Lituto ka za Mañolo A’ Buyelezwi ni Litaba ze A Ama

Tuto 1—Ku Potela Naha ya Sepiso

Likalulo za naha, ponahalo ya yona, malundu ni mabala a yona, linuka ni masa a yona, ni miinelo ya mbyumbyulu, mubu, ni mifuta ya limela za yona.

1. (a) Ki kabakalañi libizo la “Naha ya Sepiso” ha li swanela hahulu? (b) Ki tibelelo ifi ye nde hahulu ye lu kana lwa nahana ha lu nyakisisa lundandala lwa naha ye?

MILULWANI ya Naha ya Sepiso ya kwaikale ne i tomilwe ki Jehova Mulimu. (Ex. 23:31; Num. 34:1-12; Josh. 1:4) Ka lilimo ze myanda-nda yona naha yeo ne i bizwa ki ba bañwi kuli ki naha ya Palestine, ili libizo le li zwa ku la si-Latin la Palaestina ni la Sigerike la Pa·lai·stiʹne. Linzwi leo la bubeli li zwa ku la Siheberu la Peleʹsheth. Mwa Mañolo a Siheberu, Peleʹsheth i tolokilwe “naha ya Mafilisita,” mi i ama fela kwa kalulo ya Mafilisita, ba ne ba li lila za sicaba sa Mulimu. (Ex. 15:14) Nihakulicwalo, bakeñisa kuli Jehova n’a sepisize naha yeo ku Abrahama ya sepahala ni batu ba ba simuluha ku yena, pulelo ya kuli “Naha ye Sepisizwe,” kamba “Naha ya Sepiso,” ki ye swanela hahulu. (Gen. 15:18; Deut. 9:27, 28; Maheb. 11:9) Naha ye ki ye hoha hahulu mamelelo kabakala ku shutana-shutana kwa sibupeho sa yona, kakuli ku sona sibaka se sinyinyani seo ku na ni miinelo ye miñata ye fapahana hahulu ili ye fumaneha fa lifasi-mubu kamukana. Haiba Jehova n’a ka fa lipaki za hae ba kwaikale sanda sa naha ya sepiso ye cwalo ili ya miinelo ye minde ye fitana-fitana, fohe kanti wa kona ku fa balapeli ba hae ba ba ineezi lifasi le linca la paradaisi ye buheha ili ye mwa lifasi-mubu kamukana, ye na ni malundu, mabala, linuka, ni masa, kuli a ba tabise. Cwale ha lu iseñi mamelelo kwa miinelo ya sibupeho sa Naha ya Sepiso, ha lu inahanela ku i potela. *

BUTUNA

2. Majuda ne ba yahile mwa kalulo ye kuma kai ya Naha ya Sepiso, mi ni mwa kalulo ifi ye ñwi?

² Ka ku ya ka miseto ya yona ye filwe ki Mulimu ye bulezwi kwa Numere 34:1-12, naha ya n’a sepisizwe Isilaele neikaba kasholondondo. Neikaba ye bat’o ba likilomita ze 480 ku zwa mutulo ku ya mboela mi ili ye bat’o ba likilomita ze 56 mwa bupala, ka ku likanyeza fela. Ne li ha ku t’o fitiwa mwa lipuso za Malena bo Davida ni Salumoni f’o sibaka kaufela se ne si sepisizwe ne si hapilwe ka mpi, mi batu ba sona ba bañata ne ba komilwe. Niteñi, ka nañungelele sibaka mo ne ba yahile Majuda si taluswa kuli si simuluha fa Dani ku yo fita kwa Beeresheba, ili buhule bo bu bat’o ba likilomita ze 240 ku zwa mutulo ku ya mboela. (1 Mal. 4:25) Bupala bwa naha ku zwa fa lilundu la Karmele ku ya fa Liwate la Galilea bu bat’o ba likilomita ze 51, mi kwa mboela k’o mukulela wa liwate la Mediterranean u biukela kwa mboela-wiko bupala bu fitelela likilomita ze 80 ku zwa Gaza ku ya Liwate la Lizwai. Yona kalulo yeo ye ne yahilwe ye kwa wiko wa nuka ya Jordani ne i na ni fela butuna bo bu bat’o ba likalulo ze 15,000 za kilomita i liñwi mwa bupala ni ye ñwi mwa butelele. Niteñi, Maisilaele hape ne ba yahile mwa likalulo ze kwa upa wa Jordani (likalulo ze ne si ka bulelwa mwa milulwani ya sepiso ya kwa makalelo), ili ku tahisa kuli naha kaufela ye ne i yahilwe i be ya butuna bo bu bat’o fita fa likalulo ze 26,000 za kilomita i liñwi mwa bupala ni ye ñwi mwa butelele.

LILALO ZA KA TAHO

3. Ka ku itusisa mapa ya “Lilalo za ka Taho za Naha ya Sepiso” ni paragilafu, mu bonise ka bukuswani libaka ze mwa likalulo za naha za ka taho ze latelela: (a) mabala a kwa wiko wa Jordani, (b) naha ya malundu ye kwa wiko wa Jordani, (c) malundu ni linaha ze patami ze kwa upa wa Jordani.

³ Ku potela kwa luna Naha ya Sepiso ku ka lu fitisa mwa libaka ze latelela za ka taho za naha. Lisupo ze latelela li talusa ze inzi fa mapa ye mwa kauhanyo ye, ili ye bonisa ze akalezwa ku ba milulwani ya likalulo ze nyakisisizwe.

 Lilalo

A. Likamba la Liwate le Lituna.—Josh. 15:12.

B. Mabala a kwa Wiko wa Jordani

1. Libala la Asere.—Baat. 5:17.

2. Kasholondondo ka Likamba la Doro.—Josh. 12:23.

3. Mafulisezo a Sharoni.—1 Makol. 5:16.

4. Libala la Naha ya Mafilisita.—Gen. 21:32; Ex. 13:17.

5. Libala la Fahali le li Zwa Upa ku ya Wiko

a. Libala la Megido (Esdraelon).—2 Makol. 35:22.

b. Libala la Jizreele.—Baat. 6:33.

C. Lilalo za Malundu ze kwa Wiko wa Jordani

1. Mazulu a Galilea.—Josh. 20:7; Is. 9:1.

2. Mazulu a Karmele.—1 Mal. 18:19, 20, 42.

3. Mazulu a Samaria.—Jer. 31:5; Am. 3:9.

4. Shefela.—Josh. 11:2, NW; Baat. 1:9, NW.

5. Naha ya Malundu ya Juda.—Josh. 11:21.

6. Lihalaupa la Juda (Jeshimone).—Baat. 1:16; 1 Sam. 23:19, NW.

7. Negebi.—Gen. 12:9, NW; Num. 21:1, NW.

8. Lihalaupa la Parani.—Gen. 21:21; Num. 13:1-3.

D. Araba ye Tuna (Musindituna).—2 Sam. 2:29, NW; Jer. 52:7, NW.

1. Simbombolo sa Hula

2. Sibaka se si Potolohile Liwate la Galilea.—Mat. 14:34; Joa. 6:1.

3. Sikiliti sa Musindi wa Jordani (Ghor).—1 Mal. 7:46;

2 Makol. 4:17; Lu. 3:3.

4. Liwate la Lizwai (le li Shwile; Liwate la Araba).—Num. 34:3;

Deut. 4:49, NW; Josh. 3:16.

5. Araba (mboela wa Liwate la Lizwai).—Deut. 2:8.

E. Malundu ni Naha ye Patami ye kwa Upa wa Jordani.

​—Josh. 13:9, 16, 17, 21; 20:8.

1. Naha ya Bashani.—1 Makol. 5:11; Samu 68:15.

2. Naha ya Giliadi.—Josh. 22:9.

3. Naha ya Amoni ni ya Moabi.—Josh. 13:25; 1 Makol. 19:2;

Deut. 1:5.

4. Naha ye Lumbile ili ye Patami ya Edomo.—Num. 21:4; Baat. 11:18.

F. Malundu a Lebanoni.—Josh. 13:5.

A. LIKAMBA LA LIWATE LE LITUNA

4. Ki ifi miinelo ya kwa likamba la liwate?

⁴ Ka ku kalela ku pota kwa luna kwa wiko, pili lu bona likamba le li lapami mwa butelele bwa liwate la Mediterranean le linde, la mubala wa ndilu. Kabakala mushabati o muñata, lifuwekelo le linde fela mwatas’a lilundu la Karmele li fa Jopa; kono kwa mutulo wa Karmele ku na ni mafuwekelo a sikai a mande. Mafenisia, ba ne ba pila mwa naha mwa kalulo yeo ya likamba, ne ba tumile ka ku tekelela za liwate. Mufutumala ka nañungelele mwa silimo kwa likamba ki 19^o C. ye li mufutumala o munde, nihaike mbumbi i cisa hahulu, ka ku ba ni mufutumala wa ka nañungelele musihali o bat’o ba 34^o C. mwa Gaza.

B-1 LIBALA LA ASERE

5, 6. Mu taluse ka bukuswani (a) Libala la Asere, (b) kasholondondo ka likamba la Doro.

⁵ Libala le la kwa likamba li lapami likilomita ze bat’o ba 40 kwa mutulo ku zwa fa lilundu la Karmele. Bupala bwa lona bo butuna ka ku fitisisa bu bat’o ba likilomita ze 13, mi ki kalulo ya naha ye ne i filwe lusika lwa Asere. (Josh. 19:24-30) Ne li kasholondondo ka libala le li nunile mi ne ka beya ze ñata, ili ku tisa lico fa tafule ya silena ya Salumoni.—Gen. 49:20; 1 Mal. 4:7, 16.

B-2 KASHOLONDONDO KA LIKAMBA LA DORO

⁶ Kasholondondo ka naha kao ka ikabela mululwani wa likilomita ze 32 ni Malundu a Karmele. Ki ka bupala bwa likilomita z’e ne fela. Mane ki kasholondondo ka kwa likamba ka kalulo ye mwahal’a Karmele ni Mediterranean. Kwa mboela ya kona, ku na ni munzi wa mafuwekelo wa Doro, mi kwa mboela wa ona, ki kona ko a kalela mashabati. Mazulu a kwamulaho wa Doro ne a tahisa lico ze nde hahulu za mikiti ya Salumoni. Yo muñwi wa bana ba Salumoni n’a nyezwi ki sikombwa sa mwa silalo se.—1 Mal. 4:7, 11.

B-3 MAFULISEZO A SHARONI

7. (a) Sharoni i amilwe cwañi mwa bupolofita, mi ki kabakalañi? (b) Mwa linako za Maheberu sibaka se ne si itusiswa kwañi?

⁷ Kabakala ku buheha ko ne ku colaulwa kwa lipalisa za yona, ki ko ku swanela Sharoni ha i bulelwa mwa pono ya bupolofita ya Isaya ka za naha ya Isilaele ye kutisizwe sinca. (Is. 35:2) Ye ki naha ye nunile, ye mukamo. Ki libala la bupala bo bu mwahal’a likilomita ze 16 ni ze 19, ili la butelele bwa likilomita ze 64 ku kuta kwa mboela ku zwa kwa kasholondondo ka likamba la Doro. Mwa linako za Maheberu mishitu ya likota za oke ne i fumaneha kwa mutulo wa Sharoni. Mitapi ye miñata ne i fula teñi hamulaho wa ku kutulwa kwa bubeke. Ki kabakaleo ha ne i bizwa mafulisezo a Sharoni. Mwa linako za Mulena Davida, mitapi ya mulena ne i pila mwa Sharoni. (1 Makol. 27:29) Kacenu mwa sibaka seo ku fumaneha masimutuna a litolwana za mufuta wa maolonji.

B-4 LIBALA LA NAHA YA MAFILISITA

8. Libala la Naha ya Mafilisita li kai, mi miinelo ya lona ki ifi?

⁸ Kalulo ye ya naha i kwa mboela ya mafulisezo a Sharoni, ili ye lapami likilomita ze bat’o ba 80 fa likamba ni ze bat’o ba 24 kwa ñambamo. (1 Mal. 4:21) Mashabati a kwa likamba fokuñwi a ombokile ka likilomita ze silezi. Le ki libala le lituna, le li nanuha inge naha ye omile ku zwa fa limita ze 30 ku isa ku ze kona ku fita fa 200 kwa buse bwa Gaza kwa  mboela. Mubu u nunile; kono pula ha i neli hahulu, mi i ukumelwa ki linanga kamita.

B-5 LIBALA LA FAHALI LE LI ZWA UPA KU YA WIKO

9. (a) Ki mabala afi a mabeli a’ li libala la fahali le li zwa upa ku ya wiko, mi li na ni tuso mañi? (b) Ka ku itusisa maswaniso a li “Miinelo Tota ya Naha ya Sepiso,” mu taluse sibupeho sa nañungelele sa sibaka se.

⁹ Libala la fahali le li zwa upa ku ya wiko mane li na ni likalulo ze peli, Libala la Megido, kamba Esdraelon, kwa wiko, ni Libala la Jizreele kwa upa. (2 Makol. 35:22; Baat. 6:33) Lona libala kaufela leo la fahali ne li mapazulelo a mande a naha ku zwa mwa musindituna wa Jordani ku ya kwa likamba la Mediterranean, mi ne li bile nzila ya butokwa ku za pisinisi. Libala la Megido li isa mezi a lona mwa mulapo wa Kishoni, o zwa ku lona ka mpakana ye mwahal’a lilundu la Karmele ni mazulu a Galilea ku kena mwa libala la Asere mi ku zwa m’o u sululela mezi mwa Mediterranean. Ona mulaponyana w’o wa omanga mwahal’a likweli za mbumbi, kono ka linako ze ñwi u banga nukana.—Baat. 5:21.

10. (a) Mu taluse Libala la Jizreele. (b) Sona sibaka seo si hupulwa ka likezahalo lifi za mwa Bibele?

¹⁰ Libala la Jizreele li bubiseza mezi kwa mboela-upa ku liba kwa Jordani. Lona libala leo, la Jizreele, li na ni bupala bo bu eza likilomita ze 3.2 ni butelele bwa likilomita ze bat’o ba ze 19. Li kalela fa bupahamo bo bu eza limita ze 90, mi ki ha li shetumuka hande ku t’o fita fa limita ze 120 mwatas’a bupahamo bwa liwate bukaufi ni Beti-Sheani. Libala la fahali kamukan’a lona li nunile, mi kalulo ya Jizreele ki ye ñwi ya likalulo ze fumile ka ku fitisisa za naha kamukana. Jizreele yona i talusa kuli “Mulimu U Ka Hasa Peu.” (Hos. 2:22, NW) Mañolo a bulela ka za ku kateleha ni ku buheha kwa sikiliti se. (Gen. 49:15) Megido hamoho ni Jizreele ne li za butokwa mwa lindwa ze ne lwanilwe ki Isilaele ni linaha ze li mabapa, mi ki mona mo ne ba lwanezi bo Baraki, Gidioni, Mulena Saule, ni Jehu.—Baat. 5:19-21; 7:12; 1 Sam. 29:1; 31:1, 7; 2 Mal. 9:27.

C-1 MAZULU A GALILEA

11, 12. (a) Galilea ne i amilwe cwañi mwa bukombwa bwa Jesu, mi ki bomañi ba ne ba zwa mwa sikiliti se? (b) Mu taluse fapahano ye mwahal’a Galilea ya kwa Njetumuko ni Galilea ya kwa Ñambamo.

¹¹ Ne li kwa mboela ya mazulu a Galilea (ni bukaufi ni Liwate la Galilea) k’o Jesu n’a fezi hahulu buñata bwa bupaki bwa hae ka za libizo ni Mubuso wa Jehova. (Mat. 4:15-17; Mare. 3:7) Buñata bwa balateleli ba Jesu, hamohocwalo ni baapositola ba hae ba ba sepahala ba 11 kaufela, ne ba zwa mwa Galilea. (Lik. 2:7) Mwa sikiliti se, seo fokuñwi si bizwa Galilea wa kwa Njetumuko, sibaka sa teñi sa tabisa luli, ka ku ba ni mazulu a s’a fiteleli limita ze 600 kwa butelele. Konji mwa mbumbi fela, pula ya nela nako kaufela mwa naha ye tabisa ye, mi kacwalo haki naha ya lihalaupa. Mbumbi mazulu kaufela a tanya lipalisa, mi libala kaufela li tezi bubeke. Fa likalulo ze nyinyani ze lumbile ni ku patama, ku na ni mubu o nunile wa ku lima teñi, mi mazulu a swanela hahulu ku limiwa likota za olive ni za veine. Litolopo ze tumile mwa Bibele ze mwa sibaka se ki Nazareta, Kana, ni Naine. (Mat. 2:22, 23; Joa. 2:1; Lu. 7:11) Kalulo ye ne i tusize hahulu Jesu ku ba ni za ku itusisa ze ñata ha n’a tahisa liswanisezo za hae.—Mat. 6:25-32; 9:37, 38.

¹² Mwa kalulo ya kwa mutulo, kamba Galilea ya kwa Ñambamo, mazulu a nanuha ku fita fa limita ze 1,100, kacwalo ili ku ba tulundu to tu kwa lisina la malundu a Lebanoni. Galilea ya kwa Ñambamo i ikemezi ni ku sukululwa ki moya, mi pula i nela hahulu. Mwa miteñi ya likezahalo za mwa Bibele linjetumuko za kwa wiko ne li na ni mutemwa. Kalulo yeo ne i filwe lusika lwa Nafetali.—Josh. 20:7.

C-2 MAZULU A KARMELE

13. (a) Karmele ki nto mañi luli? (b) Mwa Bibele i bulezwi cwañi?

¹³ Muundo wa lilundu la Karmele u sutukela mwa liwate la Mediterranean ka ku iponahaza hande. Karmele ka mo ku inezi fela ki mazulu-zulu a tatamani, a butelele bo bu bat’o ba likilomita ze 48, ili a’ nanuha ku fita fa bupahamo bo bu kona ku ba limita ze 545 ku zwa fa bupahamo bwa mawate. I zwa kwa mazulu a Samaria ku ya kwa Mediterranean, mi lungo lwa yona, lo lu li muundo o mutuna o kwa mafelelezo a kwa mutulo-wiko, lu kateleha ni ku buheha ka ku sa libaleha. (Pina 7:5) Libizo la Karmele li talusa “Simu ya Miselo,” ili le li swanela luli lona lungo lo lu nunile lo, lwa masimu a’ bubana a veine ni likota za miselo ni za olive. Isaya 35:2 i itusisa lona sina sisupo sa kanya ye tahisa siselo ya naha ya Isilaele ye kutisizwe sinca: ‘I ka fiwa bunde bwa Karmele.’ Ki fona f’o Elia n’a memezi baprisita ba Baale kwa kangisano ili f’o ‘Mulilo wa [Jehova, NW] ne u shetumukezi’ ka ku bonisa mayemo a Hae a pahami ka ku fitisisa, mi ne li fahalimu a lilundu la Karmele f’o Elia n’a hohezi mamelelo kwa lilunyana le ne li bile pula ye tuna, ili ku feza cwalo ka makazo linanga mwa Isilaele.—1 Mal. 18:17-46.

C-3 MAZULU A SAMARIA

14. Ki masika afi a n’a yahile mwa mazulu a Samaria, mi sibaka se si swanela limela mañi?

¹⁴ Mboela ya kalulo yeo i na ni mazulu a mañata ni ku fita, ili a pahama ku fitelela limita ze 900 kwa upa. (1 Sam. 1:1) Mwa kalulo ye, pula i nela hande ku fita mwa Juda ye kwa mboela. Kalulo ye ne i yahilwe ki bana ba Efraimi, mwana yo munyinyani wa Josefa. Mutulo wa kalulo ye, o ne u filwe kwa licika la lusika lwa Manase, mwana yo muhulu wa Josefa, u na ni mabala a tungile ni a manyinyani a patami ili a potolohilwe ki mazulu. Naha ye tezi mazulu ha i si ka nuna hahulu, nihaike ku na ni masimu a likota za veine ni za olive, a konahalisizwe ki ku ubela hahulu njetumuko ye kwatas’a mazulu. (Jer. 31:5) Nihakulicwalo, mabala a tungile a matuna ki a mande hahulu kwa njimo ya za bubeke ni ya ka nañungelele. Mwa miteñi ya likezahalo za mwa Bibele ne ku na ni minzi ye  miñata mwa silalo se. Mwahal’a nako ya mubuso wa kwa mutulo, mileneñi ye milalu ye ne i tatamani ne i li ku Manase—ili Sikemi, Tiriza, ni Samaria—mi silalo kaufela sa fita fa ku bizwa Samaria, libizo la muleneñi.—1 Mal. 12:25; 15:33; 16:24.

15. (a) Mbuyoti ya Mushe ku Josefa ne i talelelizwe cwañi mwa silalo sa Samaria? (b) Naha ye ne i fuyauzwi cwañi hape mwahal’a linako za Jesu?

¹⁵ Ka buniti fela mbuyoti ya Mushe ku Josefa ne i talelelizwe ku yona naha ye. “A bulela Josefa, a li: Naha ya hae ibe ye fuyauzwi ki [Jehova, NW], ka linto ze nde hahulu ze zwa kwa lihalimu, yona puka, . . . ni ka linto ze nde hahulu ze meliswa ki lizazi. Ni ka linto ze nde hahulu ze mela ka kweli ni kweli, ni ka ze nde hahulu ze mela fa malundu a kale, ni ka ze nde hahulu ze mela fa malundunyana a kamita.” (Deut. 33:13-15) Ee, ye ne li naha ye tabisa hahulu. Malundu a yona ne a na ni likota ze ñata, mabala a yona ne a tisa hahulu siselo, mi ne i tezi minzi ye onyokile ili ye atezwi ki bayahi. (1 Mal. 12:25; 2 Makol. 15:8) Mwa linako za hamulaho Jesu n’a kutalize mwa naha ya Samaria, sina mo ne ba ezelize balutiwa ba hae, mi Bukreste ne bu yemezwi hahulu teñi mo.—Joa. 4:4-10; Lik. 1:8; 8:1, 14.

C-4 SHEFELA

16. (a) Shefela i cwañi? (b) Sikiliti seo ne li sa butokwa bufi mwa miteñi ya likezahalo ze mwa Bibele?

¹⁶ Hailif’o libizo la Shefela li talusa “Libala,” ka mo i inezi luli ki ya mazulu ili ye fita fa bupahamo bwa limita ze 450 kwa mboela mi i pazaulwa ki misindi ye zwa kwa upa ku ya wiko. (2 Makol. 26:10) Kwa upa wa libala la kwa likamba la naha ya Mafilisita i lumbile mi i ngiwa fela kuli ki libala ha i bapanyiwa ni mazulu a Juda a matelele ku yona a’ kwa upa hahulu. (Josh. 12:8) Mazulu a yona, a n’a tezi likota za sikamora, cwale a na ni masimu a likota za veine ni a za olive. (1 Mal. 10:27) Ne i na ni minzi ye miñata. Mwa litaba za Bibele ne i sebeza sina mukwalelo mwahal’a Isilaele ni Mafilisita kamba limpi lifi kamba lifi ze ne ka lika ku taseza Juda ku zwelela kwa mabala a kwa likamba la liwate.—2 Mal. 12:17; Obad. 19.

C-5 NAHA YA MALUNDU A JUDA

17. (a) Mwa miteñi ya likezahalo za mwa Bibele naha ya malundu ya Juda ne i tahisa cwañi siselo, mi kacenu bo? (b) Juda ne i ngiwa ku ba sibaka se sinde kwa nto mañi?

¹⁷ Ye ki naha ya macwe ili ya butelele bo bu eza likilomita ze 80 ni bupala bwa ze 32, ni bupahamo bo bu nanauha mwahal’a limita ze 600 ni ze fitelela 1,000 fahalimw’a bupahamo bwa mawate. Mwa miteñi ya likezahalo za mwa Bibele sibaka se ne si kwahezwi ki likota, mi sihulu kwa wiko, mazulu ni mabala ne a na ni masimu a mañata a bubeke, likota za olive, ni masimu a likota za veine. Se ne li sikiliti se ne si tahiseza Isilaele bubeke, oli, ni veine ye ñata. Sihulu sibaka se si li mabapa ni Jerusalema si lemakilwe hahulu likota haisali ku zwiwa mwa miteñi ya likezahalo za mwa Bibele mi kacwalo si bonahala ku sa tahisa se siñwi ha si bapanyiwa ni mo ne si inezi kale. Maliha, fokuñwi litwa la wa mwa likalulo ze lumbile hahulu ze fahali, ze cwale ka Betelehema. Kwaikale Juda ne i ngiwa ku ba sibaka se sinde sa minzi ni masabelo, mi mwa linako za butata batu ne ba kona ku balehela kwa malundu ao.—2 Makol. 27:4.

18. (a) Jerusalema ne i bile lili muleneñi wa Isilaele ni Juda? (b) Ki ifi miinelo ye miñwi ya muleneñi wo ye hoha mamelelo?

¹⁸ Sibaka se si zwile mubano mwa litaba za Juda ni za Isilaele ki Jerusalema, yeo hape i bizwa Sione, libizo la sibaka sa yona se si tiile. (Samu 48:1, 2) Kwa makalelo ne li munzi wa Makanana wa Jebusi, o ne u li fo ku lumbile fahalimu a makopanelo a musindi wa Hinomu ni wa Kedroni. Davida ha s’a u hapile ni ku u eza muleneñi wa hae, ne u yandululezwi kwa mutulo-wiko, mi kwa nalulelule wa nga ni musindi wa Tyropoeon. Nako ha i nze i ya musindi wa Hinomu wa fita fa ku bizwa Gehenna. Bakeñisa kuli Majuda ne ba ezeza teñi matabelo kwa milimu ya maswaniso, ne ku atuzwi kuli u silafezi mi wa fetulwa mayumbelo a manyalala ni litupu za likebenga ze maswe. (2 Mal. 23:10; Jer. 7:31-33) Kacwalo, mililo ya ona ya ba sisupo sa sinyeho ye tezi. (Mat. 10:28; Mare. 9:47, 48) Jerusalema ne i na ni mezi a manyinyani fela a kiwa mwa kasa ka Siloe, wiko wa musindi wa Kedroni, mi Ezekiasi n’a ka silelelize ka ku ka yahela limota kwande kuli ka be mwahal’a munzi.—Is. 22:11; 2 Makol. 32:2-5.

C-6 LIHALAUPA LA JUDA (JESHIMONE)

19. (a) Jeshimone i swanela cwañi taluso ya libizo la yona? (b) Ki likezahalo lifi za mwa Bibele ze n’e ezahalezi mwa silalo se?

¹⁹ Jeshimone ki lona libizo la mwa Bibele la Lihalaupa la Juda. Li talusa “Lihalaupa.” (1 Sam. 23:19, NW, litaluso za kwatasi) Ki libizo kwa ku talusa miinelo ni ku swanela! Lihalaupa leo li na ni njetumuko ya kwa upa ya mazulu a Juda a shangalakani ili a si na limela a mubu wa pepa, ili ye shetumuka limita ze fitelela 900 mwa likilomita ze 24 ha i nze i atumela Liwate la Lizwai, ko ku ba ni munanga o tungile wa makilici. Ha ku na litolopo mi ku na ni fela tunzi to tunyinyani mwa Jeshimone. Ne li ku lona lihalaupa la Juda le k’o Davida n’a matezi ha saba Mulena Saule, ne li mwahal’a lihalaupa le ni nuka ya Jordani kwa n’a kutalize Joani Mukolobezi, mi ki mwa silalo se mwa n’a keni Jesu ha n’a iz’o itima lico ka mazazi a’ 40. *—1 Sam. 23:14; Mat. 3:1; Lu. 4:1.

C-7 NEGEBI

20. Mu taluse Negebi.

²⁰ Kwa mboela ya mazulu a Juda ku inzi Negebi, mo ne ba pilile bapatriareka bo Abrahama ni Isaka ka lilimo-limo. (Gen. 13:1-3; 24:62) Bibele hape i biza kalulo ya mboela ya sibaka se kuli ki “lihalaupa la Zini.” (Josh. 15:1) Negebi ye bat’o ba ye omile i lapami mwahal’a sikiliti sa Beeresheba kwa mutulo ni Kadeshi-Baranea kwa mboela. (Gen. 21:31; Num. 13:1-3, 26; 32:8) Naha i shetumuka ku zwa kwa mazulu a Juda ka miundo ye tatamani, ye lapami ku zwa upa  ku ya wiko, ka mukwa o fa mukwalelo wa ka taho kwa bazamai kamba tasezo ye zwelela kwa mboela. Naha i shetumuka ku zwa kwa mazulu a kwa kalulo ya upa ya Negebi ku ba lihalaupa le li patami kwa wiko, kwa likamba la liwate. Mbumbi naha i ba ye si na limela inge lihalaupa, konji bukaufi ni misindi ye miñwi. Niteñi, mezi n’a ka fumanwa ka ku yepa siliba. (Gen. 21:30, 31) Muso wa Israel ya cwale u sweli ku selaela ni ku zwisezapili likalulo ze ñwi za Negebi. “Nuka ya Egepita” ne li yona mululwani wa kwa mboela-wiko wa Negebi mi hape ne li mululwani wa kwa mboela wa Naha ya Sepiso.—Gen. 15:18.

C-8 LIHALAUPA LA PARANI

21. Parani i kai, mi ne i petile kalulo ifi mwa litaba za Bibele?

²¹ Kwa mboela wa Negebi ili ku yo kopana ni lihalaupa la Zini ku lapami Lihalaupa la Parani. Ha ba zwile mwa Sinai, Maisilaele ne ba silile lihalaupa leo ha ba nze ba libile kwa Naha ya Sepiso, mi ne li ha ne ba li mwa Parani f’o Mushe n’a lumile matwela ba 12.—Num. 12:16–13:3.

D. ARABA YE TUNA (MUSINDITUNA)

22. Ka ku itusisa mapa ye fa likepe 272 ni maswaniso a fa likepe 273, hamoho ni paragilafu ye, mu taluse ka bukuswani miinelo ye mituna ya Araba (Musindituna) ni mo i swalisanezi ni lilalo ze i potolohile.

²² O muñwi wa miinelo ye ipitezi hahulu ya lundandala fa lifasi-mubu fa ki musindituna o bizwa Rift Valley. Mwa Bibele, kalulo ya ona ye fita mwa Naha ya Sepiso ku zwa mutulo ku ya wiko i bizwa “Araba.” (Josh. 18:18, NW) Kwa 2 Samuele 2:29 kona ku pazuha k’o kwa lundandala ku bizwa mukokolombwatuna. (NW) Kwa mutulo wa lona ku fumaneha lilundu la Hermoni. (Josh. 12:1) Ku zwa kwatas’a Hermoni, musindituna u shetumuka kapili kwa mboela ku fita fa butasi bwa limita ze 800 mwatas’a bupahamo bwa mawate ili fa lilaho la Liwate la Lizwai. Ku zwa kwa mafelelezo a kwa mboela a Liwate la Lizwai, Araba i zwelapili, ili ku nanuha limita ze fitelela 200 fahalimu a bupahamo bwa mawate ili mwahal’a Liwate la Lizwai ni Gulf of ʽAqaba. Ku zwa f’o i shetumukela ka bubebe mwa mezi a enya a mutai wa kwa upa wa Liwate le li Fubelu. Limapa za maneku ze zamaelela ni kauhanyo ye li bonisa swalisano ye mwahal’a Musindituna ni naha ye u potolohile.

D-1 SIMBOMBOLO SA HULA

23. Mwa miteñi ya likezahalo za mwa Bibele silalo sa Hula ne si hupulwa kañi?

²³ Ka ku kalela kwa lisina la lilundu la Hermoni, Musindituna u shetumuka hahulu ka limita ze fitelela 490 ku taha mwa silalo sa Hula, se si na ni bupahamo bo bu bat’o likana ni bwa mawate. Sikiliti seo si na ni mukamo hande mi si sa cacukile limela ni mwahal’a likweli ze cisa za mbumbi. Ba lusika lwa Dani ne ba yahile mwa sibaka se mwa munzi wa Dani, o ne u li sibaka sa bulapeli bwa maswaniso ku zwa mwa linako za baatuli ku t’o fita mwa linako za mubuso wa Isilaele wa masika a lishumi. (Baat. 18:29-31; 2 Mal. 10:29) Ne li mwa Sesarea Filipi, tolopo ye li bukaufi ni Dani ya kwaikale, m’o Jesu n’a bulelezi balutiwa ba hae kuli n’a li Kreste, mi ba bañata ba lumela kuli hamulaho wa mazazi a silezi ku fetuha ne ku ezahalezi fa lilundu la Hermoni le li li mabapa. Ku zwa mwa Hula, Musindituna u shetumukela mwa liwate la Galilea le li fumaneha limita ze 210 mwatas’a bupahamo bwa ka nañungelele bwa mawate.—Mat. 16:13-20; 17:1-9.

D-2 NAHA YE POTOLOHILE LIWATE LA GALILEA

24. (a) Liwate la Galilea li bizwa mabizo afi a mañwi mwa Bibele? (b) Naha ye li mabapa ni lona ne i bonahala cwañi mwa linako za Jesu?

²⁴ Liwate la Galilea ni naha ye li mabapa ni lona ki ze tabisa hahulu. * Cisehelo mwa silalo seo i hula kabakala likezahalo ze ñata ze ne ezahalezi teñi mwahal’a bukombwa bwa Jesu. (Mat. 4:23) Liwate leo hape li bizwa Lisa la Genesareta, kamba Kineroti, ni Lisa la Tiberiya. (Lu. 5:1; Josh. 13:27; Joa. 21:1) Ka mo li inezi fela ki lisa la mutopwe, leo mwa butelele li bat’o ba likilomita ze 21 ni ze bat’o ba ze 11 mwa bupala fo kutuna ka ku fitisisa, mi ki simbule sa butokwa sa mezi kwa naha kaufela. Li bat’o ba le li potolohilwe ki mazulu. Mezi a lona a fa bupahamo bo bu li limita ze 210 mwatas’a bupahamo bwa mawate ka nañungelele, ili nto ye tisa maliha a tabisa, a futumala ni mbumbi ye cisa ili ye telele hahulu. Mwa linako za Jesu, ne li sibaka sa bundui bo butuna, mi minzi ye ne i kondile ya Korazini, Betsaida, Kapernauma, ni Tiberiya ne i fumaneha fa likamba la lisa leo kamba bukaufi ni lona. Ku iketa kwa liwate ku kona ku undunganyiwa kapili ki liñungwa. (Lu. 8:23) Libalanyana la Genesareta, la maneku a malalu, li kwa mutulo-wiko wa lisa. Mubu u nunile, mi u limiwa ze zibwa kaufela mwa Naha ya Sepiso. Mwa nako ye li shoshela limela linjetumuko za mibala ye minde li tanya ku buheha ko ku sa fitiwi ki kufi kamba kufi mwa naha ya Isilaele. *

D-3 SIKILITI SA MUSINDI WA JORDANI (GHOR)

25. Ki ifi miinelo ye mituna ya Musindi wa Jordani?

²⁵ Ona musindi o shetumuka w’o o swana sina mukokolombwatuna hape u bizwa “Araba.” (Deut. 3:17, NW) Maarabe kacenu ba u biza Ghor, ye talusa “Simbombolo.” Musindi u kalela fa Liwate la Galilea mi ka nañungelele ki o atumuluhile—ili likilomita ze 19 mwa bupala mwa libaka ze ñwi. Nuka ya Jordani yona i lapami limita ze bat’o ba ze 46 mwatas’a libala la musindi wo, inze i minyauka ka butelele bo bu eza likilomita ze 320 kuli i zamaye likilomita ze 105 za ku fita kwa Liwate la Lizwai. * Ka ku pahama ni ku wa mwa libuba ze 27, i wa ka limita ze 180 ha i t’o fita fa Liwate la Lizwai. Kwa mafelelezo Jordani i buba mwa sikwa sa likota ni macacani, ao buñata bwa ona a li matamarisike, ma-oleander, ni matoya, ili m’o  mwa miteñi ya likezahalo za mwa Bibele ne ku ipata litau ni bana ba zona. Sona sibaka se kacenu si bizwa Zor mi kalulo ya sona ya bayulanga mwa nako ya pula. (Jer. 49:19) Kwa maneku a sona sibakanyana se sa sikwa ku na ni sibaka se si lumbile se si bizwa Qattara, ili mululwani wa naha ye si na se siñwi ya libakanyana ze patami ni linjetumuko ze tungile ze liba kwa Ghor ka sibili. Mabala a kwa mutulo wa Ghor, kamba Araba, a limiwa hande. Mane ni kwa mboela, ku liba kwa Liwate la Lizwai, sibaka se si patami sa Araba, seo kacenu si omile hahulu, si bulelwa kuli ka nako ye ñwi ne si tahisa mifuta-futa ya miselo ya likota za nzalu, hamohocwalo ni miselo ye miñwi ye miñata ya mwa linaha ze futumala. Jeriko ne li yona tolopo ye tumile ka ku fitisisa mwa Musindi wa Jordani mi isali cwalo.—Josh. 6:2, 20; Mare. 10:46.

D-4 LIWATE LA LIZWAI (LE LI SHWILE)

26. (a) Ki lifi litaba ze ñwi ze hoha mamelelo ka za Liwate la Lizwai? (b) Ki bupaki bufi bo bu lemuseha b’o silalo seo si fa ka za likatulo za Jehova?

²⁶ Le ki le liñwi la mawate a komokisa ka ku fitisisa fa lifasi-mubu. La swanela ku bizwa kuli ki le li shwile, kakuli ha ku na litapi ze pila teñi mi fa makamba a lona ku bat’o ba fo ku si na limela. Bibele i li biza Liwate la Lizwai, kamba Liwate la Araba, kakuli li fumaneha mwa musindituna wa Araba. (Gen. 14:3; Josh. 12:3, NW) Liwate leo li bat’o ba likilomita ze 75 ku zwa mutulo ku ya mboela ni ze 15 mwa bupala. Mezi a lona a mwatas’a mezi a liwate la Mediterranean ka limita ze bat’o ba ze 400, ili ku li bisa sona sibaka se si mbobokezi ka ku fitisisa fa lifasi-mubu. Kwa mutulo wa lona, li tungile ka limita ze 400. Kwa neku ni neku, liwate le li potolohilwe ki mazulu ni minanga ze si na se siñwi. Nihaike kuli nuka ya Jordani i bubiseza teñi mezi a manca, ha ku na ko a zwela konji ka ku felela mwa moya, ili ko ku ezahala ka bubebe bo bu likana ni bo a taha ka bona. Kabelo ye eza 25 pesenti ya mezi ao a’ si na ko a bubela ki lika ze shengunukezi teñi, buñata ili lizwai, mi a bulaya litapi ni ku utwisa batu butuku h’a ba kena mwa meto. Bapoti kwa buñata bwa sibaka se si potolohile Liwate la Lizwai hañata ba eshulwa ki ponahalo ya ku sa ba ni ze pila ni ku sinyeha. Ki sibaka sa bafu. Nihaike kuli silalo seo kaufela ka nako ye ñwi ne si “na ni mezi kakai ni kakai . . . sina simu ya [Jehova, NW],” ka butuna naha ye li mabapa ni Liwate la Lizwai ki “lihalaupa” mi se i bile cwalo ka lilimo ze bat’o ba ze 4,000, ka ku ba bupaki bwa ku sa cinca kwa likatulo za Jehova ze n’e tahezi Sodoma ni Gomora.—Gen. 13:10; 19:27-29; Zef. 2:9.

D-5 ARABA (MBOELA WA LIWATE LA LIZWAI)

27. Ki kalulo ye cwañi ye li Araba ya kwa mboela, mi ne i zamaiswa ki bomañi kwaikale?

²⁷ Kalulo ye ya mafelelezo ya Musindituna i lapami ku liba kwa mboela ka likilomita ze ñwi ze bat’o ba ze 160. Silalo seo si bat’o ba lihalaupa kaufel’a sona. Pula ki ya ka siwela, mi kalengelenge ka benda. Bibele hape i biza sibaka seo kuli ki “Araba.” (Deut. 2:8) Ibat’o ba fahal’a yona, i fita fo i lumbile ka ku fitisisa ka bupahamo bo bu fitelela limita ze 200 ku zwa fa bupahamo bwa ka nañungelele bwa mawate mi i shetumukela kwa mboela hape kwa Gulf of ʽAqaba, ili mutai wa kwa upa ya Liwate le li Fubelu. Ne li fona fa, fa likamba la Ezioni-Geberi, fa n’a pangezi Salumoni sitopa sa lisepe. (1 Mal. 9:26) Mwahal’a buñata bwa nako ya malena ba Juda, kalulo ye ya Araba ne i zamaiswa ki mubuso wa Edomo.

E. MALUNDU NI NAHA YE PATAMI YE KWA UPA WA JORDANI

28. Linaha za Bashani ni Giliadi li bile za butokwa bufi ku za njimo, mi lilalo ze ne li amilwe cwañi mwa litaba za Bibele?

²⁸ “Mwa buse bwa Jordani kwa Upa” naha i kambama kapili ku zwa mwa Musindituna ku ba ku tatamana kwa likalulo ze patami. (Josh. 18:7; 13:9-12; 20:8) Kwa mutulo ku na ni naha ya Bashani (E-1), yeo, hamoho ni licika la Giliadi, ne i filwe kwa lusika lwa Manase. (Josh. 13:29-31) Ne li naha ya likomu, naha ya linjimi, naha ye nunile ili ye patami yeo ka ku likanyeza ne i na ni bupahamo bo bu eza limita ze 600 fahalimu a bupahamo bwa mawate. (Samu 22:12; Ezek. 39:18; Is. 2:13; Zak. 11:2) Mwa linako za Jesu kalulo ye ne i lekisa bubeke bo buñata, mi kacenu i lima lika ze ñata. Ku zwa f’o, kwa mboela, ku lapami naha ya Giliadi (E-2), yeo licika la yona le li si ka lumba ne li filwe lusika lwa Gadi. (Josh. 13:24, 25) Ka ku ba silalo sa malundu se si fita fa limita ze 1,000, seo ku sona pula i nela hande maliha ni puka ye ñata mbumbi, ni sona ne li sibaka se sinde kwa limunanu mi ne si zibwa hahulu ka mafula a sona a mulyani. Kacenu si zibwa hahulu ka miselo ya sona ya veine ye minde hahulu. (Num. 32:1; Gen. 37:25; Jer. 46:11) Ki kwa Giliadi kwa n’a matezi Davida ha saba Abisalomi, mi kwa wiko, ki kona kwa n’a kutalize Jesu mwa “naha ya Dekapolisi.”—2 Sam. 17:26-29; Mare. 7:31.

29. Kwa upa wa Jordani, ki linaha lifi ze ne li kwa mboela, mi ne li zibwa kañi?

²⁹ “Naha ya bana ba Amoni” (E-3) ki yona ye tatama kwa mboela ya Giliadi, mi licika la yona ne li filwe kwa lusika lwa Gadi. (Josh. 13:24, 25; Baat. 11:12-28) Ki naha ye tuna ye patami, ye swanela hahulu ku fuliseza teñi lingu. (Ezek. 25:5) Kwa mboela ni ku fita ku fumaneha “naha ya Moabi.” (Deut. 1:5) Mamoabi bona ka sibili ne li bauti ba batuna ba lingu, mi ku t’o fita ni kacenu le ku uta lingu u sa li ona musebezi o mutuna mwa sibaka se. (2 Mal. 3:4) Cwale, kwa mboela-upa wa Liwate la Lizwai, lu taha fa lilundu le li patami la Edomo (E-4). Matota a minzi ya yona ye tiile ye ne li ya lipisinisi, ye cwale ka Petra, a sa li teñi ni kacenu.—Gen. 36:19-21; Obad. 1-4.

30. Malundu a patami a kwalelwa kiñi kwa upa?

³⁰ Kwa upa wa mazulu ao ni liñambamo ze patami ku lapami lihalaupatuna la macwe le ne li kwalelezi nzila ye puma mwahal’a Naha ya Sepiso ni Mesopotamia, ili ku tisa kuli linzila za milongo-longo ya  bazamai li ngonjoloke libima ze ñata ku kuta kwa mutulo. Kwa mboela lihalaupa le li y’o kopana ni mashabati a lihalaupatuna la Arabia.

F. MALUNDU A LEBANONI

31. (a) Ki lika mañi ze li malundu a Lebanoni? (b) Ki miinelo ifi ya Lebanoni ye sa li mo i inezi mwa miteñi ya likezahalo za mwa Bibele?

³¹ Se si bonahala hahulu mwa Naha ya Sepiso ki malundu a Lebanoni. Ka buniti fela ku na ni mikoloko ye mibeli ya malundu-lundu a talimani. Mazulu a kwa lisina la Malundu tota a Lebanoni a zwelapili ku kena mwa Galilea ya kwa Ñambamo. Mwa libaka ze ñata mazulu ao a y’o fita ni kwa likamba la liwate. Sibaka se si lumbile ka ku fitisisa sa malundu ao ki sa bupahamo bo bu bat’o ba limita ze 3,000 ku zwa fa bupahamo bwa mawate. Sibaka se si lumbile ka ku fitisisa sa malundu a Anti-Lebanon a’ swalisani ni ao ki Lilundu la Hermoni le li buheha, le li pahami limita ze 2,814 ku zwa fa bupahamo bwa mawate. Litwa la lona le li shengunuka ki simbule se situna sa mezi a nuka ya Jordani ni simbule sa puka mwahal’a nako ye omile ya hamulaho wa maliha a mbumbi. (Samu 133:3) Malundu a Lebanoni ne a zibwa hahulu ka likotatuna za ona za misidare, ze ne sebelisizwe mwa ku yahiwa kwa tempele ya Salumoni. (1 Mal. 5:6-10) Hailif’o ki tubumbu tu sikai fela twa misidare to tu sa li teñi kacenu, linjetumuko ze kwatasi li sa na ni masimu a veine, a likota za olive, ni a likota za miselo, sina mo ne li bezi ni zona mwa miteñi ya likezahalo za mwa Bibele.—Hos. 14:5-7.

32. Mushe n’a talusize cwañi Naha ya Sepiso ka ku nepahala?

³² Ha lu nze lu feza cwalo ku potela Naha ya Sepiso ya Jehova, ka mo i beezwi mwahali ki lihalaupa le li sabisa kwa upa ni Liwate le Lituna, lwa kona ku bona ka munahano kanya ye ne i na ni yona mwa mazazi a Isilaele. Ka buniti fela, ne li “naha ye nde hahulu . . . , naha mo ku buba mabisi ni linosi.” (Num. 14:7, 8; 13:23) Mushe n’a bulezi cwana ka za yona: “[Jehova, NW] Mulimu wa hao u y’o ku kenya mwa naha ye nde, naha ya linukana, ni ya maweluwelu, ni ya masa, ni ya mezi a’ welauka mwa misindi ni fa malundu; naha ya buloto ni ya mabele, ni ya likota za veine ni za lifeiga ni za garaneti; naha ya likota za olive ye ezwa oli, ni ya linosi; naha y’o ka ca buhobe bwa yona ku si na tala; ha u na ku tokwa se siñwi ku yona; naha yeo, macwe a yona ki lisipi, mi fa malundu a yona u ka yepa kopa. U ka ca, u kule; mi u ka lumba [Jehova, NW] Mulimu wa hao kabakala naha ye nde y’a ku file.” (Deut. 8:7-10) Haike kaufela ba ba lata Jehova cwale ni bona ba itumele kuli u lelile ku bisa lifasi-mubu kamukana paradaisi ye kateleha, ka mutala wa Naha ya hae ya Sepiso ya kwaikale.—Samu 104:10-24.

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]

 [Mapa ye fa likepe 272]

(For text see publication)

LILALO ZA KA TAHO za NAHA YA SEPISO

(ni likalulo ze li mabapa)

MI 0 10 20 30 40 50 60

KM 0 20 40 60 80

(Ka za liponahalo za V—V, W—W, X—X, Y—Y, ni Z—Z, mu bone likepe le li tatama)

LIBAKA ZE YEMEZWI KI LINOMBOLO

LWATE LA MEDITERRANEAN

A Likamba la Liwate le Lituna

Jopa

B-1 Libala la Asere

B-2 Kasholondondo ka Likamba la Doro

Doro

B-3 Mafulisezo a Sharoni

B-4 Libala la Naha ya Mafilisita

Ashidodi

Ashikeloni

Ekroni

Gati

Gaza

B-5 Libala la Fahali le li zwa Upa ku ya Wiko (Libala la

Megido Libala la Jizreele)

Beti-Sheani

C-1 Mazulu a Galilea

Kana

Naine

Nazareta

Tire

C-2 Mazulu a Karmele

C-3 Mazulu a Samaria

Betele

Jeriko

Samaria

Tiriza

Sikemi

C-4 Shefela

Lakishi

C-5 Naha ya Malundu a Juda

Betelehema

Geba

Hebroni

Jerusalema

C-6 Lihalaupa la Juda (Jeshimone)

C-7 Negebi

Beeresheba

Kadeshi-Baranea

Nuka ya Egepita

C-8 Lihalaupa la Parani

D-1 Simbombolo sa Hula

Dani

Sesarea wa Filipi

D-2 Sibaka se si Mabapa ni Liwate la Galilea

Betsaida

Kapernauma

Korazini

Lwate la Galilea

Tiberiya

D-3 Sikiliti sa Musindi wa Jordani (Ghor)

Nuka ya Jordani

D-4 Liwate la Lizwai (le li Shwile; Liwate la Araba)

Lwate la Lizwai

D-5 Araba (mboela wa Liwate la Lizwai)

Ezioni-Geberi

Lwate le li Fubelu

E-1 Naha ya Bashani

Damaseka

Edrei

E-2 Naha ya Giliadi

Raba

Ramoti-Giliadi

Musindi wa Jaboki

E-3 Naha ya Amoni ni ya Moabi

Heshiboni

Kiri-Hareseti

Medeba

Musindi wa Arinoni

Musindi wa Zeredi

E-4 Naha ye Lumbile ili ye Patami ya Edomo

Petra

F Malundu a Lebanoni

Sidoni

Malundu a Lebanoni

Lilundu la Hermoni

 [Limapa ze fa likepe 273]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

MITALA YA LIPONAHALO ZA NAHA YA SEPISO

(Kuli mu zibe ko li fumaneha libaka, mu bone likepe le li tatama)

Bupahamo bu fita sipimo sa mwa butelele ibat’o ba ha 10

Ponahalo ya ku Zwa Wiko ku Ya Upa ka ku Pazula Efraimi (V—V)

Liwate la Mediterranean

B-3 Mafulisezo a Sharoni

C-3 Malundu a Samaria

D-3 Arabah kamba Musindi wa Jordani (Ghor)

E-2 Naha ya Giliadi

MI 0 5 10

KM 0 8 16

Linombolo ze kwa nzohoto ki LIMITA Linombolo ze kwa silyo

ki li-FEET

+900 +3,000

+600 +2,000

+300 +1,000

0 (Bupahamo bwa Liwate) 0

−300 −1,000

−600 −2,000

Ponahalo ya ku Zwa Wiko ku Ya Upa ka ku Pazula Juda (W—W)

Liwate la Mediterranean

B-4 Mashabati

Libala la Naha ya Mafilisita

C-4 Shefela

C-5 Naha ya Malundu ya Juda

Jerusalema

C-6 Lihalaupa la Juda

D-4 Musindituna

E-3 Naha ya Amoni ni ya Moabi

MI 0 5 10

KM 0 8 16

Linombolo ze kwa nzohoto ki LIMITA Linombolo ze kwa silyo

ki li-FEET

+900 +3,000

+600 +2,000

+300 +1,000

0 (Bupahamo bwa Liwate) 0

−300 −1,000

−600 −2,000

Ponahalo ya ku Zwa Wiko ku Ya Upa ka ku Pazula Juda (X—X)

Liwate la Mediterranean

B-4 Mashabati

Libala la Naha ya Mafilisita

C-4 Shefela

C-5 Naha ya Malundu ya Juda

C-6 Lihalaupa la Juda

D-4 Musindituna

Liwate la Lizwai

E-3 Naha ya Amoni ni ya Moabi

Linombolo ze kwa nzohoto ki LIMITA Linombolo ze kwa silyo

ki li-FEET

+900 +3,000

+600 +2,000

+300 +1,000

0 (Bupahamo bwa Liwate) 0

−300 −1,000

−600 −2,000

−900 −3,000

Ponahalo ya ku Zwa Mboela ku Ya Mutulo ka ku Latelela Malundu a kwa Wiko wa Jordani (Y—Y)

C-7 Negebi

C-5 Naha ya Malundu ya Juda

C-3 Mazulu a Samaria

C-5 Libala la Jizreele

C-1 Mazulu a Galilea

F

MI 0 5 10 20

KM 0 8 16 32

Linombolo ze kwa nzohoto ki LIMITA Linombolo ze kwa silyo

ki li-FEET

+900 +3,000

+600 +2,000

+300 +1,000

0 (Bupahamo bwa Liwate) 0

Ponahalo ya ku Zwa Mboela ku Ya Mutulo ka ku Latelela Araba kamba Musindituna (Z—Z)

D-5

D-4 Liwate la Lizwai

D-3 Araba kamba Musindi wa Jordani (Ghor)

D-2 Liwate la Galilea

D-1 Simbombolo sa Hula

F

MI 0 5 10 20

KM 0 8 16 32

Linombolo ze kwa nzohoto ki LIMITA Linombolo ze kwa silyo

ki li-FEET

+900 +3,000

+600 +2,000

+300 +1,000

0 (Bupahamo bwa Liwate) 0

−300 −1,000

−600 −2,000

−900 −3,000