebuho kwa sishemo sa Jehova. Mupuzo wa hae ne li o makaza luli ha n’a boni mwan’a hae a kalisa sebelezo ya Jehova ye tahisa se siñwi ili ya mwa bupilo kaufela. (1:11, 21-23, 27, 28) Fahalimu a seo, ku na ni mutala wa Abigaili, ya n’a bonisize ku ipeya kwatasi kwa sisali ni kutwisiso ili ze n’e tisize tumbo ya Davida, kuli hamulaho a ba musal’a hae.—25:32-35.

33. Lilato ni busepahali bwa Davida bwa ka kutokwa sabo li swanela ku lu susueza mwa nzila ifi?

³³ Lilato la Davida ku Jehova li talusizwe ka ku nyangumuna mwa lisamu za n’a opezi Davida ha n’a nze a zumiwa mwa lihalaupa ki Saule, “mutoziwa wa [Jehova, NW]” ya n’a kutela mwamulaho. (1 Sam. 24:6; Samu 34:7, 8; 52:8; 57:1, 7, 9) Mi Davida n’a bonisize bukeni bwa libizo la Jehova ka buitebuho bwa ka pilu kaufela ha n’a huwelelize likanyezo ku Goliati wa munyefuli! “Ni taha ku wena ka Libizo la [Jehova, NW] wa limpi, . . . Kacenu [Jehova, NW] u ka ku fa mwa mazoho a ka; . . . kuli lifasi kaufela li zibe kuli Mulimu u teñi mwa Isilaele; Kaufela ba ba kopani fa, ba ka ziba kuli [Jehova, NW] h’a lamuleli ka mukwale kamba ka lilumo; kakuli ndwa ki ya [Jehova, NW], mi u ka mi fa mwa mazoho a luna.” (1 Sam. 17:45-47) Davida, “mutoziwa” wa Jehova ya bundume ili ya sepahala, n’a lumbekile Jehova kuli ki Mulimu wa lifasi kamukana ya li yena fela Simbule sa niti sa ku puluswa. (2 Sam. 22:51) Haike lu latelela kamita ona mutala wo wa ka kutokwa sabo!

34. Milelo ya Mubuso wa Jehova i ekezeha cwañi ku patuluha ka ku ama Davida?

³⁴ Ki sifi seo 1 Samuele i si bulela ka za likezahalo za milelo ya Mubuso wa Mulimu? Aha, seo si lu tisa fa muinelo o zwile mubano luli wa buka ye ya mwa Bibele! Kakuli ki fona fo lu zibela za Davida, ili y’o libizo la hae mwendi li talusa “Mulatiwa.” Davida n’a latiwa ki Jehova mi n’a ketilwe sina “ya ka kolisa pilu ya hae,” ya swanela ku ba mulena mwa Isilaele. (1 Sam. 13:14) Kacwalo mubuso ne u shatulezwi kwa lusika lwa Juda, ka ku lumelelana ni mbuyoti ya Jakobo kwa Genese 49:9, 10, mi bulena ne bu ka ba mwa lusika lwa Juda ku fitela ku taha Mubusi ya ka utwiwa ki macaba kaufela.

35. Libizo la Davida ne li fitile cwañi fa ku swalisaniswa ni la Peu ya Mubuso, mi ki tulemeno tufi twa Davida t’o Peu yeo i ka bonisa?

³⁵ Fahalimu a seo, libizo la Davida li swalisaniswa ni la Peu ya Mubuso, y’o ni yena n’a pepezwi mwa Betelehema mi n’a li wa lusika lwa Davida. (Mat. 1:1, 6; 2:1; 21:9, 15) Yena y’o ki Jesu Kreste ya filwe kanya, “Tau ya lusika lwa Juda, Mubisi wa Davida,” ili “mubisi wa Davida ni lusika lwa hae, Naleli ye benya, ya kakusasa.” (Sin. 5:5; 22:16) Ka ku ba ya busa ka m’ata a Mubuso, yena “mwan’a Davida” y’o u ka bonisa ku tiya ni bundume kaufela bwa kukululu wa hae ya zwile mubano ili mwa ku lwanisa lila za Mulimu ka ku ba tula ni ku bonisa ku kena kwa libizo la Jehova mwa lifasi-mubu kamukana. Buikolwiso bwa luna mwa Peu ya Mubuso yeo ki bo bu tiile hakalo!

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]