Lituto ka za Mañolo A’ Buyelezwi ni Litaba ze A Ama

Tuto 3—Ku Ziba Nako ye Ne Li Ezahezi Likezahalo

Ku balwa kwa nako mwa mazazi a Bibele ni nyakisiso ya nako ya likezahalo ze zwile mubano mwa Mañolo a Siheberu ni a Sigerike.

1. (a) Ki sifi se si bonisa kuli Jehova u latelela nako ka ku nepahala? (b) Ki zwelopili mañi ye ezizwe mwa ku utwisisa ku bala nako kwa mwa Bibele?

HA NE li fa Daniele pono ya “mulena wa kwa Mutulo” ni “mulena wa kwa Mboela,” lingeloi la Jehova ne li itusisize ha sikai pulelo ye li “nako ye bulezwi.” (Dan. 11:6, 27, 29, 35) Hape ku na ni mañolo a mañwi a mañata a bonisa kuli Jehova u buluka nako ka ku nepahala, mi u peta milelo ya hae ka nako ya teñi luli. (Lu. 21:24; 1 Mates. 5:1, 2) Mwa linzwi la hae, Bibele, u file “lisupo” ze sikai ze lu tusa ku fumana fo ne li ezahalezi likezahalo ze tuna mwahal’a ku ululuka kwa nako. Ku se ku bile ni zwelopili ye tuna mwa ku utwisisa za nako ya mwa Bibele. Patisiso ya bapumbuli ba za kwaikale ni ba bañwi i zwelapili ku monyehela butata bo bu fitana-fitana, ili ku lu konisa ku bala nako ya likezahalo ze butokwa ze ñozwi mwa Bibele.—Liprov. 4:18.

2. Mu fe mutala wa ku bala ka linombolo za mutatamanelo.

² Linombolo za Mutatamanelo ni za Palo. Mwa tuto ye felile (maparagilafu 24 ni 25), ne lu itutile kuli ku na ni fapano mwahal’a linombolo za mutatamanelo ni linombolo za palo. Tuto yeo i swanela ku hupulwa ha lu pima linako za mwa Bibele ka ku lumelelana ni mibalelo ya cwale ya nako. Sina ka mutala, ha ku amiwa kwa “mwaha wa bu 37 isamba a hapiwa Jojakini mulena wa Juda,” pulelo ya “bu 37” ki nombolo ya mutatamanelo. I yemela lilimo mutumbi ze 36 ni mazazi, liviki, kamba likweli (nako ifi kamba ifi ye ne fitile ku zwa kwa mafelelezo a silimo sa bu 36).—Jer. 52:31.

3. (a) Ki lifi ze ñozwi za naha ze tusa mwa ku ziba linako za litaba za Bibele? (b) Silimo sa puso ne li se si cwañi, mi silimo sa coliso ne li se si cwañi?

³ Lilimo za Puso ni za Coliso. Bibele i ama ku ze ñozwi za Naha ili za milonga ya Juda ni Isilaele, hamohocwalo ni litaba za naha za Babilona ni Peresia. Mwa mibuso ye mine yeo kaufela, ku bala nako kwa Naha ne ku fumanwa ka ku nepahala ka ku itusisa lipuso za malena, mi mubalelo o swana u itusisizwe mwa Bibele. Hañata hahulu Bibele i fa libizo la buka mo l’ingilwe litaba, sina, ka mutala, “buka ya Litaba za Salumoni.” (1 Mal. 11:41) Puso ya mulena ne i’ nga kalulo ya silimo sa coliso, ye latelelwa ki palo ye tezi ya lilimo za puso. Lilimo za puso ne li lilimo ze n’e balwa kuli ki zona ze bu tandile bulena mi ka nañungelele ne li balwa ku zwa Nisani ku ya Nisani, kamba ku zwa maliha a mbumbi ku isa maliha a mbumbi. Mulena ha n’a yola lubona, likweli ze n’e tatama ku isa kwa Nisani ya maliha a mbumbi a latelela ne li bizwa  kuli ki sona silimo sa hae sa coliso, ili seo ku sona n’a feleleza nako ya puso ya imutakwandu. Nihakulicwalo, nako ya puso ya hae tota ne i balwa ku kala ka Nisani 1 ye latelela.

4. Mu bonise ka m’o linako za litaba za Bibele li kona ku balelwa ka lilimo za puso.

⁴ Ka mutala, ku bonahala kuli Salumoni n’a kalile ku busa Nisani ya 1037 B.C.E. i si ka fita kale, mi Davida a sa pila. Hamulahonyana wa f’o, Davida a timela. (1 Mal. 1:39, 40; 2:10) Niteñi, silimo sa mafelelezo sa puso ya Davida ne si zwezipili ku isa maliha a mbumbi a 1037 B.C.E., mi ne si sa balwa kuli ki sa mwa tamaiso ya Davida. Kalulo ya silimo, sa ku zwa kwa makalelo a puso ya Salumoni ku isa maliha a mbumbi a 1037 B.C.E., i bizwa silimo sa coliso ya Salumoni, mi ha i konwi ku balwa kuli ki silimo sa puso ya hae, kakuli n’a sa feleleza nako ya tamaiso ya ndat’ahe. Kacwalo, silimo mutumbi sa pili sa puso ya Salumoni ne si si ka kalisa ku fitela Nisani ya 1037 B.C.E. (1 Mal. 2:12) Kwa nalulelule, lilimo mutumbi ze 40 za puso ne li balezwi kwa tamaiso ya bulena bwa Salumoni. (1 Mal. 11:42) Ka ku kauhanya cwalo lilimo za coliso ku za puso, kwa konahala ku bala linako za litaba za Bibele ka ku nepahala. *

KU BALA KU KUTA FA KU BUPWA KWA ADAMA

5. Nako ya ku kutiswa kwa bulapeli bwa Jehova mwa Jerusalema i zibwa cwañi?

⁵ Ku Kala ka Silimo sa Butokwa Hahulu. Silimo sa butokwa hahulu mwa ku bala ku kuta kwa ku bupwa kwa Adama ki seo mubuso wa Babilona ne u tulilwe ki Sirusi, ili sa 539 B.C.E. * Sirusi mwa silimo sa hae sa pili n’a laezi kuli Majuda ba lukululwe, ili pili maliha a mbumbi a 537 B.C.E. a si ka fita kale. Ezira 3:1 i biha kuli kweli ya bu 7, Tishri, ye zamaelela ni likalulo za September ni October, ha i t’o esha bana ba Isilaele ne ba kutile mwa Jerusalema. Kacwalo makalelo a maliha a 537 B.C.E. a ngiwa kuli ki yona nako ya ku kutiswa kwa bulapeli bwa Jehova mwa Jerusalema.

6. (a) Ki nako mañi ye ne i bulezwi cimo ye ne i felile kwa makalelo a maliha a 537 B.C.E.? (b) Ku lukela ku ba kuli nako yeo ne i kalile lili, mi likezahalo li yemela cwañi kutwisiso yeo?

⁶ Ku kutiswa k’o kwa bulapeli bwa Jehova kwa makalelo a maliha a 537 B.C.E. ne ku tisize ku fela kwa nako ya bupolofita. Nako ifi? Ne li “myaha ye 70” yeo ku yona Naha ya Sepiso i “ka eziwa matota” ili yeo ka za yona Jehova hape n’a ize: “Myaha ye 70 ha i se i felile bakeñisa Babilona, ni ka mi hupula, ni mi eze ka manzwi a ka a mande, ni mi kutiseze mwa sibaka mo.” (Jer. 25:11, 12; 29:10) Daniele, ya n’a ziba hande bupolofita bo, n’a ngile muhato ka ku lumelelana ni bona “myaha ye 70” ha ne i ya i fela. (Dan. 9:1-3) “Myaha ye 70” yeo ye ne i felile kwa makalelo a maliha a 537 B.C.E., kacwalo, i lukela ku ba ye ne i kalile kwa makalelo a maliha a 607 B.C.E. Litaba li yemela seo. Jeremia kauhanyo 52 i talusa likezahalo ze tuna za ku potolohiwa kwa Jerusalema, tulo ya Mababilona, ni ku hapiwa kwa Mulena Zedekia ka 607 B.C.E. Cwale, sina mo i bulelela timana 12, “ka kweli ya buketa-lizoho, ka lizazi la bulishumi kwa kweli,” ili lizazi la bulishumi la Ab (ye zamaelela ni likalulo za July ni August), Mababilona ne ba cisize tempele ni munzi. Nihakulicwalo, ao ne a si ka ba makalelo a “myaha ye 70.” Puso ya Sijuda ne i sa li teñi ka Gedalia, ya n’a ketilwe ki mulena wa Babilona kuli a be mubusisi wa Majuda ba ne ba sa li teñi. “Ka kweli ya bu 7,” Gedalia ni ba bañwi ne ba bulailwe, mi Majuda ba ne ba siyezi ba sabela kwa Egepita. Ne li fela f’o, ku kala ibat’o ba October 1, 607 B.C.E., f’o naha ka ku tala ne “inz’e shandaukile . . . mane ku fite myaha ye mashumi a 7.”—2 Mal. 25:22-26; 2 Makol. 36:20, 21.

7. (a) Lilimo ne li kana za balwa cwañi ku kuta kwa ku ikaba kwa mubuso hamulaho wa lifu la Salumoni? (b) Ki bupaki bufi bo bu fiwa ki bupolofita bwa Ezekiele?

⁷ Ku Zwa 607 B.C.E. ku Ya 997 B.C.E. Ku balwa kwa nako ye ku zwa fa ku tulwa kwa Jerusalema ku kuta kwamulaho kwa nako ya ku abana kwa mubuso hamulaho wa lifu la Salumoni ku t’ata luli. Nihakulicwalo, ku bapanya lipuso za malena ba Isilaele ni ba Juda ka mo liñolezwi mwa 1 Malena ni 2 Malena ku bonisa kuli nako yeo ne i na ni lilimo ze 390. Bupolofita bo bu kwa Ezekiele 4:1-13 ki bupaki bo bu tiile bwa kuli yeo i nepahezi. Bupolofita bo bu bonisa kuli bu supa kwa nako yeo Jerusalema ne u ka ambekwa mi bayahi ba ona ba hapiwe ki ba macaba, ili nto ye ne i ezahezi ka 607 B.C.E. Kacwalo lilimo ze 40 ze bulezwi ka ku ama ku Juda ne li felile ka ku shandaulwa kwa Jerusalema. Lilimo ze 390 ze bulezwi ka ku ama Isilaele ne li si ka fela Samaria ha ne i sinyehile, kakuli nako yeo ne se i fitile kale Ezekiele ha n’a polofita, mi bupolofita bu bonisa fo ku sweu kuli bu supa kwa ku ambekwa ni ku sinyiwa kwa Jerusalema. Kacwalo, “bumaswe bwa ba lusika lwa Isilaele,” ni bona, ne bu felizwe ka 607 B.C.E. Ha lu bala ku kuta kwamulaho ku zwa ku yona nako yeo, lu bona kuli nako ya lilimo ze 390 ne i kalile ka 997 B.C.E. Mwa silimo seo, Jeroboami, hamulaho wa lifu la Salumoni, n’a ipanguzi ku ba ndu ya Davida mi “a kelusa Isilaele ku [Jehova, NW], a ba kenya mwa sibi se situna.”—2 Mal. 17:21.

8. (a) Lilimo li balwa cwañi ku kuta fo ba tutela Maisilaele mwa Egepita? (b) Ki cinceho mañi ye ama ku balwa kwa nako mwa Bibele ka nako ye?

⁸ Ku Zwa 997 B.C.E. ku Ya 1513 B.C.E. Ka ku ba kuli silimo sa mafelelezo sa lilimo ze 40 za puso ya Salumoni ne si felile ka maliha a mbumbi a 997 B.C.E., ku lukela ku ba kuli silimo sa puso ya hae sa makalelo ne si kalile ka maliha a mbumbi a 1037 B.C.E. (1 Mal. 11:42) Litaba za Bibele, kwa 1 Malena 6:1, li bulela kuli Salumoni n’a kalile ku yaha ndu ya Jehova mwa Jerusalema mwa kweli ya bubeli ya silimo sa bune sa puso ya hae. Seo si talusa kuli lilimo mutumbi ze talu ni kweli mutumbi za puso ya hae ne li felile, ili ku lu tisa mwa April-May ya 1034 B.C.E. kuli tempele i kale ku yahiwa. Niteñi, liñolo le li swana leo  li bulela kuli wo hape ne li “[mwaha wa bu 480, NW] bana ba Isilaele ba li ku zwela kwa Egepita.” Hape, mwaha wa bu 480 ki palo ya mutatamanelo, ili ku yemela lilimo mutumbi ze 479. Kacwalo, 479 ha i ekezwa fa 1034 i lu fa silimo sa 1513 B.C.E. kuli ki sona se ne ba zwile Maisilaele mwa Egepita. Paragilafu 19 ya Tuto 2 i talusa kuli ku zwa silimo sa 1513 B.C.E., Abibi (Nisani) ne i ka balwa kuli ki yona “ya pili [kwa Maisilaele] kwa likweli” (Ex. 12:2) ni kuli kwamulaho silimo ne si kalanga mwa mbumbi ya maliha, ka kweli ya Tishri. The New Schaff-Herzog Encyclopedia of Religious Knowledge, 1957, Vol. 12, likepe 474, i li: “Ku balwa kwa lilimo za puso za malena ku tomilwe fa silimo se ne si kala mwa maliha a mbumbi, mi ku zamaelela ni mubalelo wa Sibabilona o ne u li cwalo.” Muta ku cinciwa ku zwa mwa ku kala silimo ka mbumbi ya maliha ku ya mwa ku si kala maliha a mbumbi ne ku sebeliswa kwa linako ze mwa Bibele, seo ne si ama ku latehelwa kamba ku ekelezwa likweli ze silezi fa kalulo ye ñwi mwa ku balwa kwa nako.

9. (a) Nako i balwa cwañi ku kuta fo ne bu kalezi ku sebeza bulikani bwa Abrahama? (b) Lilimo za pili ze 215 za nako yeo ne li tandilwe cwañi? (c) Abrahama n’a na ni lilimo ze kai ha n’a silile Eufrati a nze a libile kwa Kanana?

⁹ Ku Zwa 1513 B.C.E. ku Ya 1943 B.C.E. Kwa Exoda 12:40, 41, Mushe u ñola kuli “bana ba Isilaele nako ye b’a ngile, ba ne ba pilile mwa Egepita, ki myaha ye eza 430.”(NW) Ka manzwi a fahalimu, ki ko ku iponahaza hande kuli ne ba si ka ‘pila’ nako yeo kaufela mwa Egepita. Nako yeo i kala ka ku sila nuka ya Eufrati kwa Abrahama ha nze a libile kwa Kanana, ili nako yeo bulikani bwa Jehova ni Abrahama ne bu kalile ku sebeza. Lilimo ze 215 za pili za ‘ku pila’ k’o ne li felezi mwa Kanana, mi hamulaho nako ye likana ni yeo ne i felezi mwa Egepita, ku fitela fo ne i lukuluhezi ka ku tala Isilaele kwa tamaiso ni puso ya Egepita, ka 1513 B.C.E. * Litaluso za kwatasi za New World Translation kwa Exoda 12:40 li bonisa kuli Septuagint ya Sigerike ye tomile fa litaba za Siheberu za kale ku fita za bo Masorete, i ekeza, hamulaho wa “Egepita,” manzwi a li “ni mwa naha ya Kanana.” Toloko ya Pentateuch ya Masamaria ni yona i eza cwalo. Magalata 3:17, yeo ni yona i bulela lilimo ze 430, i paka kuli nako yeo ne i kalile ka ku tomwa kwa bulikani bwa Abrahama, ka nako yeo Abrahama n’a silile nuka ya Eufrati a nze a libile kwa Kanana. Kacwalo f’o ne li ka 1943 B.C.E., Abrahama ha n’a na ni lilimo za buhulu ze 75.—Gen. 12:4.

10. Ki bupaki bufi bo buñwi bo bu yemela ku bala nako kwa mwa linako za Abrahama?

¹⁰ Ku na ni bupaki bo buñwi bo bu yemela mubalelo o fahalimu: Kwa Likezo 7:6 ku bulelwa peu ya Abrahama kuli ne i nyandisizwe ka lilimo ze 400. Bakeñisa kuli Jehova n’a felize nyandiso ye ne i tiswa ki Egepita ka 1513 B.C.E., ku lukela ku ba kuli nyandiso yeo ne i kalile ka 1913 B.C.E. Yeo ne li hamulaho wa lilimo ze ketalizoho ku zwa fa ku pepwa kwa Isaka mi i zamaelela ni nako yeo Ishimaele n’a ‘sehile’ Isaka ka nako yeo Isaka n’a kwiswa.—Gen. 15:13; 21:8, 9.

11. Linako za Bibele li lu kutisa cwañi kwa silimo sa Munda?

¹¹ Ku Zwa 1943 B.C.E. ku Ya 2370 B.C.E. Lu boni kuli Abrahama n’a na ni lilimo ze 75 ha kena mwa Kanana ka 1943 B.C.E. Cwale kwa konahala ku ziba linako za likezahalo za kwamulaho wa f’o, ku isa mwa linako za Nuwe. Seo si ezwa ka ku itusisa linako ze lu filwe mwa Genese 11:10 ku isa 12:4. Ku bala k’o, ko ku fa palo hamoho ya lilimo ze 427, ku ezwa cwana:

Ku zwa makalelo a Munda ku isa

fa ku pepwa kwa Aripakasadi lilimo 2

Ku isa fa ku pepwa kwa Shela “ 35

Ku isa fa ku pepwa kwa Hebere “ 30

Ku isa fa ku pepwa kwa Pelegi “ 34

Ku isa fa ku pepwa kwa Reu “ 30

Ku isa fa ku pepwa kwa Serugi “ 32

Ku isa fa ku pepwa kwa Nakori “ 30

Ku isa fa ku pepwa kwa Tera “ 29

Ku isa fa lifu la Tera, Abrahama

a li wa lilimo ze 75 “ 205

Palo hamoho lilimo ze 427

Ku kopanya lilimo ze 427 kwa 1943 B.C.E. ku lu fitisa mwa 2370 B.C.E. Kacwalo linako za Bibele li bonisa kuli Munda wa mwa lizazi la Nuwe ne u kalile ka 2370 B.C.E.

12. Ki lilimo ze kai ku kuta kwa ku bupiwa kwa Adama?

¹² Ku Zwa 2370 B.C.E. ku Ya 4026 B.C.E. Ha lu kuta hahulu kwamulaho, lu fumana kuli Bibele i fa nako ya ku zwa fa Munda ku kuta cwalo kwa ku bupiwa kwa Adama. Yeo i zibwa ka Genese 5:3-29 ni 7:6, 11. Ku balwa kwa nako ku filwe ka bukuswani mwatasi:

Ku zwa fa ku bupiwa kwa Adama

ku isa fa ku pepwa kwa Seta lilimo 130

Cwale ku isa fa ku pepwa kwa Enoshi “ 105

Ku isa fa ku pepwa kwa Kenani “ 90

Ku isa fa ku pepwa kwa Mahalalele “ 70

Ku isa fa ku pepwa kwa Jaredi “ 65

Ku isa fa ku pepwa kwa Enoke “ 162

Ku isa fa ku pepwa kwa Metusela “ 65

Ku isa fa ku pepwa kwa Lameke “ 187

Ku isa fa ku pepwa kwa Nuwe “ 182

Ku isa fa Munda “ 600

Palo hamoho lilimo ze 1,656

Ha lu kopanya lilimo ze 1,656 kwa silimo se si bulezwi sa 2370 B.C.E., lu fumana kuli silimo sa 4026 B.C.E. ki sona sa n’a bupilwe Adama, mwendi mbumbi ya maliha, kakuli silimo ne si kala ka nako yeo mwa buñata bwa likalenda za kwaikale.

13. (a) Kacwalo he, mufuta wa mutu se u bile fa lifasi-mubu fa ka nako ye kuma kai? (b) Ki kabakalañi b’o ha bu si butelele bwa lizazi l’a pumuzi Jehova?

¹³ Zeo ki za butokwa mañi kacenu? Hatiso ya pili ya buka ye, ye ne i hatisizwe ka 1963, ne i bulezi kuli: “Kana he, seo si talusa kuli 1963 ha i t’o esha ne se lu  pilile lilimo ze 5,988 mwa ‘lizazi’ leo Jehova ‘a pumuzi kwa misebezi kaufela y’a n’a ezize’? (Gen. 2:3) Batili, kakuli ku bupiwa ka Adama ha ku zamaeleli ni makalelo a lizazi la Jehova la pumulo. Hamulaho wa ku bupiwa kwa Adama, mi isali mwa lizazi la busilela la ku bupa, ku bonahala kuli Jehova n’a tahisize libupiwa ze ñwi za lifolofolo ni linyunywani. Hape, n’a tahisize kuli Adama a beye lifolofolo zeo mabizo, ili nto ye ne i k’a nga nako, mi a zwelapili ku bupa Eva. (Gen. 2:18-22; mu bone NW, hatiso ya 1953, litaluso za kwatasi za tima. 19) Nako kaufela ye ne i fitile mwahal’a ku bupiwa kwa Adama ni mafelelezo a ‘lizazi la bu 6’ i lukela ku zwiswa mwa lilimo zeo ze 5,988 ilikuli ku fumanwe nako luli ye fitile ku zwa kwa makalelo a ‘lizazi la bu 7’ ku t’o fita [1963]. Ha ku tusi ku itusisa linako za Bibele mwa ku nuhelela lilimo ze sa li kwapili.—Mat. 24:36.” *

14. Ki kabakalañi taba ya Bibele ka za simuluho ya mufuta wa mutu ha i swanela ku amuhelwa ku fita ze nuhilwe ni lipulelo za batu?

¹⁴ Ku cwañi ka za lipulelo za ba sayansi za kuli mutu sa bile fa lifasi-mubu le ka lilimo ze mianda ye likiti-kiti kamba mane ze bolule-lule? Ku zona ha ku na ze kona ku pakiwa ka ze ñozwi za ku zona linako zeo, sina mo li pakelwa likezahalo ze mwa Bibele. Lilimo za ku ikupulela ze bulelwa kuli ki zona ze ne ba pila teñi “baikale” li tomile fa mihupulo ye sa koni ku pakiwa. Mane, litaba ze ezahezi ze konwa ku itingiwa, hamohocwalo ni linako za zona, ki za mwa lilimo ze likiti li sikai ze felile. Lifasi li ipumani mwa licinceho ni misunga ye miñata, ye cwale ka Munda wa mwa lifasi kamukana mwa mazazi a Nuwe, ili ze lyanganisize muinelo wa macwe ni masapo a za kwaikale, ili ku tahisa kuli ze bulelwa ki sayansi kaufela ka za lilimo za pili Munda u si ka ba teñi li be ku nuhelela fela. * Ka ku fapana ni bunuhi ni lipulelo kaufela ze lwanisana za batu, Bibele ya utwahala ka taba ya yona ye tunumani, ye lumelelana ni ze ñwi ka za simuluho ya mufuta wa mutu ni litaba za yona ze ñozwi ka tokomelo za batu ba Jehova ba ba ketilwe.

15. Tuto ya Bibele i swanela ku lu ama cwañi?

¹⁵ Tuto ya Bibele ni ku nahana ka za Mulateleli yo Mutuna wa Nako, yena Jehova Mulimu, li swanela ku lu tahiseza ku ikutwa bunyinyani hahulu. Mutu ya shwa ki yo munyinyani luli ha bapiswa ku Mulimu ya m’ata kaufela, y’o misebezi ya hae ye mbwetukisa ya pupo, ye n’e ezizwe lilimo ze likiti-kiti kwamulaho, i bulezwi ka bunolo hahulu mwa Mañolo kuli: “Kwa simuluho Mulimu n’a ezize Lihalimu ni Lifasi.”—Gen. 1:1.

 KU PILA FA LIFASI-MUBU KWA JESU

16. (a) Libuka za Evangeli z’e ne ne liñozwi ka ku tatamana cwañi? (b) Ne lu ka ziba cwañi silimo se ne bu kalile bukombwa bwa Jesu? (c) Mwa Libuka za Evangeli likezahalo li tatamani cwañi, mi ki sifi se si swanela ku lemuhiwa ka za taba ya Joani?

¹⁶ Ku bonahala kuli libuka z’e ne ze buyelezwi za bupilo bwa Jesu bwa fa lifasi-mubu ne liñozwi ka mutatamanelo wo: Mateu (c. 41 C.E.), Luka (c. 56-58 C.E.), Mareka (c. 60-65 C.E.), ni Joani (c. 98 C.E.). Sina ha ne ku talusizwe mwa kauhanyo ye felile, ka ku itusisa litaba ze mwa Luka 3:1-3 hamoho ni silimo sa 14 C.E. kuli ki sona se i kala puso ya Tibere Sesare, lu fita fa 29 C.E. kuli ki fona fo bu kalela bukombwa bwa Jesu bo bu hoha mamelelo fa lifasi-mubu le. Nihaike kuli likezahalo ze mwa Mateu ha li si ka ñolwa kamita ka mutatamanelo wa zona, hañata ku bonahala kuli libuka ze ñwi ze talu li fa mutatamanelo tenyene wa likezahalotuna ze n’e bile teñi. Zona zeo li filwe ka bukuswani mwa mukoloko o mwa kauhanyo ye. Ku ka lemuhiwa kuli taba ya Joani, ye ne i ñozwi ibat’o ba hamulaho wa lilimo ze fitelela 30 ku zwa fo ne i ñolezwi ya mafelelezo ya ze ñwi ze talu, i taleleza ze butokwa ze ba siile bañoli ba bañwi bao. Sihulu se si lemuseha ni ku fita ki ku bonahala ku bulela kwa Joani ka za mikiti ye mine ya Paseka ya mwahal’a bukombwa bwa Jesu fa lifasi-mubu, ili nto ye pakela taba ya kuli bukombwa bwa hae ne li bwa lilimo ze talu ni licika, bo ne bu felile ka 33 C.E. *—Joa. 2:13; 5:1; 6:4; 12:1; ni 13:1.

17. Ki bupaki bufi bo buñwi bo bu yemela silimo sa lifu la Jesu?

¹⁷ Lifu la Jesu ka 33 C.E. hape li pakelwa ki bupaki bo buñwi. Ka ku ya ka Mulao wa Mushe, Nisani 15 kamita ne li Sabata ye ipitezi ku si na taba ni lizazi le ne i taha. Ha i taha la Sabata ya kamita, lizazi leo li bizwa Sabata “ye tuna hahulu,” mi Joani 19:31 i bonisa kuli lifu la Jesu ne li latelezwi ki Sabata ye cwalo, mi kacwalo n’a shwile la Butanu. Mi ne si mwa 31 kamba 32 C.E kono ne li mwa 33 C.E. fela f’o lizazi la Nisani 14 ne li la Butanu. Kacwalo, ku lukela ku ba kuli Jesu n’a shwile la Nisani 14, 33 C.E. *

18. (a) Daniele n’a polofitileñi ka za “lisunda” ze 69? (b) Ka ku ya ka Nehemia, nako yeo ne i kalile lili? (c) Lu ziba cwañi silimo sa ku kala kwa puso ya Aritazerisi?

¹⁸ “Sunda” ya Bu 70, 29-36 C.E. Miinelo ya nako ya bukombwa bwa Jesu hape i nyakisisizwe mwa Daniele 9:24-27, ye bulela ka za ku fita kwa liviki ze 69 za lilimo (ili lilimo ze 483) “ku tuha kwa taelo ye bulela kuli Jerusalema u ka zuswa, u yahiwe, ku fitela Yena Ya tozizwe, Mulena, a bonahale.” Ka ku ya ka Nehemia 2:1-8, taelo yeo ne i filwe “ka mwaha wa bu 20 w’a n’a busa mulena Aritazerisi,” mulena wa Peresia. Puso ya Aritazerisi ne i kalile lili? Xerxes, yena ndat’ahe ya n’a shwanile n’a timezi kwa mafelelezo a 475 B.C.E. Kacwalo silimo sa coliso ya Aritazerisi ne si kalile ka 475 B.C.E., mi seo si yemelwa ki bupaki bo butuna bo bu zwa kwa limbule za Sigerike, Siperesia, ni Sibabilona. Sina ka mutala, muñoli wa litaba za kwaikale wa Mugerike Thucydides (ya tumile ka ku ñola litaba ze nepahezi) u bulela ka za ku balehela kwa Peresia kwa Themistocles likwambuyu wa Mugerike mwa nako yeo Aritazerisi n’a “sa z’o yola lubona.” Muñoli yo muñwi wa Mugerike wa likezahalo ili wa mwa lilimo za mwanda wa pili B.C.E., Diodorus Siculus, u lu konisa ku ziba silimo sa lifu la Themistocles kuli ne li 471/470 B.C.E. Hamulaho wa ku baleha mwa naha ya habo, Themistocles n’a kupile Aritazerisi sibaka sa ku ituta puo ya Maperesia ka silimo si li siñwi pili a si ka taha kale fapil’a hae, mi n’a si filwe. Kacwalo, ku lukela ku ba kuli Themistocles n’a sa li mwa Peresia ka 472, mi ku kana kwa bulelwa hande kuli n’a fitile ka 473 B.C.E. Ka nako yeo Aritazerisi “n’a sa z’o yola lubona.” *

19. (a) Ha lu bala ku zwa “mwaha wa bu 20 w’a n’a busa mulena Aritazerisi,” lu ziba cwañi silimo sa n’a bonahezi Mesiya? (b) Bupolofita bwa “lisunda” ze 70 ne bu talelelizwe cwañi ku zwa mwa silimo seo?

¹⁹ Kacwalo, “mwaha wa bu 20 w’a n’a busa mulena Aritazerisi,” ne u ka ba 455 B.C.E. Ha lu bala lilimo ze 483 (ili “lisunda” ze 69) ku zwa f’o, ni ku hupula kuli ne ku si na silimo sa noto ha ku kenwa mwa Linako za Luna, lu fumana kuli “Ya tozizwe, Mulena,” n’a bonahezi ka 29 C.E. Jesu n’a bile Mesiya ha n’a kolobelizwe ni ku toziwa ka moya o kenile, kwa makalelo a maliha a silimo seo. Hape bupolofita b’o bu bonisa kuli “fahali a sunda [ya bu 70], u ka yemisa matabelo ni linubu.” Seo ne si ezahezi muta matabelo a Sijuda a swanisezo ne a tuhezi ku sebeza kabakala ku ifana sitabelo kwa Jesu. “Fahali a sunda” ya lilimo yeo ku lu kenya mwa lilimo ze talu ni licika ku isa maliha a mbumbi ya 33 C.E., Jesu ha n’a bulailwe. Nihakulicwalo, “u ka iswala bulikani bo bu tiile ni ba bañata” mwahal’a sunda ya bu 70 kaufela. Seo si bonisa kuli mbuyoti ye ipitezi ya Jehova kwa Majuda ne i zwezipili mwahal’a lilimo ze 7 za ku zwa 29 C.E. ku ya 36 C.E. Ki f’o fela, f’o ba macaba ba ba si ka ya kwa mupato ne ba kwalulezwi nzila ya ku ba Maisilaele ba kwa moya, sina ha ne ku bonisizwe ka ku lumela kwa Kornele ka 36 C.E. *—Lik. 10:30-33, 44-48; 11:1.

KU BALA LILIMO MWA LINAKO ZA BAAPOSITOLA

20. Litaba za silifasi ze ezahezi li lumelelana cwañi ni ze ñozwi za Bibele mwa ku bonisa nako ya lifu la Heroda ni likezahalo ze n’e latelezwi ki lona?

²⁰ Mwahal’a 33 C.E. ni 49 C.E. Silimo sa 44 C.E. si kana sa amuhelwa kuli ki silimo sa butokwa mwa nako yeo. Ka ku ya ka Josephus (Jewish Antiquities, XIX, 351 [viii, 2]), Heroda Agripa I n’a busize lilimo ze talu hamulaho wa ku yola lubona lwa Roma kwa Mulena Klaude (ka 41 C.E.). Bupaki bwa ze ezahezi bu bonisa kuli Heroda y’o n’a timezi ka 44 C.E. * Ha lu talima cwale ku ze ñozwi mwa Bibele, lu fumana kuli ne li muta Heroda a si ka shwa kale f’o Agabusi n’a polofitezi “ka Moya” ka za lukupwe lo lutuna lo ne lu ka taha,  fa n’a bulaezwi muapositola Jakobo ka mukwale, ni fa n’a tamezwi Pitrosi (ka nako ya Paseka) ni ku lukululwa ka makazo. Likezahalo zeo kaufela ne li kana li ezahezi ka 44 C.E.—Lik. 11:27, 28; 12:1-11, 20-23.

21. Lu kona ku akaleza cwañi lilimo za musipili wa pili wa bulumiwa wa Paulusi?

²¹ Lukupwe lo ne lu bulezwi cimo ne lu tile ibat’o ba ka 46 C.E. Ku lukela ku ba kuli n’e bat’o ba ka nako yeo f’o Paulusi ni Barnabasi ‘ne ba kutezi kwa Jerusalema ku yo tusa.’ (Lik. 12:25, NW) Ha ba kutile kwa Antioke wa Siria, ba ketiwa ki moya o kenile kuli ba eze musipili wa pili wa bulumiwa, o ne u ba isize kwa Sipera ni minzi ni likiliti ze ñata za Asia Minor. * Mwendi musipili w’o ne u tandile ku zwa maliha a mbumbi a 47 C.E. ku isa mbumbi ya maliha a 48 C.E., ka ku tanda maliha a li mañwi mwa Asia Minor. Ku bonahala kuli maliha a tatama Paulusi n’a sa kutile kwa Antioke wa Siria, mi seo si lu fitisa mwa maliha a mbumbi a 49 C.E.—Lik. 13:1–14:28.

22. Lilimo za misipili ya Paulusi ye mibeli ya ku ya kwa Jerusalema ye bulezwi mwa likauhanyo 1 ni 2 za Magalata ne li ka zibwa cwañi?

²² Litaba ze mwa Magalata likauhanyo 1 ni 2 li bonahala ku lumelelana ni ku bala nako k’o. M’o Paulusi u bulela ka za ku eza misipili ye ipitezi ye mibeli ya ku ya kwa Jerusalema hamulaho wa ku lumela kwa hae, u li muñwi i li “ha ku fitile myaha ye milalu” mi o muñwi “ha ku se ku fitile myaha ye lishumi ka ye mine.” (Magal. 1:17, 18; 2:1) Haiba linako ze peli zeo ne li za mutatamanelo, ka mubalelo wa mwa linako zani, mi haiba ku lumela kwa Paulusi ne ku ezahezi kwa makalelo a linako za baapositola, sina mo i bonahalela ku bonisa taba, u zibe lu kana lwa bala kuli lilimo ze talu ni ze 14 ka ku zamaelela ki 34-36 C.E. ni 36-49 C.E.

23. Ki bupaki mañi bo bu akaleza kuli Magalata kauhanyo 2 ni Likezo kauhanyo 15 li ama kwa musipili wa Paulusi wa bubeli wa ku ya kwa Jerusalema ka 49 C.E.?

²³ Ku pota kwa Paulusi kwa bubeli kwa Jerusalema ko ku bulelwa kwa Magalata ku bonahala kuli ne ku ama taba ya mupato, kakuli mane ni Tite ya n’a ile ni Paulusi u bulelwa kuli n’a sa tokwi ku ya kwa mupato. Haiba wo ki ona musipili o ama katulo fa taba ya mupato ye bulezwi kwa Likezo 15:1-35, f’o he 49 C.E. ya swanela hande kuli ne i li mwahal’a musipili wa pili ni wa bubeli wa Paulusi wa bulumiwa. Fahalimu a seo, ka ku ya ka Magalata 2:1-10, Paulusi n’a itusisize sibaka seo ku y’o taluseza “be ili litoho” mwa puteho ya Jerusalema taba ye nde ya n’a kutaza, ‘kuli ku si ke kwa fumanwa kuli ku mata kwa hae ki ko ku si na tuso.’ Ka ku utwahala, n’a ka eza seo ha ipiha ku bona hamulaho wa musipili wa hae wa bulumiwa wa pili luli. Paulusi n’a tamile musipili wo wa ku ya kwa Jerusalema “ka taelo ya Mulena.”

24. Ki mwa lilimo lifi m’o Paulusi n’a ezize musipili wa hae wa bulumiwa wa bubeli, mi ku si na kakanyo, ki kabakalañi ha n’a si ka fita kwa Korinte konji kwa mafelelezo a 50 C.E.?

²⁴ Musipili wa Paulusi wa Bubeli wa Bulumiwa, c. 49-52 C.E. Ha zwile kwa Jerusalema, Paulusi a ina hanyinyani mwa Antioke wa Siria; kacwalo, ku lukela ku ba kuli ne li mwa mbumbi ya 49 C.E. fa n’a fundukezi teñi ka musipili wa hae wa bubeli. (Lik. 15:35, 36) W’o ne li o mutuna ku fita wa pili mi ne u ka tokwa kuli a y’o feleza maliha kwa Asia Minor. Mwendi ne li mwa maliha a mbumbi ya 50 C.E. fa n’a alabezi pizo ya Mumasedonia mi a silela mwa Yurope. Kiha kutaza ni ku lukisa liputeho ze nca mwa Filipi, Tesalonika, Berea, ni Atene. Seo ne si ka mu tisa kwa Korinte, mwa silalo sa Akaya, kwa makalelo a maliha a 50 C.E., hamulaho wa ku zamaya musipili o eza likilomita ze 2,090, buñata bwa ona ili ka mahutu. (Lik. 16:9, 11, 12; 17:1, 2, 10, 11, 15, 16; 18:1) Ka ku ya ka Likezo 18:11, Paulusi n’a inzi teñi likweli ze 18, ili ze lu fitisa kwa makalelo a 52 C.E. Ka ku fela kwa maliha, Paulusi n’a kona ku ya kwa Sesarea ka sisepe, ka nzila ya Efese. Hamulaho wa ku kambama ku yo lumelisa puteho, ka mo ku bonahalela ili mwa Jerusalema, a kuta kwa n’a pila mwa Antioke wa Siria, mwendi ili mwa mbumbi ya 52 C.E. *—Lik. 18:12-22.

25. (a) Ze pumbuzwi li yemela cwañi 50-52 C.E. kuli ki yona nako ya ku pota kwa pili kwa Paulusi mwa Korinte? (b) Taba ya kuli Akila ni Prisila ‘kihona ha ne ba sa zwa kwa Italia’ i pakela cwañi seo?

²⁵ Se si fumanwi ki bapumbuli ba za kwaikale si yemela 50-52 C.E. kuli ki zona lilimo za ku pota kwa pili kwa Paulusi kwa Korinte. Seo ki siemba sa ze cakuzwi, ili taelo ye zwa ku Mulena Klaude Sesare ku ya kwa Magerike ba munzi wa Delphi, ye na ni manzwi a li “[Lucius Ju]nius, Galio, . . . mubusisi.” Bocaziba ba za kwa ikale ba lumelelana kuli nombolo ya 26, yeo hape i fumanwa mwa litaba zeo, i ama kwa ku lumbekwa lwa bu 26 kwa Klaude kuli ki mulena. Ze cakuzwi ze ñwi li bonisa kuli Klaude n’a lumbekilwe kuli ki mulena lwa bu 27 pili August 1, 52 C.E. i si ka fita kale. Tamaiso ya mubusisi ne i’ nga silimo si li siñwi, ku kala kwa makalelo a mbumbi. Kacwalo, ku bonahala kuli silimo sa Galio sa bubusisi mwa Akaya ne si li ku kala mbumbi ya 51 C.E. ku isa mbumbi ya 52 C.E. “Mi Galio h’a li mubusisi wa Akaya, Majuda ba ba pilu i liñwi mwa ku lwanisa Paulusi; ba mu isa fa Kuta.” Galio ha sa lukuluzi Paulusi, muapositola a ina “mazazi a mañata,” mi a silela kwa Siria. (Lik. 18:11, 12, 17, 18) Zeo kaufela li bonahala ku yemela maliha a mbumbi ya 52 C.E. kuli ki ona mafelelezo a ku ina mwa Korinte kwa Paulusi ka likweli ze 18. Nto ye ñwi ye tusa ku ziba nako i fumanwa mwa taba ya kuli Paulusi ha fita mwa Korinte, “mwateñi a fumana Mujuda yo muñwi ya bizwa Akila, ya n’a pepezwi mwa Ponto. Kihona n’a zwa kwa Italia ni Prisila musal’a hae, kakuli Klaude n’a laezi Majuda kamukana kuli ba zwe mwa Roma.” (Lik. 18:2) Ka ku ya ka Paulus Orosius caziba wa likezahalo, wa kwa makalelo a lilimo za mwanda wa bu 5, taelo yeo ya ku leleka ne i filwe ka silimo sa bu 9 sa Klaude, seo ki 49 C.E. kamba makalelo a 50 C.E. Kacwalo ku kona ku ba kuli Akila ni  Prisila ne ba fitile mwa Korinte ku sa siyezi nako kuli mbumbi ya maliha a silimo seo a fite, ili nto ye konahalisa ku ina teñi kwa Paulusi ku ba mwahal’a mbumbi ya maliha a 50 C.E. ku isa maliha a mbumbi ya 52 C.E. *

26. Ki lilimo mañi ze li likalulo ze tatamani za musipili wa Paulusi wa bulumiwa wa bulalu?

²⁶ Musipili wa Paulusi wa Bulalu wa Bulumiwa, c. 52-56 C.E. Ha sa inzi “mazazi” mwa Antioke wa Siria, Paulusi a kutela mwa Asia Minor hape, mi ku kana kwa ba kuli n’a fitile mwa Efese maliha a 52-53 C.E. ha t’o esha. (Lik. 18:23; 19:1) Paulusi n’a inzi teñi “likweli ze talu” mi hape ni “myaha ye mibeli” a nze a luta mwa Efese, mi hamulaho wa zeo a zwa mwa Masedonia. (Lik. 19:8-10) Hamulaho, a hupuza baokameli ba ne ba zwa kwa Efese kuli n’a sebelize mwahal’a bona “myaha ye milalu,” kono yeo i kona ku ba palo ya ku puma fela taba. (Lik. 20:31) Ku bonahala kuli Paulusi n’a zwile mwa Efese hamulaho wa “Pentekonta” kwa makalelo a 55 C.E., ili ku zamaya musipili kamukana ku ya ka bunako kwa Korinte, mwa Greece, kuli a yo tanda teñi likweli ze talu za maliha. Kiha kuta kwa mutulo ku y’o fita mwa Filipi Paseka ya 56 C.E. i si ka fita kale. Ku zwa f’o a ya ka sisepe kwa Sesarea ka nzila ya Troasi ni Mileta mi a kambamela kwa Jerusalema, ili ku yo fita teñi Pentekonta ya 56 C.E. i si ka fita. *—1 Makor. 16:5-8; Lik. 20:1-3, 6, 15, 16; 21:8, 15-17.

27. Ki lifi linako za likezahalo ku y’o fita fa ku tamwa kwa pili kwa Paulusi mwa Roma?

²⁷ Lilimo za Mafelelezo, 56-100 C.E. Paulusi n’a tamilwe hamulahonyana wa ku fita kwa hae mwa Jerusalema. N’a isizwe kwa Sesarea mi a ina mwa tolongo teñi k’o ka lilimo ze peli, ku fitela Festusi a yola Felikisi fa bubusisi. (Lik. 21:33; 23:23-35; 24:27) Ku bonahala kuli ku taha kwa Festusi mi hamulaho ni ku funduka kwa Paulusi ku ya kwa Roma ne li ezahezi ka 58 C.E. * Hamulaho wa ku shwelwa ki sisepe ni ku ina mwa Melita mwahal’a maliha kwa Paulusi, musipili wo ne u felizwe ibat’o ba ka 59 C.E., mi taba i bonisa kuli n’a inzi mwa Roma a sa li lipantiti, a nze a kutaza ni ku luta, ka lilimo ze peli, kamba ku fitela ka 61 C.E.—Lik. 27:1; 28:1, 11, 16, 30, 31.

28. Ka ku utwahala ki lilimo lifi ze kona k’u ngiwa kuli ki zona za likezahalo za mafelelezo za bupilo bwa Paulusi?

²⁸ Hailif’o litaba za Likezo li felela f’o, ku bonahala kuli Paulusi n’a lukuluzwi mi a zwelapili mwa misebezi ya hae ya bulumiwa, ili ku ya kwa Kreta, Greece, ni Masedonia. Ha ku zibwi haiba n’a i z’o fita kwa Spain. Ku kana kwa ba kuli Paulusi n’a bulailwe ki Nero hamulahonyana wa ku tamiwa kwa hae kwa mafelelezo mwa Roma ibat’o ba ka 65 C.E. Litaba za silifasi li talusa kuli lubya lo lutuna mwa Roma ne lu ezahezi ka July ya 64 C.E., mi hamulaho wa lona nyandiso ya Nero ya ndanyukela Bakreste. Ku tamiwa kwa Paulusi mwa “liwenge” ni ku bulaiwa hamulaho ku lumelelana hande ni nako ye.—2 Tim. 1:16; 4:6, 7.

29. Linako za baapositola ne li felile lili, mi ili ka ku ñolwa kwa libuka lifi za Bibele?

²⁹ Libuka ze ketalizoho za muapositola Joani ne liñozwi kwa mafelelezo a nako ya nyandiso ye ne tisizwe ki Mubusi Domitian. Ku bulelwa kuli n’a ezize inge sipulumuki mwahal’a lilimo ze talu za mafelelezo za puso ya hae, ye ne li ka 81-96 C.E. Joani n’a ñozi Sinulo inz’a tamilwe fa sooli sa Patmosi, ibat’o ba ka 96 C.E. * Buka ya hae ya Evangeli ni mañolo a malalu ne li latelezi ha n’a li mwa Efese kamba bukaufi ni yona hamulaho wa ku lukululwa kwa hae, mi yena y’o wa mafelelezo kwa baapositola n’a timezi ibat’o ba ka 100 C.E.

30. Tuto ye ya ku bala nako kwa Bibele i na ni tuso mañi?

³⁰ Kacwalo kwa iponelwa kuli ka ku bapanya likezahalo za mwa litaba za silifasi ni linako za mwa Bibele tota ni bupolofita, lwa tusiwa ku ziba hande nako ye ne li ezahezi likezahalo ze mwa Bibele. Ku lumelelana kwa ku bala nako kwa Bibele ku ekeza kwa buikolwiso bwa luna mwa Mañolo a Kenile kuli ki Linzwi la Mulimu.

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]

[Chart on page 287]

LIKEZAHALO ZE TUNA ZA BUPILO BWA JESU FA LIFASI—Zeo Libuka Z’e Ne za Evangeli Li Bulela ka Mo Ne Li Tatamanezi

Lisupo: a. i yemela “hamulaho wa”; c. i yemela “ibat’o ba.”

Nako Sibaka Kezahalo

Ze Isa kwa Bukombwa bwa Jesu

3 B.C.E. Jerusalema, Ku pepwa kwa Joani Mukolobezi

tempele kwa zibiswa Zakaria

Lu 1:5-25

c. 2 B.C.E. Nazareta; Ku pepwa kwa Jesu ku zibiswa Maria,

Judea ya potela Elizabeta

Lu 1:26-56

2 B.C.E. Naha ya Ku pepwa kwa Joani Mukolobezi; hamulaho,

Malundu bupilo bwa hae mwa lihalaupa

ya Judea Lu 1:57-80

2 B.C.E., Betelehema Ku pepwa kwa Jesu (Linzwi, yo ka

c. Oct. 1 yena linto kaufela li ezizwe) ka

ku ba ya simuluha ku

Abrahama ni Davida Mt1:1-25

Lu 2:1-7 Joa 1:1-5, 9-14

Bukaufi ni Betelehema Lingeloi li zibahaza taba ye nde;

balisana ba potela mbututu

Lu 2:8-20

Betelehema; Jesu u iswa kwa mupato (lizazi la bu 8),

Jerusalema u tahiswa mwa tempele (lizazi la bu 40)

Lu 2:21-38

1 B.C.E. Jerusalema; Ba ba butali; ku balehela kwa Egepita; limbututu

kamba 1 C.E. Betelehema; bulaiwa; ku kuta kwa Jesu Mt 2:1-23

Nazareta Lu 2:39, 40

12 C.E. Jerusalema Jesu wa lilimo ze 12 kwa Paseka;

u ya kwa hae Lu 2:41-52

29, maliha Lihalaupa, Bukombwa bwa Joani Mukolobezi

a mbumbi Jordani Mt 3:1-12 Mr 1:1-8

Lu 3:1-18 Joa 1:6-8, 15-28

  Makalelo a Bukombwa bwa Jesu

29, makalelo a maliha Nuka ya Jordani Kolobezo ni ku toziwa kwa Jesu,

ya pepilwe sina mutu wa fa lifasi-mubu ka ku simuluha ku Davida

kono u zibahazwa kuli ki Mwan’a Mulimu

Mt 3:13-17 Mr 1:9-11

Lu 3:21-38 Joa 1:32-34

Lihalaupa Ku itima lico ni ku likiwa kwa Jesu

la Judea Mt 4:1-11 Mr 1:12, 13

Lu 4:1-13

Betania mwa buse Bupaki bwa Joani Mukolobezi

bwa Jordani ka za Jesu

Joa 1:15, 29-34

Musindi wa Jordani Balutiwa ba Jesu ba pili

kwa Mutulo Joa 1:35-51

Kana wa Makazo ya Jesu ya pili; u potela

Galilea Kapernauma Joa 2:1-12

Kapernauma

30, Paseka Jerusalema Mukiti wa Paseka; u lundula balekisi

mwa tempele

Joa 2:13-25

Jerusalema Puhisano ya Jesu ni Nekudema

Joa 3:1-21

Judea; Enoni Balutiwa ba Jesu ba kolobeza; Joani

u ka bubuka Joa 3:22-36

Tiberiya Joani wa tamiwa; Jesu u ya kwa

Galilea Mt 4:12; 14:3-5

Mr 1:14; 6:17-20 Lu 3:19, 20;

Lu 4:14 Joh 4:1-3

Sikare, mwa Ha libile kwa Galilea, Jesu u luta

Samaria Masamaria

Joa 4:4-43

Bukombwa bwa Jesu bo Butuna mwa Galilea

Galilea U zibahaza lwa pili kuli, “Mubuso wa

kwa lihalimu u sutelezi fakaufi”

Mt 4:17 Mr 1:14, 15

Lu 4:14, 15 Joa 4:44, 45

Nazareta; U folisa mushimani; u bala musebezi

Kana; wa filwe; wa haniwa; u ya kwa Kapernauma

Kapernauma Mt 4:13-16 Lu 4:16-31

Joa 4:46-54

Liwate la Galilea Ku biziwa kwa Simoni ni Andreasi,

bukaufi ni Kapernauma, Jakobo ni Joani Mt 4:18-22

Mr 1:16-20 Lu 5:1-11

Kapernauma U folisa wa mudimona, ni mukwenyan’a

Pitrosi ni ba bañwi ba bañata

Mt 8:14-17 Mr 1:21-34 Lu 4:31-41

Lu 4:31-41

Galilea Ku potela Galilea kwa pili, ni ba

bane ba se ba bizizwe cwale Mt 4:23-25

Mr 1:35-39 Lu 4:42, 43

Galilea Wa mbingwa wa foliswa; nyangela

i selehanela ku Jesu Mt 8:1-4 Mr 1:40-45

Lu 5:12-16

Kapernauma U folisa ya omelezi luñañali Mt 9:1-8

Mr 2:1-12 Lu 5:17-26

Kapernauma Ku bizwa kwa Mateu; mukiti ni

batelisi Mt 9:9-17

Mr 2:13-22 Lu 5:27-39

Judea U kutaza mwa masinagoge a mwa Judea

Lu 4:44

31, Paseka Jerusalema U fumaneha kwa mukiti; u folisa mutu;

u omanya Bafalisi Joa 5:1-47

Ha zwa Balutiwa ba yanga makunka a bubeke la

kwa Sabata Mt 12:1-8

Jerusalema (?) Mt 12:1-8 Mr 2:23-28 Joa 6:1-5

Galilea; U folisa lizoho la Sabata; u yo

Liwate la pumula kwa likamba la liwate; wa folisa

Galilea Mt 12:9-21 Mr 3:1-12 Lu 6:6-11

Lilundu bukaufi Ba 12 ba ketiwa ku ba baapositola

ni Kapernauma Mr 3:13-19 Lu 6:12-16

Bukaufi ni Kapernauma Ngambolo ya fa Lilundu Mt 5:1–7:29

Lu 6:17-49

Kapernauma U folisa mutang’a mulauli wa mpi

Mt 8:5-13 Lu 7:1-10

Naine U zusa mwan’a mbelwa Lu 7:11-17

Galilea Joani mwa tolongo u luma balutiwa ku

Jesu Mt 11:2-19 Lu 7:18-35

Galilea Minzi ya nyaziwa; lisinulo kwa

limbututu; coko i bubebe

Mt 11:20-30

Galilea Mautu a toziwa ki musali wa

muezalibi; swanisezo ya bakoloti

Lu 7:36-50

Galilea Musipili wa bubeli wa ku kutaza mwa

Galilea, ni ba 12 Lu 8:1-3

Galilea Wa mudimona wa foliswa; u tamiwa ku

utwana ni Beelzebule Mt 12:22-37

Mr 3:19-30

Galilea Bañoli ni Bafalisi ba bata makazo

Mt 12:38-45

Galilea Balutiwa ba Kreste ki bona

bahabo

Mt 12:46-50 Mr 3:31-35

Lu 8:19-21

Liwate la Liswanisezo: mucali, mufuka,

Galilea ni ze ñwi; litaluso Mt 13:1-53

Mr 4:1-34 Lu 8:4-18

Liwate la Liñungwa la yemiswa ha ba sila lisa

Galilea Mt 8:18, Mt 23-27 Mr 4:35-41

Lu 8:22-25

Gadara, Bamudimona ba babeli ba foliswa;

Mboela-Upa likulube li kenwa ki madimona

wa Liwate la Galilea Mt 8:28-34 Mr 5:1-20 Lu 8:26-39

Mwendi mwa Mwan’a Jairusi wa zusiwa; musali wa

Kapernauma foliswa Mt 9:18-26 Mr 5:21-43

Joa 8:40-56

Kapernauma (?) U folisa libofu ba babeli ni simumu

ya na ni mudimona Mt 9:27-34

Nazareta U potela hape munzi mwa n’a hulezi,

mi wa haniwa hape

Mt 13:54-58 Mr 6:1-6

Galilea Musebezi wa bulalu mwa Galilea, wa

huliswa baapositola ha ba lumiwa

Mt 9:35–11:1 Mr 6:6-13 Lu 9:1-6

Tiberiya Joani Mukolobezi u pumiwa toho; ku

ica matilikuba kwa Heroda Mt 14:1-12

Mr 6:14-29 Lu 9:7-9

 32, bukaufi Kapernauma (?); Mutulo-Upa wa Liwate la Galilea

ni Paseka Baapositola ba kuta kwa musipili wa

ku kutaza; ku kutaza; u fepa 5,000 Mt 14:13-21

(Joani 6:4) Mr 6:30-44 Lu 9:10-17 Joa 6:1-13

Mutulo-Upa wa Ba lika ku eza Jesu mulena;

Liwate u zamaya fa liwate; wa folisa

la Galilea; Mt 14:22-36

Genesarete Mr 6:45-56 Joa 6:14-21

Kapernauma U zibahaza “buhobe bwa bupilo”;

balutiwa ba bañata ba mu fulalela

Joa 6:22-71

32, hamulaho Mwendi mwa Lizo ze pukutisa Linzwi la Mulimu

wa Paseka Kapernauma Mt 15:1-20 Mr 7:1-23 Joa 7:1

Fenisia; Bukaufi ni Tire, Sidoni; cwale kwa

Dekapolisi Dekapolisi; u fepa ba 4,000

Mt 15:21-38 Mr 7:24–8:9

Magadana Basaduke ni Bafalisi ba bata makazo

hape Mt 15:39–16:4 Mr 8:10-12

Mutulo-Upa Betsaida U lemusa ka za mumela wa

wa Liwate Bafalisi; u folisa sibofu

la Galilea; Mt 16:5-12 Mr 8:13-26

Sesarea Jesu ki Mesiya; u bulela cimo lifu,

Filipi zuho Mt 16:13-28 Mr 8:27–9:1

Lu 9:18-27

Mwendi fa Lilundu Wa fetuha fapil’a Pitrosi,

la Hermoni Jakobo, ni Joani

Mt 17:1-13 Mr 9:2-13 Lu 9:28-36

Sesarea U folisa wa mudimona ye ba palezwi

Filipi balutiwa Mt 17:14-20

Mr 9:14-29

Lu 9:37-43

Galilea U bulela hape za lifu ni zuho ya hae

Mt 17:22, 23 Mr 9:30-32 Lu 9:43-45

Kapernauma Mali a mutelo a fiwa ka makazo

Mt 17:24-27

Kapernauma Yo mutuna ka ku fitisisa mwa Mubuso;

ku tatulula lifapano; makeke

Mt 18:1-35 Mr 9:33-50 Lu 9:46-50

Galilea; U siya Galilea ku ya kwa Mukiti wa

Samaria Minganda; zote li siiwe kabakala

sebelezo ya bukombwa Mt 8:19-22

Lu 9:51-62 Joa 7:2-10

Bukombwa bwa Jesu bwa Hamulaho mwa Judea

32, Mukiti Jerusalema Ku luta kwa Jesu fa nyangela kwa

wa Minganda Mukiti wa Minganda Joa 7:11-52

Jerusalema Ku luta hamulaho wa Mukiti; u folisa

sibofu Joa 8:12–9:41

Mwendi mwa ba lumiwa ku yo kutaza; ku kuta,

Judea Ba 70 piho ya bona Lu 10:1-24

Judea; U bulela ka za Musamaria yo munde;

Betania kwa ndu ya Mareta, Maria Lu 10:25-42

Mwendi mwa Hape u luta tapelo ye li mutala; ku

Judea tundamena ku kupa Lu 11:1-13

Mwendi mwa U hanela litamelezo; u bonisa kuli

Judea lusika lo, lu na ni mulatu

Lu 11:14-36

Mwendi mwa Kwa tafule ya Mufalisi, Jesu

Judea u nyaza baipi Lu 11:37-54

Mwendi mwa Ngambolo ka za pabalelo ya Mulimu;

Judea mutanga ya sepahala Lu 12:1-59

Mwendi mwa U folisa musali wa sihole la Sabata;

Judea liswanisezo ze talu Lu 13:1-21

32, Mukiti wa Jerusalema Jesu kwa Mukiti wa

Ncafalo Ncafalo; Mulisana yo Munde

Joa 10:1-39

Bukombwa bwa Jesu bwa Hamulaho kwa Upa wa Jordani

Buse bwa Ba bañata ba lumela Jesu Joa 10:40-42

Jordani Joa 10:40-42

Perea (buse U luta mwa minzi, minzinyana,

bwa Jordani) a nze a atumela Jerusalema Lu 13:22

Perea Munyako wa mubuso ku bemba kwa Heroda;

ndu i yubekilwe

Lu 13:23-35

Mwendi mwa Buikokobezo; swanisezo ya Perea mulalelo o mutuna Lu 14:1-24

Mwendi mwa Ku bala lisinyehelo za bulutiwa

Perea Lu 14:25-35

Mwendi mwa Liswanisezo: ngu ye latehile,

Perea sheleñi ye latehile, mwana ya

latehile Lu 15:1-32

Mwendi mwa Liswanisezo: mutanga ya si ka luka,

Perea mufumi ni Lazaro Lu 16:1-31

Mwendi mwa Swalelo ni tumelo; batanga ba ba si

Perea na tuso Lu 17:1-10

Betania Lazaro wa zusiwa kwa bafu ki Jesu

Joa 11:1-46

Jerusalema; Efraimi Kelezo ya Kayafa ka za Jesu;

Jesu wa ikela Joa 11:47-54

Samaria; Wa folisa ni ku luta ha nze a libile

Galilea kwa Galilea ka Samaria Lu 17:11-37

Samaria kamba Liswanisezo: mbelwa ya toliya,

Galilea Mufalisi Galilea ni mutelisi

Lu 18:1-14

Perea U shetumukela mwa Perea; u luta ka za

telekano Mt 19:1-12 Mr 10:1-12

Perea U amuhela ni ku fuyaula banana

Mt 19:13-15 Mr 10:13-16 Lu 18:15-17

  Perea Mucaha ya fumile; swanisezo ya

babeleki mwa simu ya veine

Mt 19:16–20:16 Mr 10:17-31

Lu 18:18-30

Mwendi mwa Lwa bulalu Jesu u bulela cimo za

Perea lifu, zuho ya hae Mt 20:17-19

Mr 10:32-34 Lu 18:31-34

Mwendi mwa Kupo ka za maino a Jakobo ni Joani

Perea mwa Mubuso Mt 20:20-28 Mr 10:35-45

Jeriko Ha ba fita mwa Jeriko, u folisa

libofu ba babeli; u potela Zakia;

swanisezo ya lipondo ze lishumi

Mt 20:29-34 Mr 10:46-52

Lu 18:35–19:28

Bukombwa bwa Jesu bwa Mafelelezo kwa Jerusalema

Nisani 8, 33 Betania U fita kwa Betania ku sa siyezi

mazazi a 6 kuli Paseka i fite

Joa 11:55–12:1

Nisani 9 Betania Mukiti kwa ndu ya Simoni ya n’a li

wa mbingwa; Maria u toza Jesu; Majuda

ba t’o bona Jesu ni Lazaro Mt 26:6-13

Mr 14:3-9 Joa 12:2-11

Betania- Ku kena kwa Kreste mwa Jerusalema ka

Jerusalema tulo Mt 21:1-11, 14-17 Mr 11:1-11

Lu 19:29-44 Joa 12:12-19

Nisani 10 Betania- Kota ya feiga ye sa beyi ya kutiwa;

Jerusalema ku keniswa kwa bubeli kwa tempele

Mt 21:18, 19, 12, 13 Mr 11:12-17

Lu 19:45, 46

Jerusalema Baprisita ba bahulu ni bañoli ba

lelisana ku bulaya Jesu Mr 11:18, 19

Lu 19:47, 48

Jerusalema Puhisano ni Magerike; ku sa lumela

kwa Majuda Joa 12:20-50

Nisani 11 Betania- Kota ya feiga ye sa beyi i fumanwa i

Jerusalema letukile Mt 21:19-22 Mr 11:20-25

Jerusalema, M’ata a Kreste a hononwa;

tempele swanisezo ya bana ba babeli

Mt 21:23-32 Mr 11:27-33 Lu 20:1-8

Jerusalema, Swanisezo ya balimi ba ba

tempele maswe, mukiti wa linyalo

Mt 21:33–22:14 Mr 12:1-12 Lu 20:9-19

Jerusalema, Tukwaci twa za mutelo, zuho,

tempele mulao Mt 22:15-40 Mr 12:13-34

Lu 20:20-40

Jerusalema, Puzo ya Jesu ye kuzisa ya za

tempele simuluho ya Mesiya Mt 22:41-46

Mr 12:35-37 Lu 20:41-44

Jerusalema, U nyaza hahulu bañoli ni

tempele Bafalisi Mt 23:1-39 Mr 12:38-40

Lu 20:45-47

Jerusalema, tempele Nubu ya mbelwa

Mr 12:41-44 Lu 21:1-4

Lilundu la U bulela cimo za ku wa kwa

Likota za Jerusalema, ku ba teñi kwa Jesu,

Olive ku fela kwa muinelo Mt 24:1-51

Mr 13:1-37 Lu 21:5-38

Lilundu la Liswanisezo: balyanjo ba 10,

Likota za litalenta, lingu ni lipuli

Olive Mt 25:1-46

Nisani 12 Jerusalema Baeteleli ba bulapeli ba lelisana

za lifu la Jesu Mt 26:1-5 Mr 14:1, 2

Lu 22:1, 2

Jerusalema Judasi u utwana ni baprisita ka za ku

beteka Jesu Mt 26:14-16 Mr 14:10, 11

Lu 22:3-6

Nisani 13 Bukaufi ni Jerusalema ni ku yona

(La Bune Litukiso za Paseka Mt 26:17-19

manzibwana) Mr 14:12-16 Lu 22:7-13

Nisani 14 Jerusalema Mukiti wa Paseka wa ciwa ni ba 12

Mt 26:20, 21 Mr 14:17, 18 Lu 22:14-18

Jerusalema Jesu u tapisa mahutu a baapositola

ba hae Joa 13:1-20

Jerusalema Judasi u boniswa kuli ki yena

mubeteki mi wa lundulwa Mt 26:21-25

Mr 14:18-21 Lu 22:21-23 Joa 13:21-30

Jerusalema Mulalelo wa Kupuzo wa tomiwa ni ba 11

Mt 26:26-29 Mr 14:22-25 Lu 22:19, 20,

Lu 22:24-30 [1 Cor. 11: 23-25]

Jerusalema U bulela cimo za ku latulwa ki

Pitrosi ni ku hasana kwa baapositola

Mt 26:31-35 Mr 14:27-31 Lu 22:31-38

Joa 13:31-38

Jerusalema Mutusi; ku latana; ñalelwa; tapelo ya

Jesu Joa 14:1–17:26

Getsemani Ku ziyeleha mwa simu; ku betekwa ni

ku swalwa kwa Jesu Mt 26:30, 36-56

Mr 14:26, 32-52 Lu 22:39-53

Joa18:1-12

Jerusalema U zungubazwa ki Anna; u zekiswa ki

Kayafa, Kuta; Pitrosi wa mu latula

Mt 26:57–27:1 Mr 14:53–15:1

Lu 22:54-71 Joa 18:13-27

Jerusalema Judasi mubeteki wa iponda Mt 27:3-10

[Lik. 1: 18,19]

Jerusalema Fapil’a Pilato, Heroda, ni ku kuta ku

Pilato Mt 27:2, 11-14 Mr 15:1-5

Lu 23:1-12 Joa 18:28-38

Jerusalema U iswa kwa ku bulaiwa, hamulaho wa

Pilato ku lika ku mu lukulula

Mt 27:15-30 Mr 15:6-19 Lu 23:13-25

Joa 18:39–19:16

(c. 15:00 hrs, Gologota, Lifu la Jesu fa kota ya linyando,

Butanu) Jerusalema ni likezahalo ze ne zamaelezi ni lona

Mt 27:31-56 Mr 15:20-41 Lu 23:26-49

Joa 19:16-30

Jerusalema Situpu sa Jesu sa pahululwa fa kota

ni ku pumbekwa Mt 27:57-61

Mr 15:42-47 Lu 23:50-56 Joa 19:31-42

Nisani 15 Jerusalema Baprisita ni Bafalisi ba bata

balibeleli fa libita Mt 27:62-66

Nisani 16 Jerusalema ni bukaufi ni yona Zuho ya Jesu ni

likezahalo za zazi leo Mt 28:1-15

Mr 16:1-8 Lu 24:1-49 Joa 20:1-25

a. Nisani 16 Jerusalema; Galilea Ku bonahala kwa Jesu hamulaho

Mt 28:16-20 [1 Makor. 15:5-7]

[Lik. 1:3-8] Joa 20:26–21:25

Iyyar 25 Lilundu la bukaufi ni Betania Ku nyuluha

Likota za kwa Jesu, lizazi la bu 40 ku zwa

Olive, fa zuho ya hae [Lik. 1:9-12]

Lu 24:50-53

Lipuzo fa mukoloko wa “Likezahalo ze Tuna za Bupilo bwa Jesu fa Lifasi”:

(a) Mu bulele ze ñwi za likezahalo ze zwile mubano za bukombwa bwa Jesu ku t’o fita ka nako ya ku tamiwa kwa Joani Mukolobezi.

(b) Mu fe sibaka ni silimo sa likezahalo ze latelela: ⁽¹⁾ Ku bizwa kwa Simoni ni Andreasi, Jakobo ni Joani. ⁽²⁾ Ku ketiwa kwa baapositola ba 12. ⁽³⁾ Ngambolo ya fa Lilundu. ⁽⁴⁾ Ku fetuha. ⁽⁵⁾ Ku zusiwa kwa Lazaro kwa bafu. ⁽⁶⁾ Ku pota kwa Jesu kwa ndu ya Zakia.

(c) Mu bulele ze ñwi za limakazo za Jesu ze zwile mubano; mu bulele silimo ni sibaka ko ne li ezahalezi.

(d) Ki lifi ze ñwi za likezahalo ze tuna ze ama Jesu ze ne ezahezi ku zwa Nisani 8 ku ya Nisani 16, 33 C.E.?

(e) Ki lifi ze ñwi za liswanisezo ze zwile mubano za n’a file Jesu mwahal’a bukombwa bwa hae bwa fa lifasi-mubu?

 [Chati fa likepe 294-297]

MUKOLOKO WA LILIMO ZE ZWILE MUBANO MWA LITABA

Lisupo: a. i yemela “hamulaho”; b. i yemela “silimo seo si si ka fita”; c. i yemela “ibat’o ba.”

Silimo Kezahalo Mañolo

4026 B.C.E. Ku bupiwa kwa Adama Gen. 2:7

a. 4026 B.C.E. Bulikani bwa mwa Edeni bwa Gen. 3:15

ezwa, bupolofita bwa pili

b. 3896 B.C.E. Kaine u bulaya Abele Gen. 4:8

3896 B.C.E. Ku pepwa kwa Seta Gen. 5:3

3404 B.C.E. Ku pepwa kwa Enoke ya lukile Gen. 5:18

3339 B.C.E. Ku pepwa kwa Metusela Gen. 5:21

3152 B.C.E. Ku pepwa kwa Lameke Gen. 5:25

3096 B.C.E. Lifu la Adama Gen. 5:5

3039 B.C.E. Ku shimbululwa kwa Enoke; Gen. 5:23, 24;

nako ya ku polofita kwa hae Juda 14

ya fela

2970 B.C.E. Ku pepwa kwa Nuwe Gen. 5:28, 29

2490 B.C.E. Lipulelo za Mulimu ka za Gen. 6:3

mufuta wa mutu

2470 B.C.E. Ku pepwa kwa Jafeta Gen. 5:32; 9:24; 10:21

2468 B.C.E. Ku pepwa kwa Sema Gen. 7:11; 11:10

2370 B.C.E. Lifu la Metusela Gen. 5:27

Mezi a Munda a shukuka Gen. 7:6, 11

(mwa mbumbi ya maliha)

2369 B.C.E. Ku eziwa kwa bulikani Gen. 8:13; 9:16

hamulaho wa Munda

2368 B.C.E. Ku pepwa kwa Aripakasadi Gen. 11:10

a. 2269 B.C.E. Ku yahiwa kwa Gen. 11:4

Tawala ya Babele

2020 B.C.E. Lifu la Nuwe Gen. 9:28, 29

2018 B.C.E. Ku pepwa kwa Abrahama Gen. 11:26, 32;

Gen. 12:4

1943 B.C.E. Abrahama u sila Eufrati Gen. 12:4, 7;

ha nze a libile kwa Kanana; Ex. 12:40;

Bulikani bwa Abrahama bwa Magal. 3:17

tomwa; ku kala kwa nako ya

lilimo ze 430 ku isa fa

bulikani bwa Mulao

b. 1933 B.C.E. Lota wa yangwelwa; Abrahama Gen. 14:16, 18;

u potela Melekisedeke Gen. 16:3

1932 B.C.E. Ishimaele wa pepwa Gen. 16:15, 16

1919 B.C.E. Bulikani bwa mupato bwa eziwa Gen. 17:1, 10, 24

Ku atulwa kwa Sodoma ni Gen. 19:24

Gomora

1918 B.C.E. Ku pepwa kwa Isaka, mucasanda Gen. 21:2, 5;

wa niti; ku kala kwa ‘myaha Lik. 13:17-20

ye bat’o eza 450’

1913 B.C.E. Isaka wa kwiswa; Ishimaele Gen. 21:8; 15:13;

wa fundulwa; ku kala kwa Lik. 7:6

myaha ye 400 ya ku ezwa maswe

1881 B.C.E. Lifu la Sara Gen. 17:17; 23:1

1878 B.C.E. Linyalo la Isaka ni Rebeka Gen. 25:20

1868 B.C.E. Lifu la Sema Gen. 11:11

1858 B.C.E. Ku pepwa kwa Esau ni Jakobo Gen. 25:26

1843 B.C.E. Lifu la Abrahama Gen. 25:7

1818 B.C.E. Esau u nyala basali ba Gen. 26:34

babeli ba pili

1795 B.C.E. Lifu la Ishimaele Gen. 25:17

1781 B.C.E. Jakobo u balehela kwa Karani; Gen. 28:2, 13, 19

pono ya hae fa Betele

1774 B.C.E. Jakobo u nyala Lea ni Rahele Gen. 29:23-30

1767 B.C.E. Ku pepwa kwa Josefa Gen. 30:23, 24

1761 B.C.E. Jakobo u kuta kwa Kanana ku Gen. 31:18, 41

zwa kwa Karani

c. 1761 B.C.E. Jakobo u mangana ni lingeloi; Gen. 32:24-28

u bizwa Isilaele

1750 B.C.E. Josefa u lekiswa mwa butanga Gen. 37:2, 28

ki bahulwani ba hae

1738 B.C.E. Lifu la Isaka Gen. 35:28, 29

1737 B.C.E. Josefa u beiwa fa bungambela Gen. 41:40, 46

bwa Egepita

1728 B.C.E. Jakobo ni lubasi lwa hae Gen. 45:6; 46:26;

kaufela ba kena mwa Egepita Gen. 47:9

1711 B.C.E. Lifu la Jakobo Gen. 47:28

1657 B.C.E. Lifu la Josefa Gen. 50:26

b. 1613 B.C.E. Tiko ya Jobo Jobo 1:8; 42:16

a. 1600 B.C.E. Egepita i fita fa ku tuma Ex. 1:8

sina naha ya pili ye m’ata

ka ku fitisisa mwa lifasi

1593 B.C.E. Ku pepwa kwa Mushe Ex. 2:2, 10

1553 B.C.E. Mushe u ifana sina Ex. 2:11, 14, 15;

mulukululi; u balehela Lik. 7:23

kwa Midiani

c. 1514 B.C.E. Mushe kwa sicacani se si tuka Ex. 3:2

 1513 B.C.E. Paseka; Maisilaele ba zwa Ex. 12:12;

mwa Egepita; Ku punyuswa fa Ex. 14:27, 29, 30;

Liwate le li Fubelu; m’ata Gen. 15:13, 14

a Egepita a zikinyehiswa;

ku fela kwa myaha ye 400 ya

ku ezwa maswe

Bulikani bwa Mulao bwa ezwa Ex. 24:6-8

fa Lilundu la Sinai (Horebe)

Ku fela kwa myaha ye 430 ku Magal. 3:17;

zwa fa ku kalisa ku sebeza Ex. 12:40

kwa bulikani bwa Abrahama

Mushe u ñola Genese mwa Joa. 5:46

lihalaupa; Ku ñola Bibele kwa

kalisa

1512 B.C.E. Tabernakele ya fezwa ku yahiwa Ex. 40:17

Ku tomwa kwa buprisita Liv. 8:34-36

bwa Aruni

Mushe u feza Exoda ni Livitike Liv. 27:34;

Num. 1:1

c. 1473 B.C.E. Mushe u feza buka ya Jobo Jobo 42:16, 17

1473 B.C.E. Mushe u feza Numere mwa Num. 35:1; 36:13

Mabala a Moabi

Bulikani ni Isilaele mwa Moabi Deut. 29:1

Mushe u ñola Deuteronoma Deut. 1:1, 3

Mushe wa timela fa Lilundu Deut. 34:1, 5, 7

la Nebo mwa Moabi

Isilaele u kena mwa Josh. 4:19

Kanana mwatas’a Joshua

1467 B.C.E. Ku tulwa ko kutuna kwa naha Lik. 13:17-20

kwa fezwa; ku fela kwa ‘myaha Josh. 11:23;

ye bat’o eza 450’ ya Josh. 14:7, 10-15

c. 1450 B.C.E. Buka ya Joshua ya fezwa Josh. 1:1; 24:26

Lifu la Joshua Josh. 24:29

1117 B.C.E. Samuele u toza Saule ku ba 1 Sam. 10:24;

mulena wa Isilaele Lik. 13:21

1107 B.C.E. Ku pepwa kwa Davida mwa 1 Sam. 16:1

Betelehema

c. 1100 B.C.E. Samuele u feza buka ya Baatuli Baat. 21:25

c. 1090 B.C.E. Samuele u feza buka ya Ruti Ruti 4:18-22

c. 1078 B.C.E. Buka ya 1 Samuele ya fezwa 1 Sam. 31:6

1077 B.C.E. Davida u ba mulena wa Juda 2 Sam. 2:4

mwa Hebroni

1070 B.C.E. Davida u ba mulena wa Isilaele 2 Sam. 5:3-7

kamukana; u eza Jerusalema

muleneñi wa hae

a. 1070 B.C.E. Areka i tiswa mwa Jerusalema; 2 Sam. 6:15;

bulikani bwa Mubuso bwa eziwa 2 Sam. 7:12-16

ni Davida

c. 1040 B.C.E. Gadi ni Natani ba feza 2 Samuele 2 Sam. 24:18

1037 B.C.E. Salumoni u yola Davida sina 1 Mal. 1:39; 2:12

mulena wa Isilaele

1034 B.C.E. Ku yahiwa kwa tempele ki

Salumoni kwa kala 1 Mal. 6:1

1027 B.C.E. Tempele mwa Jerusalema ya fezwa 1 Mal. 6:38

c. 1020 B.C.E. Salumoni u feza Pina ya Lipina Pina 1:1

b. 1000 B.C.E. Salumoni u feza buka ya Muekelesia Muek. 1:1

997 B.C.E. Roboami u yola Salumoni; mubuso 11:43;

wa ikaba; Jeroboami u kala ku 1 Mal. 12:19, 20

busa sina mulena wa Isilaele

993 B.C.E. Shishaki u taseza Juda mi u’ 1 Mal. 14:25, 26

nga bufumu bwa tempele

980 B.C.E. Abijami (Abija) u yola Roboami 1 Mal. 15:1, 2

ku ba mulena wa Juda

977 B.C.E. Asa u yola Abijami ku ba mulena 1 Mal. 15:9, 10

wa Juda

c. 976 B.C.E. Nadabi u yola Jeroboami ku ba 1 Mal. 14:20

mulena wa Isilaele

c. 975 B.C.E. Baasha u yola Nadabi ku ba 1 Mal. 15:33

mulena wa Isilaele

c. 952 B.C.E. Ela u yola Baasha ku ba mulena 1 Mal. 16:8

wa Isilaele

c. 951 B.C.E. Zimiri u yola Ela ku ba mulena 1 Mal. 16:15

wa Isilaele

Omri ni Tibini ba yola Zimiri 1 Mal. 16:21

ku ba malena ba Isilaele

c. 947 B.C.E. Omri u busa Isilaele a nosi 1 Mal. 16:22, 23

c. 940 B.C.E. Akabe u yola Omri ku ba mulena 1 Mal. 16:29

wa Isilaele

936 B.C.E. Josafati u yola Asa ku ba 1 Mal. 22:41, 42

mulena wa Juda

c. 919 B.C.E. Akazia u yola Akabe ku ba yena 1 Mal. 22:51, 52

fela mulena wa Isilaele

c. 917 B.C.E. Jorami wa Isilaele u yola 2 Mal. 3:1

Akazia ku ba yena mulena a nosi

913 B.C.E. Jorami wa Juda ‘u kala ku busa,’ 2 Mal. 8:16, 17

ni Josafati

c. 906 B.C.E. Akazia u yola Jorami fa bulena 2 Mal. 8:25, 26

bwa Juda

c. 905 B.C.E. Muoli Atalia u kwañasha 2 Mal. 11:1-3

lubona lwa Juda

Jehu u yola Jorami fa bulena 2 Mal. 9:24, 27;

bwa Isilaele 2 Mal. 10:36

898 B.C.E. Joasi u yola Akazia fa bulena 2 Mal. 12:1

bwa Juda

876 B.C.E. Joakazi u yola Jehu fa bulena 2 Mal. 13:1

bwa Isilaele

c. 859 B.C.E. Joasi u yola Joakazi mi u busa 2 Mal. 13:10

Isilaele a nosi

858 B.C.E. Amazia u yola Joasi fa bulena 2 Mal. 14:1, 2

bwa Juda

c. 844 B.C.E. Jeroboami II u yola Joasi fa 2 Mal. 14:23

bulena bwa Isilaele

Jonasi u feza buka ya Jonasi Jonasi 1:1, 2

829 B.C.E. Oziasi (Azaria) u yola Amazia 2 Mal. 15:1, 2

fa bulena bwa Juda

 c. 820 B.C.E. Buka ya Joele mwendi ya ñolwa Joele 1:1

c. 804 B.C.E. Amosi u feza buka ya Amosi Amosi 1:1

c. 792 B.C.E. Zakaria u busa Isilaele 2 Mal. 15:8

(likweli ze 6)

c. 791 B.C.E. Shalume u yola Zakaria fa 2 Mal. 15:13, 17

bulena bwa Isilaele

Menahemu u yola Shalume fa

bulena bwa Isilaele

c. 780 B.C.E. Pekakia u yola Menahemu fa 2 Mal. 15:23

bulena bwa Isilaele

c. 778 B.C.E. Peka u yola Pekakia fa bulena 2 Mal. 15:27

bwa Isilaele

c. 778 B.C.E. Isaya u kala ku polofita Is. 1:1; 6:1

777 B.C.E. Jotami u yola Oziasi (Azaria) 2 Mal. 15:32, 33

fa bulena bwa Juda

c. 761 B.C.E. Akazi u yola Jotami fa bulena 2 Mal. 16:1, 2

bwa Juda

c. 758 B.C.E. Hosea ‘u yola bulena’ bwa Isilaele 2 Mal. 15:30

745 B.C.E. Ezekiasi u yola Akazi fa bulena 2 Mal. 18:1, 2

bwa Juda

a. 745 B.C.E. Hosea u feza buka ya Hosea Hos. 1:1

740 B.C.E. Asirya i hatelela Isilaele, 2 Mal. 17:6, 13, 18

i hapa Samaria

732 B.C.E. Senakeribi u taseza Juda 2 Mal. 18:13

a. 732 B.C.E. Isaya u feza buka ya Isaya Is. 1:1

b. 717 B.C.E. Mika u feza buka ya Mika Mi. 1:1

c. 717 B.C.E. Ku onga-onga litaba za

Liproverbia kwa fezwa Liprov. 25:1

716 B.C.E. Manase u yola Ezekiasi fa 2 Mal. 21:1

bulena bwa Juda

661 B.C.E. Amoni u yola Manase fa bulena 2 Mal. 21:19

bwa Juda

659 B.C.E. Josiasi u yola Amoni fa 2 Mal. 22:1

bulena bwa Juda

b. 648 B.C.E. Zefania u feza buka ya Zefania Zef. 1:1

647 B.C.E. Jeremia u sumekelwa ku ba Jer. 1:1, 2, 9, 10

mupolofita

b. 632 B.C.E. Nahumi u feza buka ya Nahumi Nah. 1:1

632 B.C.E. Nineve i tulwa ki Makalade Nah. 3:7

ni Mamede

Babilona cwale i mwa mayemo

a ku kona ku ba naha ya

bulalu ye m’ata ka ku

fitisisa mwa lifasi

628 B.C.E. Joakazi, ya n’a yolile 2 Mal. 23:31

Josiasi, u busa Juda

Jojakimi u yola Joakazi fa 2 Mal. 23:36

bulena bwa Juda

c. 628 B.C.E. Habakuki u feza buka ya Habakuki Hab. 1:1

625 B.C.E. Nebukadenezare (II) u ba Jer. 25:1

mulena wa Babilona; silimo sa

pili sa puso si kala ka Nisani

ya 624 B.C.E.

620 B.C.E. Nebukadenezare u bisa Jojakimi 2 Mal. 24:1

mulena ya mu lifa ñamba

618 B.C.E. Joyakini u yola Jojakimi fa 2 Mal. 24:6, 8

bulena mwa Juda

617 B.C.E. Nebukadenezare u isa bahapiwa Dan. 1:1-4;

ba pili ba Majuda kwa Babilona

Zedekia u beiwa fa bulena 2 Mal. 24:12-18

bwa Juda

613 B.C.E. Ezekiele u kalisa ku polofita Ezek. 1:1-3

609 B.C.E. Nebukadenezare u taseza Juda 2 Mal. 25:1, 2

lwa bulalu; u kalisa ku

potoloha Jerusalema

607 B.C.E. Kweli ya bu 5 (Ab), tempele 2 Mal. 25:8-10;

ya sinyiwa mi Jerusalema wa Jer. 52:12-14

shandaulwa

Kweli ya bu 7, Majuda ba 2 Mal. 25:25, 26;

fulalela Juda; “linako za Lu. 21:24

bamacaba” za kala

Jeremia u ñola Malilo Mali.

litaba za pili, LXX

c. 607 B.C.E. Obadia u ñola buka ya Obadia Obad. 1

c. 591 B.C.E. Ezekiele u feza buka ya Ezekiele Ezek. 40:1; 29:17

580 B.C.E. Libuka za 1 Malena ni 2 Malena Jer. 52:31;

ni Jeremia za fezwa 2 Mal. 25:27

539 B.C.E. Babilona i tulwa ki Mamede ni Dan. 5:30, 31

Maperesia; Media-Peresia u ba

ona mubuso o m’ata ka ku

fitisisa mwa lifasi wa bune

537 B.C.E. Taelo ya Sirusi wa Muperesi 2 Makol. 36:22, 23;

ye lumeleza Majuda ku kutela Jer. 25:12; 29:10

kwa Jerusalema ya kala ku

sebeza; ku ba matota kwa

Jerusalema ka lilimo ze 70

kwa fela

c. 536 B.C.E. Daniele u feza buka ya Daniele Dan. 10:1

536 B.C.E. Mutomo wa tempele wa tomiwa Ezi. 3:8-10

ki Zerubabele

522 B.C.E. Musebezi wa ku yaha tempele wa Ezi. 4:23, 24

haniswa

520 B.C.E. Hagai u feza buka ya Hagai Hag. 1:1

518 B.C.E. Zakaria u feza buka ya Zakaria Zak. 1:1

515 B.C.E. Zerubabele u feza tempele ya Ezi. 6:14, 15

bubeli

c. 475 B.C.E. Morodekai u feza buka ya Estere Estere 3:7; 9:32

468 B.C.E. Ezira ni baprisita ba kuta kwa Ezi. 7:7

Jerusalema

 c. 460 B.C.E. Ezira u feza libuka za Ezi. 1:1;

1 Makolonika ni 2 Makolonika 2 Makol. 36:22

ni ku onga-onga Lisamu

455 B.C.E. Lukwakwa lwa Jerusalema lu 1:1; 2:1, 11;

yahiwa sinca ki Nehemia;

bupolofita bwa lisunda ze 70 Neh. 6:15;

bu kala ku talelezwa Dan. 9:24

a. 443 B.C.E. Nehemia u feza buka ya Nehemia Neh. 5:14

Malaki u feza buka ya Malaki Mal. 1:1

406 B.C.E. Ku bonahala kuli ku yahiwa kwa Dan. 9:25

Jerusalema kwa fezwa

332 B.C.E. Greece, naha ye m’ata ka ku Dan. 8:21

fitisisa ya bu 5 i busa Judea

c. 280 B.C.E. Septuagint ya Sigerike ya kaliswa

165 B.C.E. Ku kakulwa sinca kwa tempele Joa. 10:22

hamulaho wa ku silafazwa ki

bulapeli bwa maswaniso bwa

Sigerike; Mukiti wa Ncafalo

63 B.C.E. Roma, naha ye m’ata ka ku Joa. 19:15;

fitisisa ya bu 6, i busa Sin. 17:10

Jerusalema

c. 37 B.C.E. Heroda (u ketwa ki Roma ku ba

mulena) u hapa Jerusalema

ka situhu

2 B.C.E. Ku pepwa kwa Joani Mukolobezi Lu. 1:60; 2:7

ni kwa Jesu

29 C.E. Joani ni Jesu ba kala bukombwa Lu. 3:1, 2, 23

bwa bona

33 C.E. Nisani 14: Jesu u ba sitabelo Lu. 22:20; 23:33

se si fa mutomo wa bulikani bo

bunca; wa kokotelwa

Nisani 16: zuho ya Jesu Mat. 28:1-10

Sivani 6, Pentekonta: ku

sululwa kwa moya; Pitrosi u

kwalula nzila ya kuli Majuda

ba kene mwa puteho ya Sikreste Lik. 2:1-17, 38

36 C.E. Ku fela kwa lisunda ze 70 za Dan. 9:24-27;

lilimo; Pitrosi u potela Lik. 10:1, 45

Kornele, wa pili ku ba macaba

ba ba si ka kena mwa mupato ku

kena mwa puteho ya Sikreste

c. 41 C.E. Mateu u ñola Buka ya Evangeli

ye bizwa “Mateu”

c. 47-48 C.E. Paulusi u kalisa musipili wa Lik. 13:1–14:28

hae wa pili wa bulumiwa

c. 49 C.E. Sitopa se si busa si atula Lik. 15:28, 29

kuli balumeli ba macaba ha ba

tokwi ku ya kwa mupato

c. 49-52 C.E. Musipili wa bulumiwa wa bubeli Lik. 15:36–18:22

wa Paulusi

c. 50 C.E. Paulusi u ñola 1 Matesalonika 1 Mates. 1:1

a li kwa Korinte

c. 51 C.E. Paulusi u ñola 2 Matesalonika 2 Mates. 1:1

a li kwa Korinte

c. 50-52 C.E. Paulusi u ñolela Magalata a li Magal. 1:1

kwa Korinte kamba mwa Antioke

ya kwa Siria

c. 52-56 C.E. Musipili wa bulumiwa wa bulalu Lik. 18:23–21:19

wa Paulusi

c. 55 C.E. Paulusi u ñola 1 Makorinte a 1 Makor. 15:32;

li kwa Efese ni 2 Makorinte a 2 Makor. 2:12, 13

li kwa Masedonia

c. 56 C.E. Paulusi u ñolela Maroma a li Maro. 16:1

kwa Korinte

c. 56-58 C.E. Luka u ñola taba ya Evangeli

ye bizwa “Luka” Lu. 1:1, 2

c. 60-61 C.E. A li kwa Roma, Paulusi u ñola:

Maefese Maef. 3:1

Mafilipi Mafil. 4:22

Makolose Makolo. 4:18

Filemoni Fil. 1

c. 61 C.E. Paulusi u ñolela Maheberu a li Maheb. 13:24;

kwa Roma Maheb. 10:34

Luka u feza buka ya Likezo a

 

li kwa Roma

b. 62 C.E. Jakobo, munyan’a Jesu, u ñola Jak. 1:1

liñolo le li bizwa “Jakobo” a

li mwa Jerusalema

c. 60-65 C.E. Mareka u ñola Buka ya Evangeli

ye bizwa “Mareka”

c. 61-64 C.E. Paulusi u ñola 1 Timotea a li 1 Tim. 1:3

kwa Masedonia

Paulusi u ñolela Tite a li Tite 1:5

kwa Masedonia (?)

c. 62-64 C.E. Pitrosi u ñola 1 Pitrosi a li 1 Pit. 1:1; 5:13

kwa Babilona

c. 64 C.E. Pitrosi u ñola 2 Pitrosi a li 2 Pit. 1:1

kwa Babilona (?)

c. 65 C.E. Paulusi u ñola 2 Timotea a li 2 Tim. 4:16-18

kwa Roma

Juda, munyan’a Jesu, u ñola Juda 1, 17, 18

“Juda”

70 C.E. Jerusalema ni tempele ya yona Dan. 9:27;

li shandaulwa ki Maroma Mat. 23:37, 38;

Lu. 19:42-44

c. 96 C.E. Joani, ha li fa Patmosi, u Sin. 1:9

ñola Sinulo

c. 98 C.E. Joani u ñola taba ya Evangeli Joa. 21:22, 23

ye bizwa “Joani” ni mañolo a

hae a 1, 2, ni 3 Joani; ku

ñolwa kwa Bibele kwa fezwa

c. 100 C.E. Joani, wa mafelelezo kwa 2 Mates. 2:7

 

baapositola, wa timela

TEMUSO: Ku swanela ku hupulwa kuli hailif’o buñata bwa lilimo ze ki ze ikolwisizwe hande, ku ze ñwi, ku fiwa lilimo ze akalezwa, ka ku toma fa bupaki bo bu li teñi. Mulelo wa mukoloko wo haki ku fa kezahalo ye ñwi ni ye ñwi silimo se si sa konwi ku cinciwa kono ki ku tusa muituti wa Bibele ku ziba fo ne li ezahalezi likezahalo mwahal’a linako ni ku bona mo li swalisanezi.

Lipuzo fa “Mukoloko wa Lilimo ze Zwile Mubano mwa Litaba” ni “Mukoloko wa Libuka za Bibele”:

(a) Ka ku bapanya mikoloko ye mibeli yeo, mu bulele ba bañwi ba bapolofita ni bañoli ba Bibele ba ne ba pilile ⁽¹⁾ pili mubuso wa Isilaele u si ka tomwa kale ka 1117 B.C.E., ⁽²⁾ mwahal’a nako ya mibuso ya Isilaele ni Juda, ⁽³⁾ mwahal’a nako ya ku zwa kwa makalelo a ku hapelwa kwa Babilona ku isa kwa ku fezwa kwa Mañolo a Siheberu a Bibele.

(b) Mu taluse linako za ku ñolwa kwa mañolo a Paulusi ka ku li swalisanisa ni misipili ya hae ya bulumiwa.

(c) Ki lisupo lifi ze ñwi ze hoha mamelelo zeo mu lemuha ka za linako za ku ñolwa kwa libuka ze ñwi za Mañolo a Sigerike a Sikreste?

(d) Mu bonise swalisano ya batu ba ba latelela ni kezahalo ye ñwi ye tuna mwa litaba za Bibele, ka ku bulela haiba ne ba pilile kezahalo yeo i si ka ezahala kale kamba hamulaho wa yona, kamba mu ba swalisanise ni batu ba bañwi ba ne ba pila ka nako ye swana: Sema, Samuele, Metusela, Lota, Mulena Saule, Davida, Jobo, Mulena Hosea wa Isilaele, Salumoni, Aruni, Mulena Zedekia wa Juda.

(e) Ki likezahalo mañi ze zwile mubano ze ne ezahezi mwahal’a nako ya bupilo bwa ⁽¹⁾ Nuwe, ⁽²⁾ Abrahama, ⁽³⁾ Mushe?

(f) Ku se siñwi ni se siñwi sa lilimo ze latelela (B.C.E.), mu bonise ye zamaelela ni sona kwa likezahalo ze zwile mubano ze mwatasi: 4026, 2370, 1943, 1513, 1473, 1117, 997, 740, 607, 539, 537, 455.

Ku bupiwa kwa Adama

Bulikani bwa Mulao bwa itamiwa fa Sinai

Jerusalema wa shandaulwa

Majuda ba kutela kwa Jerusalema hamulaho wa taelo ya Sirusi

Ku ñolwa kwa Bibele ye buyelezwi kwa kalisa

Munda wa kalisa

Babilona i tulwa ki Mamede ni Maperesia

Mulena wa pili wa Isilaele wa toziwa

Abrahama u sila Eufrati; Bulikani bwa Abrahama bwa tiiswa

Mibuso ya Isilaele ni Juda ya ikaba

Mubuso wa kwa mutulo u tulwa ki Asirya

Lukwakwa lwa Jerusalema lu yahiwa sinca ki Nehemia

Maisilaele ba lukululwa mwa Egepita

Joshua u etelela Isilaele mwa Kanana

Lilimo ze 70 za ku shandauka kwa Jerusalema za fela

 [Chati fa likepe 298]

“MUKOLOKO WA LIBUKA ZA BIBELE”

(Lilimo ze ñwi [ni libaka ko ne liñolezwi] ha li si ka ikolwisiswa. Sisupo sa a. si talusa “hamulaho”; b., “pili silimo seo si si ka fita”; mi c., “ibat’o ba.”)

Libuka za Mañolo a Siheberu Pili Linako za Luna Li Si Ka Fita Kale (B.C.E.)

Libizo Muñoli Ko Ne I Fo Ne I Nako ye

la Buka Ñolezwi Felelizwe Nyakisisizwe

ku Ñolwa

Genese Mushe Lihalaupa 1513 “Kwa simuluho”

ku isa 1657

Exoda Mushe Lihalaupa 1512 1657-1512

Livitike Mushe Lihalaupa 1512 Kweli i liñwi

(1512)

Numere Mushe Lihalaupa

/Mabala a Moabi 1473 1512-1473

Deuteronoma Mushe Mabala a Moabi 1473 likweli 2 (1473)

Joshua Joshua Kanana c. 1450 1473-c. 1450

Baatuli Samuele Isilaele c. 1100 c. 1450–c. 1120

Ruti Samuele Isilaele c. 1090 Lilimo ze 11 mwa

puso ya baatuli

1Samuele Samuele; Isilaele c. 1078 c. 1180-1078

Gadi; Isilaele

Natani

2Samuele Gadi; Natani c. 1040 1077–c. 1040

1 Malena ni

2 Malena Jeremia Juda/Egepita 580 c. 1040-580

1 Makolonika ni

2 Makolonika Ezira Jerusalema (?) c. 460 Hamulaho wa

1 Makol. 9:​44,

1077-537

Ezira Ezira Jerusalema c. 460 537–c. 467

Nehemia Nehemia Jerusalema a. 443 456–a. 443

Estere Morodekai Shushani, Elami c. 475 493–c. 475

Jobo Mushe Lihalaupa c. 1473 Lilimo ze

fitelela 140

mwahal’a

1657 ni 1473

Samu Davida ni

ba bañwi c. 460

Liproverbia Salumoni;

Aguru;

Lemuele Jerusalema c. 717

Muekelesia Salumoni Jerusalema b. 1000

Pina ya

Lipina Salumoni Jerusalema c. 1020

Isaya Isaya Jerusalema a. 732 c. 778–a. 732

Jeremia Jeremia Juda/Egepita 580 647-580

Malilo Jeremia Bukaufi ni

Jerusalema 607

Ezekiele Ezekiele Babilona c. 591 613–c. 591

Daniele Daniele Babilona c. 536 618–c. 536

Hosea Hosea Samaria

(Sikiliti) a. 745 b. 804–a. 745

Joele Joele Juda c. 820 (?)

Amosi Amosi Juda c. 804

Obadia Obadia c. 607

Jonasi Jonasi c. 844

Mika Mika Juda b. 717 c. 777-717

Nahumi Nahumi Juda b. 632

Habakuki Habakuki Juda c. 628 (?)

Zefania Zefania Juda b. 648

Hagai Hagai Jerusalema 520 Mazazi a 112 (520)

Zakaria Zakaria Jerusalema 518 520-518

Malaki Malaki Jerusalema a. 443

Libuka za Mañolo a Sigerike ze ñozwi mwa Linako za Luna (C.E.)

Libizo Muñoli Ko Ne I Fo Ne I Nako ye

la Buka Ñolezwi Felelizwe Nyakisisizwe

ku Ñolwa

Mateu Mateu Palestine c. 41 2 B.C.E.–33 C.E.

Mareka Mareka Roma c. 60-65 29-33 C.E.

Luka Luka Sesarea c. 56-58 3 B.C.E.–33 C.E.

Joani Muapositola Efese, kamba c. 98 Hamulaho wa

Joani bukaufi ni yona litaba za makalelo,

29-33 C.E.

Likezo Luka Roma c. 61 33–c. 61 C.E.

Maroma Paulusi Korinte c. 56

1 Makorinte Paulusi Efese c. 55

2 Makorinte Paulusi Masedonia c. 55

Magalata Paulusi Korinte kamba c. 50-52

Antioke wa

Siria

Maefese Paulusi Roma c. 60-61

Mafilipi Paulusi Roma c. 60-61

Makolose Paulusi Roma c. 60-61

1 Matesalonika Paulusi Korinte c. 50

2 Matesalonika Paulusi Korinte c. 51

1 Timotea Paulusi Masedonia c. 61-64

2 Timotea Paulusi Roma c. 65

Tite Paulusi Masedonia (?) c. 61-64

Filemoni Paulusi Roma c. 60-61

Maheberu Paulusi Romac. 61

Jakobo Jakobo (munyan’a Jesu) Jerusalemab. 62

1 Pitrosi Pitrosi Babilonac. 62-64

2 Pitrosi Pitrosi Babilona (?) c. 64

1 Joani Muapositola Joani Efese, kamba bukaufi ni yona c. 98

2 Joani Muapositola Joani Efese, kamba bukaufi ni yona c. 98

3 Joani Muapositola Joani Efese, kamba bukaufi ni yona c. 98

Juda Juda (munyan’a Jesu) Palestine (?) c. 65

Sinulo Muapositola Joani Patmosi c. 96