Lituto ka za Mañolo A’ Buyelezwi ni Litaba ze A Ama

Tuto 5—Litaba za Siheberu za Mañolo A’ Kenile

Ka m’o Mañolo a Siheberu, sina kalulo ya Linzwi la Mulimu le li buyelezwi, n’a kopiselizwe, ku bukelezwa a si na licinceho, ni mw’a fitezi kacenu.

1. (a) ‘Manzwi a Jehova’ a siyana cwañi ni bufumu bo buñwi bwa kale? (b) Ku buziwañi ka za ku bukelezwa kwa Linzwi la Mulimu?

‘MANZWI a Jehova’ a ñozwi a kana a likanyezwa kwa mezi a niti a’ kezwi mwa sibulukelo se situna sa libuka ze buyelezwi. Lwa kona ku itumela hakalo kuli mwahal’a nako f’o litaba zeo ne li zwela kwa lihalimu, Jehova n’a tahisize kuli ona “mezi” ao a bulukiwe kulokulikuñwi ilikuli a be simbule se si sa kali sa lushango lo lu pilisa! Bufumu bo buñwi bwa kale, sina likuwani za bulena, buswa, ni macwe a ku hupulela teñi batu, bu pilukile, ku sinyeha, kamba ku bulumuka ha ku fitile nako, kono manzwi a Mulimu wa luna a’ swana sina bufumu a ka inelela. (Is. 40:8) Niteñi, ku buziwa ka za haiba ona mezi a niti ao ha si ka tala masila ha s’a selilwe mwa sibulukelo. Kana a sa kenile nji? Kana a shimbuluzwi hande ku zwelela mwa litaba za mwa lipuo za pili, kuli ze ba na ni batu ba lipuo zote fa lifasi kacenu li be ze kona ku itingwa? Ku ka lu nyangumuna luli ku nyakisisa kalulo ya sibulukelo se ye bizwa litaba za Siheberu, ili ku bona buikatazo bo ne bu ezizwe bwa ku li siya li nepahezi, ni litukiso ze makaza ze ne ezizwe mwa ku li fumanehisa kwa batu ba macaba kaufela ka likopi ni litoloko ze nca.

2. Mañolo a buyelezwi n’a bulukilwe cwañi ku t’o fita mwa mazazi a Ezira?

² Libuka za pili za mwa Siheberu ni Siarami ne liñozwi ki bañoli ba Mulimu ba fa lifasi-mubu, ku kala ka Mushe ka 1513 B.C.E. ku t’o fita hamulahonyana wa 443 B.C.E. Kacenu ka mo ku zibelwa, ha ku na ni ze kana za libuka za pili zeo ze sa li teñi. Niteñi, ku zwa kwa makalelo, buikatazo bo butuna ne bu ezizwe mwa ku bukeleza libuka ze buyelezwi zeo, hamohocwalo ni likopi za zona ze lumelelizwe. Ibat’o ba ka 642 B.C.E., mwa miteñi ya Mulena Josiasi, “buka ya Mulao” wa Mushe, yeo ku si na kakanyo ne li kopi ya pili luli, ne i fumanwi i shitami mwa ndu ya Jehova. Ne se i bulukilwe ka busepahali ka lilimo ze 871. Muñoli wa Bibele Jeremia n’a isize mamelelo ye tuna kwa ku fumanwa k’o kuli mane a ñola ka za teñi kwa 2 Malena 22:8-10, mi ibat’o ba ka 460 B.C.E., Ezira ni yena a kutela ku bulela nto ye swana. (2 Makol. 34:14-18) N’a tabela  hahulu lika ze cwalo, kakuli “ne li muñoli ya itukiselize mulao wa Mushe, w’a n’a mu file [Jehova, NW] Mulimu wa Isilaele.” (Ezi. 7:6) Ku si na kakanyo Ezira n’a fumani miputo ye miñwi ya Mañolo a Siheberu ye ne bile teñi mwa nako ya hae, mwendi ni ze ñwi za libuka za makalelo ze buyelezwi. Ee, ku bonahala kuli Ezira ne li yena mubuluki wa libuka za Mulimu mwa miteñi ya hae.—Neh. 8:1, 2.

MITEÑI YA KU KOPISA MIPUTO

3. Tokwahalo ya Mañolo ne i zuhile cwañi, mi ne i talelelizwe cwañi?

³ Ku zwa nako ya Ezira ku taha cwalo-cwalo, Mañolo a Siheberu n’a batiwa hahulu. Majuda ba bañwi ne ba si ka kuta kwa Jerusalema ni Palestine mwa tukuluho ya mwa 537 B.C.E. ni hamulaho wa f’o. Kono likiti-kiti ne ba siyezi mwa Babilona, mi ba bañwi ne ba tutezi za lipisinisi ni ze ñwi cwalo, mi kacwalo ba fumaneha mwa buñata bwa libaka ze tuna za lipisinisi za lifasi la ikale. Majuda ba bañata ne ba yanga ka silimo kwa Jerusalema kwa mikiti ye fitana-fitana ya tempele, mi teñi k’o ne ba abananga mwa mikopano ya mwa Siheberu sa mwa Bibele. Mwa mazazi a Ezira Majuda mwa libaka za kwahule zeo ne ba kopanelanga kwa libaka ze bizwa masinagoge, kwa n’a balelwa ni ku buhisanwa Mañolo a Siheberu. * Bakeñisa libaka ze hasani ze ñata za ku kopanela teñi, bakopisi ne ba na ni ku kopisa miputo ye miñata.

4. (a) Genizah ne li nto mañi, mi ne i itusiswa cwañi? (b) Ne ku fumanwiñi za butokwa ku ye ñwi ya zona zeo mwa lilimo za mwanda wa bu 19?

⁴ Masinagoge ao hañata n’a na ni mizuzu ya ku bulukela teñi lika ye bizwa genizah. Hañihañi, Majuda ba kala ku latela mwa genizah miputo ye pazauhile kamba ku takuha bakeñisa bukale, ili ku i yolisa ni ye minca ya ku itusisa hape mwa masinagoge. Fokuñwi, ze mwa genizah ne li pumbekwa ka sizo sa bulapeli, ilikuli miputo yeo—ye na ni libizo le li kenile la Jehova—i si ke ya shwaulwa. Mwahal’a mianda-nda ya lilimo, likiti-kiti za miputo ya kale ya Bibele ya Siheberu ya iconga cwalo. Niteñi, genizah ye kusi lika ya sinagoge ya kwa Cairo wa Kale ne i si ka talulwa, mwendi kakuli ne i patilwe ki makwakwa mi ne i libezwi ku fitela fahal’a lilimo za mwanda wa bu 19. Ka 1890, sinagoge yeo ha ne inze i lukiswa, ze ne li mwa genizah za tatubiwa sinca mi bufumu bwa yona hañihañi bwa lekiswa kamba ku fiwa fela. Teñi m’o ku zwile miputo ye kwanelezi ni likiti-kiti za liemba (ze ñwi kutwi ki za mwa lilimo za mwanda wa bu 6 C.E.) ze se shimbululezwi kwa Cambridge University Library ni mandu a mañwi a libuka mwa Yurope ni America.

5. (a) Ki miputo ifi ya kale ya Siheberu ye se i kubukanyizwe cwale, mi ki ya lili? (b) Ku ituta yona ku bonisañi?

⁵ Kacenu, mwa mandu a libuka a lifasi a fitana-fitana, ku balilwe ni ku kubukanyiwa miputo ye bat’o eza 6,000 ya Mañolo mutumbi a Siheberu kamba kalulo ya ona. Mwahal’a lilimonyana ze felile ne ku si na miputo ye cwalo (kwand’a liemba ze sikai) ye ne li teñi pili lilimo za mwanda wa bulishumi C.E. li si ka fita kale. Kono ka 1947, kwa liwate la Dead Sea, kwa fumanwa muputo wa buka ya Isaya, mi mwa lilimo ze ne latelezi miputo ye miñwi ya butokwa ya Mañolo a Siheberu ya kala ku fumanwa mwa mañope a’ li mabapa ni liwate la Dead Sea mo ne ku fumanwi miputo ye miñata-ñata ye ne se shitami mwateñi ka lilimo ze bat’o eza 1,900. Bocaziba cwale ba li ye miñwi ya yona yeo ne i kopisizwe mwa lilimonyana za mafelelezo za B.C.E. Ku bapanya miputo ye bat’o eza 6,000 ya Mañolo a Siheberu ku fa mutomo o utwahala wa ku paka mañolo a Siheberu mi ku bonisa kuli n’a kopisizwe hande.

PUO YA SIHEBERU

6. (a) Siheberu ne si li cwañi kwa makalelo? (b) Ki kabakalañi Mushe ha n’a kona ku ñola Genese?

⁶ Puo yeo batu ba i biza Siheberu kacenu, mwa muinelo wa yona wa makalelo, ne li yona ya n’a bulela Adama mwa simu ya Edeni. Kacwalo y’a konwa ku bizwa puo ya mutu. Ki yona ye ne bulelwa mwa mazazi a Nuwe, nihaike kuli ne i sa hula. Hape ha se i hulile, ki yona puo ye mutomo ye ne siyezi Jehova ha n’a fapanyize puo ya batu fa Tawala ya Babele. (Gen. 11:1, 7-9) Siheberu ki ye ñwi ya lipuo ze twi ki za lusika lwa Sema, mi ki yona ye li tamelela. Ku bonahala kuli ne i swana ni puo ya Makanana mwa nako ya Abrahama, mi ku zwa kwa Siheberu se ne ba bulela, Makanana ba tahisa malimi a mañwi. Kwa Isaya 19:18 si bizwa “puo ya naha ya Kanana.” Mushe mwa nako ya hae n’a li mutu ya itutile, isi fela butali bwa Maegepita kono hape ni Siheberu sa bokukululu ba hae. Kacwalo n’a kona ku bala libuka za kale za n’a fumana, mi zeo ne li kana li file mutomo ku ze ñwi za ñozi mwa buka yeo cwale i bizwa buka ya Bibele ya Genese.

7. (a) Siheberu hamulaho ne si li cwañi? (b) Siheberu sa mwa Bibele ne si sebeza sinañi?

⁷ Hasamulaho, mwa mazazi a malena ba Majuda, Siheberu ne si bizwa “Sijuda.” (2 Mal. 18:26, 28) Mwa nako ya Jesu, Majuda ne ba bulela Siheberu se sinca kamba sa manzwi a ekezehile, mi hamulaho seo sa ba Siheberu sa baluti. Niteñi, lu lemuhe kuli mwa Mañolo a Sigerike a Sikreste, puo yeo i sa bizwa “Siheberu,” isiñi Siarami. (Joa. 5:2; 19:13, 17; Lik. 22:2; Sin. 9:11) Ku zwa kale k’o, Siheberu sa mwa Bibele ne li sona se ne si itusiswa mwa ku ambolisana, ili se ne ba utwisisa buñata bwa lipaki za Jehova pili Bukreste bu si ka taha kale hamoho  ni lipaki ba Bakreste ba mwa lilimo za mwanda wa pili.

8. Ka ku beya mwa munahano mulelo wa Mañolo, lu kona ku itumelañi luli?

⁸ Mañolo a Siheberu n’a bile pulukelo ya mezi a’ kenile a’ niti, a bulezwi ni ku kubukanyiwa ka puyelelo ya Mulimu. Kono ki babali ba Siheberu fela ba ne ba kona ku nwa kwa simbule luli sa mezi ao a’ zwa ku Mulimu. Batu ba macaba a malimi a mañwi ne ba ka fumana cwañi nzila ya ku nwa kwa mezi ao a niti, kuli ba ipumanele ketelelo ya Mulimu ni ku wetuluswa kwa moyo wa bona? (Sin. 22:17) Nzila inosi ne li ya ku toloka Siheberu, ilikuli mezi a niti ya Mulimu a bayulele mufuta wa mutu kaufela. Luli lwa kona ku itumela ku Jehova Mulimu kuli ku zwa ibat’o ba mwa lilimo za mwanda wa bune B.C.E. kamba wa bulalu B.C.E. ku t’o fita cwale, likalulo za Bibele li tolokilwe mwa lipuo ze fitelela 1,900. Seo si tusize hakalo batu kaufela ba ba lata ku luka, ba ba konisizwe ku “tabela” luli mezi a butokwa ao!—Samu 1:2; 37:3, 4.

9. (a) Bibele yona ka sibili i fa m’ata afi a ku i toloka? (b) Litoloko za kale za Bibele li tusize ku pakañi ze nde?

⁹ Kana Bibele yona ka sibili y’a fa m’ata kamba libaka le li utwahala la ku toloka manzwi a yona mwa lipuo ze ñwi? Ee luli! Manzwi a Mulimu ku Isilaele, a’ li , “Mina macaba, a mu wabelwe ni sicaba sa hae,” ni taelo ye li bupolofita yeo Jesu n’a file Bakreste, kuli, “Evangeli ye ya mubuso i ka bulelwa mwa lifasi kaufela, ibe bupaki mwa macaba kamukana,” li lukela ku talelezwa. Kuli seo si ezahale, ku toloka Mañolo kwa tokwahala. Hamulaho wa lilimo ze bat’o eza mianda ye 24 za ku tolokiwa kwa Bibele, kwa iponelwa hande kuli Jehova u fuyauzi musebezi wo. Hape, miputo ya litoloko za kale za Bibele ni yona i tusize ku paka kuli mañolo a pulukelo ya niti ya Siheberu h’a si ka cinca.—Deut. 32:43; Mat. 24:14.

LITOLOKO ZA KALE KA KU FITISISA

10. (a) Pentateuch ya Masamaria ki nto mañi, mi i lu tusa cwañi kacenu? (b) Mu fe mutala wa mo Pentateuch ya Masamaria i amezwi mwa New World Translation.

¹⁰ Pentateuch ya Masamaria. Toloko ya kale-kale ye bizwa Pentateuch ya Masamaria, sina mo li boniseza libizo, i na ni fela libuka ze ketalizoho za pili za Mañolo a Siheberu. Yeo luli ki buka ya Siheberu ye ñololozwi ka litaku za Masamaria, ze zwa fa sipeleta sa Siheberu sa kale. I bonisa mo ne si inezi Siheberu sa ka nako yeo. Ku ñolololwa k’o ne ku ezizwe ki Masamaria—baikulu ba be ne ba siyezi mwa Samaria hamulaho wa ku hapiwa kwa mubuso wa Isilaele wa masika a lishumi ka 740 B.C.E. ni ba ne ba tisizwe ki Maasirya ka nako yeo. Masamaria ne ba zwakanyize bulapeli bwa Isilaele ni bwa milimu ya bona ya buhedeni, mi ne ba amuhela Pentateuch. Kutwi ne ba i ñololozi ibat’o ba mwa lilimo za mwanda wa bune B.C.E., nihaike kuli bocaziba ba bañwi ba akaleza kuli mwendi ne ba ezize seo hamulaho mwa lilimo za mwanda wa bubeli B.C.E. Ha ne ba bala buka yeo, ne ba sweli ku bala Siheberu. Nihaike kuli lishutano za buka yeo ni buka ya Siheberu ki ze 6000, buñata bwa zona ki litaba ze si za butokwa hahulu. I sikai ya miputo ye li teñi ne i bile teñi pili lilimo za mwanda wa bu 13 C.E. li si ka taha kale. Pentateuch ya Masamaria i amilwe mwa litaluso ze ñwi za kwatasi za New World Translation. *

11. Li-Targum ki lika mañi, mi li tusa cwañi ka za Mañolo a Siheberu?

¹¹ Li-Targum za Siarami. Linzwi la Siarami la targum li tolokiwa sina “ku talusa” kamba “ku fetula.” Ku zwa nako ya Nehemia ku taha cwalo-cwalo, Siarami ne si bulelwa hahulu ki buñata bwa Majuda ba ne ba pila mwa kalulo ya Peresia, kacwalo ne ku tokwahala ku bala litoloko za puo yeo mwamulaho wa Mañolo a Siheberu. Ku bonahala kuli se li bile mo li inezi cwale ku zwa ibat’o ba mwa lilimo za mwanda wa buketalizoho C.E. Niha li li malikanyiso fela a mutakafululele a litaba za Siheberu, mi isiñi toloko ye nepahezi, li bonisa ze ñata ka za litaba zeo mi li lu tusa ku utwisisa mañolo a mañwi a’ t’ata. New World Translation i ama hañata kwa li-Targum mwa litaluso za yona za kwatasi. *

12. Septuagint ki nto mañi, mi ki kabakalañi ha i li ya butokwa hahulu?

¹² Septuagint ya Sigerike. Septuagint (ili ku talusa kuli “70”) ya Sigerike ki yona ya butokwa ka ku fitisisa kwa litoloko za pili za Mañolo a Siheberu, mi ki yona ya pili kwa ku ñolwa ku ze tolokilwe ku zwa mwa Siheberu. Ka ku ya ka sizo, ne i kalile ku tolokiwa ibat’o ba ka 280 B.C.E., ki bocaziba ba Sijuda ba 72 ba kwa Alexandria, kwa Egypt. Hasamulaho, kwa ngiwa ka mukwa o muñwi kuli ne li ba 70, mi kacwalo toloko yeo ya bizwa Septuagint. Ku bonahala kuli ne i felizwe mwa lilimo za mwanda wa bubeli B.C.E. Ne i itusiswa sina Mañolo ki Majuda ba ba bulela Sigerike mi ne i sebelisizwe hahulu ku y’o fita mwa nako ya Jesu ni baapositola ba hae. Mwa Mañolo a Sigerike a Sikreste, buñata bwa lipulelo ze 320 ze ngilwe mwa Mañolo a Siheberu ni ze ñwi ze amilwe ni ku bulelwa ze bat’o eza 890 li zwa mwa Septuagint.

13. Ki lifi liemba za butokwa za Septuagint ze til’o fita kacenu, mi li na ni tuso mañi?

¹³ Ku sa na ni liemba ze ñata za Septuagint ze ñozwi fa pampili ye bizwa papyrus ze konwa ku tatubisiswa. Ki za butokwa kakuli ki za mwa linako za pili za Bukreste, mi nihaike kuli hañata ki litimana  kamba likauhanyo li sikai fela, za tusa mwa ku tatubisisa toloko ya Septuagint. Muputo wa papyrus Fouad 266 ne u fumanwi mwa Egypt mi ku fumanwi kuli ki wa mwa lilimo za mwanda wa pili B.C.E. U na ni likalulo za libuka za Genese ni Deuteronoma. Mwa liemba za Genese, libizo la Mulimu ha li yo mwateñi kakuli ha i si ka bukelezwa kaufela. Kono, mwa Deuteronoma, la fumaneha mwa likalulo ze fitana-fitana, mi liñozwi ka litaku ze likanelela za Siheberu mwahal’a litaba za Sigerike. * Mapampili a mañwi a bat’o ba a mwa lilimo za mwanda wa bune C.E., f’o matalo a ina sibaka ili a suhilwe hande ao hañata n’a li a namani, ngunyana, kamba pulinyana, n’a kalezi ku itusiswa mwa ku ñola miputo.

14. (a) Origen u bulelañi ka za Septuagint? (b) Ki lili mi ki ka nzila ifi yeo licinceho ne li kenyizwe mwa Septuagint? (c) Ku lukela ku ba kuli Bakreste ba kwa makalelo ne ba pakileñi ka ku itusisa Septuagint?

¹⁴ Kwa hoha mamelelo kuli libizo la Mulimu, ka litaku za Tetragrammaton, li teñi ni mwa Septuagint ya Origen ya hatiso ye bizwa Hexapla ya mikoloko ye silezi, ye ne felizwe ibat’o ba ka 245 C.E. Ka ku bulela ka za Samu 2:2, Origen n’a ñozi cwana ka za Septuagint: “Litaku za Siheberu ze yemela LIBIZO LEO li teñi mwa miputo ye nepahezi ka ku fitisisa, niteñi isiñi mwa [litaku] za Siheberu sa kacenu, kono sa kale ka ku fitisisa.” * Ku bonahala kuli ku na ni bupaki bo bu tezi bwa za kuli licinceho ne li kenyizwe kale-kale mwa Septuagint, kakuli Tetragrammaton i cincizwe ku ba Kyʹri·os (Mulena) ni The·osʹ (Mulimu). Bakeñisa kuli Bakreste ba kwa makalelo ne ba itusisize miputo ye na ni libizo la Mulimu, ha lu koni k’u nga kuli ne ba latelezi sizo sa Majuda sa ku sa bulela “LIBIZO LEO” mwa bukombwa bwa bona. Ku lukela ku ba kuli ne ba pakile libizo la Jehova ku zwelela mwa Septuagint ya Sigerike yeo.

15. (a) Ka ku itusisa mukoloko o’ fa likepe 314, mu taluse miputo ya matalo ya Septuagint. (b) New World Translation i ama cwañi miputo yeo?

¹⁵ Ku sa na ni mianda-nda ya miputo ya matalo ya Septuagint ya Sigerike. I sikai ya yona, ye ne i ezizwe mwahal’a lilimo za mwanda wa bune C.E. ni wa bu 9 C.E., i butokwa kakuli i na ni likalulo ze tuna za Mañolo a Siheberu. Yona yeo ne i ñozwi ka litaku ze tuna hahulu ili ze shambani. Ye siyezi ne i ñozwi ka muñolo o munyinyani, ili wa mutatanyezo. Miputo ya muñolo o munyinyani, kamba wa mutatanyezo, ki yona ye ne latwa hahulu ku zwa mwa lilimo za mwanda wa bu 9 ku fitela ku hatisa ku kala. Miputo ye zwile mubano ya mwa litaku ze tuna ya mwa lilimo za mwanda wa bune ni wa buketalizoho, ye bizwa Vatican No. 1209, Sinaitic, ni Alexandrine, kaufela i na ni Septuagint ya Sigerike ye shutana fela hanyinyani. New World Translation i ama hañata kwa Septuagint mwa litaluso za yona za kwatasi ze ñwi. *

16. (a) Vulgate ya si-Latin ki nto mañi, mi ki kabakalañi ha i li ya butokwa hahulu? (b) Mu fe mutala wa mo i amezwi mwa New World Translation.

¹⁶ Vulgate ya si-Latin. Toloko yeo i itusisizwe ki buñata bwa batoloki ba Makatolika mwa ku tahisa litoloko ze ñwi mwa lipuo ze ñata za linaha za kwa Wiko ze twi ki za Sikreste. Vulgate yeo ne i tile cwañi? Linzwi la si-Latin la vulgatus li talusa kuli “ye zibahala, ye zibwa hahulu.” Vulgate ha ne i tahisizwe lwa pili, ne i li mwa si-Latin se si zibahala, kamba ku zibwa hahulu, kuli i utwisiswe hande ki batu-tu fela ba mwa Mubuso wa Roma wa kwa Wiko. Caziba ya bizwa Jerome, mutoloki wa yona, pili n’a ñololozi habeli Lisamu ya mwa si-Latin sa Kale, ka ku i bapisa ni Septuagint ya Sigerike. Niteñi, Bibele ya Vulgate n’a i tolokile ku zwelela mwa lipuo za pili za Siheberu ni Sigerike mi kacwalo ne i si ka tolokiwa ka ku itusisa toloko ye ñwi. Jerome n’a kalile toloko ya hae ya si-Latin ku zwelela mwa Siheberu ku kala ibat’o ba ka 390 C.E. ku isa 405 C.E. Nihaike kuli toloko ye felizwe ne i na ni libuka za Apocrypha, zeo cwale ne li fumaneha mwa likopi za Septuagint, Jerome n’a taluhanyize hande libuka ze li kalulo ya mañolo a’ kenile ni ze si cwalo. New World Translation i ama hañata kwa Vulgate ya Jerome mwa litaluso za yona za kwatasi. *

LITABA ZA MWA SIHEBERU

17. Bañoli, kamba ma-Sopherim, ne li bomañi, mi Jesu n’a ba kalimeziñi?

¹⁷ Ma-Sopherim. Banna ba ne ba kopisa Mañolo a Siheberu ku kala ka mazazi a Ezira ku yo fita mwa nako ya Jesu ne ba bizwa bañoli, kamba ma-Sopherim. Hañihañi, ba kala ku icinceza Mañolo mutakafululele. Mane, Jesu yena ka sibili n’a nyazize hahulu bona ba ba si babuluki ba Mulao bao kabakala ku ipa m’ata a n’a sa ba swaneli.—Mat. 23:2, 13.

18. (a) Ma-Masorete ne li bomañi, mi ba file litaluso lifi ze butokwa ka za litaba za Siheberu? (b) Ki ifi mitala ye miñwi ya ze ba hakuluzi ma-Sopherim, sina ha ku bonisizwe mwa New World Translation?

¹⁸ Masora I Patulula Licinceho. Bañoli ba ne ba yolile ma-Sopherim mwa lilimo ze mianda-nda za hamulaho wa Kreste ne ba bizwa ma-Masorete. Bona bao ne ba lemuhile licinceho za ma-Sopherim ba pili, ili ku liñola kwatuko kamba kwa mafelelezo a mañolo a Siheberu. Miñolo ya kwatuko yeo ya fita fa ku bizwa Masora. Masora ne i kolohanyize  licinceho ze 15 za ma-Sopherim, f’o kikuli, manzwi kamba lipulelo ze 15 mwa mañolo a Siheberu ze ne swailwe ka likuto kamba mitila. Ze ñwi za licinceho zeo ha li cinci toloko kamba taluso ya Sikuwa, kono ze ñwi za i cinca mi li butokwa. * Ma-Sopherim ne ba honilwe ki sabo ya lififi ya ku saba ku biza libizo la Jehova kuli mane ba li cinca kuli li be ʼAdho·naiʹ (Mulena) mwa libaka ze 134 ni ʼElo·himʹ (Mulimu) mwa likalulo ze ñwi. Masora i kolokisa licinceho zeo. * Ma-Sopherim kamba bañoli ba pili hape ba bulelwa kuli ne ba ezize licinceho (lihakululo) ze 18, ka ku ya ka ze mwa Masora, nihaike kuli bupaki bu bonisa kuli ne li ze ñata ku fita f’o. * Lihakululo zeo ne li kana li ezizwe ka milelo ye minde kakuli litaba za pili ne li bonahala inge ze shwaula Mulimu kamba bayemeli ba hae ba fa lifasi-mubu.

19. Litaba za litaku ze si na bana za Siheberu ki lika mañi, mi ne li tomilwe lili?

¹⁹ Litaba za Litaku Ze Si Na Bana. Sipeleta sa Siheberu si na ni litaku ze 22 ze si na bana. Pili, mubali n’a na ni ku ipeela milumo ya litaku za bana zeo ka ku ya ka zibo ya hae ya puo. Siheberu sa ku ñola ne si bonahala inge taba ya manzwi a pumezwi. Nihaiba Sikuwa sa cwale si na ni manzwi a mañata a pumezwi e ba itusisa batu ili a’ si na litaku za bana. Sina ka mutala, ltd. i pumela limited. Ka ku swana, Siheberu ne si na ni manzwi a mañata a litaku ze si na bana. Kacwalo, “litaba za litaku ze si na bana” ki litaba za Siheberu ze si na litaku za bana. Litaba ze si na litaku za bana za miputo ya Siheberu ne li tomilwe mwahal’a lilimo za mwanda wa pili C.E. ni wa bubeli C.E., nihaike kuli miputo ya litaba ze shutana ni zeo ne i itusisizwe ka nakonyana. Licinceho za lilimazwa cwalo, ka ku fapana ni linako za kwamulaho za ma-Sopherim.

20. Ma-Masorete ne ba ezizeñi ka za litaba za Siheberu?

²⁰ Litaba za ma-Masorete. Mwa lilimo za hamulaho wa 1500 C.E., ma-Masorete (Ba·ʽalehʹ ham·ma·soh·rahʹ mwa Siheberu, ili ku talusa “Malena ba Sizo”) ne ba tahisize muezezo wa ku bonisa mw’a bizezwa manzwi. Wona wo ne u itusiswa mwa ku bala ni ku biza milumo ya litaku za bana, seo kale ne si hoziwanga fela ku ba bañwi. Ma-Masorete ne ba si ka cinca mañolo e ne ba ñololozi kono ne ba ñozi litaba za kwatuko mwa Masora ha ne ba bona kuli kwa swanela. Ne ba tokomezi hahulu ku sa cinca litaba. Hape, mwa Masora ya bona, ne ba lemusize litaba ze ne cincizwe ni ku fa litoloko ze nepahezi ze ne ba nga kuli za tokwahala.

21. Litaba za ma-Masorete ki lika mañi?

²¹ Likalulo ze talu za ma-Masorete, za kwa Babylon, Palestine, ni Tiberia, ne li patehile ku tahisa mwa ku bizeza manzwi a litaku ze si na bana. Litaba za Siheberu zeo cwale li hatisizwe sina Bibele ya Siheberu li bizwa litaba za ma-Masorete mi li sebelisa muezezo o n’o tisizwe ki ba kwa Tiberia. Muezezo wo ne u tisizwe ki ma-Masorete ba kwa Tiberias, tolopo ye fa likamba la kwa wiko wa liwate la Galilea. Litaluso za kwatasi za New World Translation li ama hañata kwa litaba za ma-Masorete (ka taku ya M) ni kwa litaba za zona za kwatuko, yona Masora (ka ku itusisa M^margin). *

22. Ki ufi muputo wa litaba ze simuluhile kwa Babylon o fumanwi, mi u swana cwañi ni litaba za kwa Tiberia?

²² Ba kwa Palestine ne ba beile lisupo ze yemela litaku za bana fahalimu a litaku ze ñwi ze si na bana. Ki ye sikai fela ya miputo ye cwalo ye til’o fita kacenu, ili nto ye bonisa kuli muezezo wo wa ku tahisa mubizezo wa manzwi ne u si ka sebeza hande. Muezezo wa ba kwa Babylon ni ona ne u bat’o swana ni w’o. Muputo wa Petersburg Codex of the Prophets, wa 916 C.E., ili o bulukilwe mwa St. Petersburg Public Library, Russia, u bonisa muezezo wa ba kwa Babylon. Muputo wo u na ni Isaya, Jeremia, Ezekiele, ni bapolofita “ba banyinyani,” hamoho ni litaba za kwatuko (Masora). Bocaziba ba tatubisisize hahulu muputo wo ni ku u bapisa ni litaba za ba kwa Tiberia. Nihaike kuli u sebelisa muezezo wa ku beya lisupo za litaku za bana fahalimw’a litaku ze si na bana, u likanyisa fela litaba za kwa Tiberia za litaku ze si na bana hamohocwalo ni litaku za bana ni Masora za yona. British Museum i na ni ye ñwi ya litaba za kwa Babylon za Pentateuch, ye fumanwi kuli i lumelelana hahulu ni litaba za kwa Tiberia.

23. Ki miputo ifi ya Siheberu ye ne fumanwi mabapa ni liwate la Dead Sea?

²³ Miputo ya Liwate la Dead Sea. Ka 1947 ne ku ezahalile ze tabisa ku za miputo ya Siheberu. Mwa liñope le li kwa Wadi Qumran (Nahal Qumeran), mabapa ni liwate la Dead Sea, kwa fumanwa muputo wa pili wa Isaya, hamohocwalo ni miputo ye miñwi ya Bibele ni ye si ya Bibele. Hamulahonyana wa f’o, kopi ye swanisizwe ya muputo wo wa Isaya o bulukilwe hande (1QIs^a) ya hasanyiwa kuli bocaziba ba itute ona. Kutwi ki wa kwa mafelelezo a lilimo za mwanda wa bubeli B.C.E. Ne u makaza luli—ka ku ba muputo wa Siheberu wa bukale bwa lilimo ze bat’o eza 1000 ku fitelela za muputo wa kale ka ku fitisisa o ne u li teñi wa libuka za ma-Masorete za Isaya ze amuhelwa! * Mwa mañope a mañwi a Qumran ne ku fumanwi miputo ye fitelela  170 ya likalulo za libuka kaufela za Mañolo a Siheberu kwand’a Estere. Miputo yeo i sa tatubisiswa.

24. Miputo yeo i swana cwañi ni litaba za ma-Masorete, mi New World Translation i i sebelisa cwañi?

²⁴ Caziba yo muñwi u biha kuli tatubisiso ya hae ya Samu 119 ye telele mwa muputo o muñwi o butokwa wa Dead Sea wa Lisamu (11QPs^a) i bonisa kuli manzwi a yona a bat’o swanelela ni a buka ya ma-Masorete ya Samu 119. Ka za muputo wa Lisamu wo, Caziba J. A. Sanders n’a ize: “Buñata bwa [lishutano] ki za mupeletelo fela mi ki za butokwa fela ku bocaziba ba ba bata ku ziba mubizezo wa manzwi a Siheberu sa kale, ni lika ze swana ni zeo.” * Mitala ye miñwi ya miputo ya kale yeo ye makaza i bonisa fela lishutanonyana li sikai. Muputo wa Isaya ka sibili, niha u na ni lishutano ze ñwi mwa mupeletelo ni mulukisezo wa manzwi, ha u biuki mwa lituto. Lishutano za muputo wa Isaya wo o hatisizwe ne li nyakisisizwe mwa ku toloka New World Translation, mi u amilwe. *

25. Ki litaba lifi za Siheberu ze se buhisanwi, mi ku li nyakisisa ku lu fa buikolwiso mañi?

²⁵ Linzila ze tuna za mw’a tahezi Mañolo a Siheberu cwale li nyakisisizwe. Sihulu, ku buhisanwi Pentateuch ya Masamaria, li-Targum za Siarami, Septuagint ya Sigerike, litaba za Siheberu za kwa Tiberia, litaba za Siheberu za kwa Palestine, litaba za Siheberu za kwa Babylon, ni litaba za Siheberu za miputo ye ne fumanwi kwa liwate la Dead Sea. Hamulaho wa ku nyakisisa ni ku bapisa miputo yeo, lu na ni buikolwiso bwa kuli Mañolo a Siheberu a shetumukezi ku luna kacenu sina mw’a n’a ñolezwi pili ki batanga ba Mulimu ba ba buyelezwi.

LITABA ZE NEPAHEZI ZA SIHEBERU

26. (a) Tatubisiso ye tuna ya litaba za Siheberu ne i kalile lili, mi ki litoloko lifi ze mutomo ze se hatisizwe? (b) Litaba za Ginsburg li itusisizwe cwañi?

²⁶ Bibele ya Bubeli ya Baluti ya Jacob ben Chayyim ye ne hasanyizwe mwa 1524-25 ne li yona hatiso ye mutomo ya Bibele ya Siheberu ku to fita mwa lilimo za mwanda wa bu 19. Baituti ne ba kalile ku nyakisisa hahulu litaba za Siheberu mwa lilimo za mwanda wa bu 18. Mwa 1776-80, kwa Oxford, Benjamin Kennicott a hasanya miinelo ya ze ñozwi ye fitana-fitana ka ku itusisa miputo ya Siheberu ye fitelela 600. Mi, mwa 1784-98, ili kwa Parma, muituti wa kwa Italy J. B. de Rossi a hasanya miinelo ye fitana-fitana ya miputo ye miñwi hape ye fitelela 800. Muituti wa Siheberu S. Baer, wa kwa Germany, ni yena a tahisa litaba ze mutomo. Mwa linako za cwanoñu fa, C. D. Ginsburg n’a neezi lilimo ze ñata kwa ku tahisa litaba ze mutomo za Bibele ya Siheberu. Yeo ne i hasanyizwe lwa pili ka 1894, mi ya lundululwa lwa mafelelezo ka 1926. * Joseph Rotherham n’a itusisize hatiso ya mwa 1894 ya litaba zeo mwa ku tahisa toloko ya hae ya Sikuwa, The Emphasised Bible, ka 1902, mi Caziba Max L. Margolis ni ba n’a swalisana ni bona ne ba itusisize libuka za Ginsburg ni Baer mwa ku tahisa toloko ya bona ya Mañolo a Siheberu ka 1917.

27, 28. (a) Biblia Hebraica ki nto mañi, mi i tile cwañi? (b) New World Translation i itusisize cwañi litaba zeo?

²⁷ Mwa Germany ka 1906 muituti wa Siheberu Rudolf Kittel a hatisa hatiso ya pili (ni ya bubeli hasamulaho) ya Siheberu se si bolosozwi ye bizwa Biblia Hebraica, kamba “Bibele ya Siheberu.” Mwa buka yeo Kittel n’a file litaba ze tusa hahulu ka litaluso za kwatasi ze ñata, ze ne bapanya kamba ku bapisa miputo ya Siheberu ye miñata ya libuka za ma-Masorete ye ne li teñi ka nako yeo. N’a itusisize buka ye amuhelwa ka nañungelele ya Jacob ben Chayyim sina ona mutomo. Ha n’a fumani litaba za ma-Masorete za Ben Asher za kale hahulu, ili ze ile mwa butungi ni ku fita ze ne tomile ibat’o ba mwa lilimo za mwanda wa bulishumi C.E., Kittel a kalisa musebezi wa ku tahisa hatiso ya bulalu ye ikemezi ya Biblia Hebraica. Musebezi wo wa fezwa ha s’a timezi ki ba n’a sebeza ni bona.

²⁸ Hatiso ya Kittel ya Biblia Hebraica, ya bu 7, ya bu 8, ni ya bu 9 (1951-55), ne li ona mutomo wa kalulo ya Siheberu ya New World Translation ya mwa Sikuwa. Hatiso ye nca ya litaba za Siheberu, ye bizwa Biblia Hebraica Stuttgartensia, ya mwa 1977, ne i itusisizwe mwa ku uncafaza litaluso za kwatasi za New World Translation ye ne hasanyizwe ka 1984.

29. Ki kalulo ifi ya butokwa ya Biblia Hebraica ye tusize hahulu mwa ku kutisa libizo la Mulimu mwa sibaka sa lona?

²⁹ Litaba za kwatuko z’a fa Kittel za Masora, ze bonisa licinceho ze ñata ze ne ba ezize bañoli pili Bukreste bu si ka taha kale, li tusize mwa ku nepahalisa mutolokelo wa New World Translation, hamoho ni ku kutisa libizo la Mulimu, la Jehova. Ze sweli ku petiwa mwa liluko la bucaziba bwa za Bibele li sa fiwa ka New World Translation.

30. (a) Ka ku itusisa mapa ye fa likepe 308 ye bonisa limbule za kalulo ya Mañolo a Siheberu mwa New World Translation, mu taluse mw’a tezi mañolo a Siheberu ku t’o fita kwa Biblia Hebraica sina sona simbule se situna sa New World Translation. (b) Ki limbule lifi ze ñwi ze ne itusisizwe ki katengo ka New World Bible Translation Committee?

³⁰ Tuto ye i na ni mapa ye bonisa limbule za litaba za toloko ya Mañolo a Siheberu mwa New World Translation. Mapa yeo i bonisa ka bukuswani  zwelopili ya litaba za Siheberu fo i tomile Biblia Hebraica ya Kittel, sona simbule se situna se ne si itusisizwe. Limbule ze ñwi ze ne itusisizwe li boniswa ka mitila ye misweu ya tundolindoli. Seo hasi talusi kuli libuka za pili za litoloko ze cwale ka Vulgate ya si-Latin ni Septuagint ya Sigerike ne li itusisizwe. Sina mañolo a Siheberu a buyelezwi ka sibili, likopi za pili za litoloko zeo ha li sa li yo. Limbule zeo ne li itusisizwe ka likopi ze nepahezi za libuka zeo kamba litoloko za kale ni litaluso ze tungile ze sepahala. Ka ku itusisa zona limbule ze fitana-fitana zeo, katengo ka New World Bible Translation Committee ka konile ku tahisa toloko ye na ni mutomo hande ili ye sepahala ya Mañolo tenyene a Siheberu a buyelezwi. Limbule zeo kaufela li bonisizwe mwa litaluso za kwatasi za New World Translation.

31. (a) Kacwalo, kalulo ya Mañolo a Siheberu mwa New World Translation i zwile fañi? (b) Kacwalo lu kana lwa itumelañi ni ku sepa nto mañi?

 ³¹ Kalulo ya Mañolo a Siheberu mwa New World Translation kacwalo i zwa fa buituti ni lipatisiso ka za Bibele ze kalile kale-kale. I tomile fa litaba ze nepahalile hahulu, ze tahisizwe ka busepahali. Ka ku ba ye tabisa hahulu ku i bala, i konahalisa tuto ya Bibele ye tungile yeo ka nako ye swana ki ye buniti ili ye nepahezi. Lu itumeleñi ku Jehova, Mulimu y’a fa litaba, kabakala kuli Linzwi la hae kacenu la pila mi li m’ata! (Maheb. 4:12) Haike batu ba ba sepahala ba zwelepili ku yaha tumelo ka ku ituta Linzwi la Mulimu le linde hahulu mi ba susuezwe ku eza tato ya Jehova mwa mazazi a butokwa a.—2 Pit. 1:12, 13.

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]

[Chati fa likepe 313]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

ZE ÑWI ZE ZWILE MUBANO ZE ÑOZWI FA PAPYRUS

Ya Mañolo a Siheberu

Libizo la ze Ñozwi Nash Papyrus

Silimo Mwanda wa bubeli kamba wa pili B.C.E.

Puo Siheberu

Ko Li Inzi Cambridge, England

Ze Akalezwa Mibamba ye 24 ya Milao ye Lishumi ni

ku ba Mwahali litimana ze ñwi za Deuteronoma likauha.

5, 6

Libizo la ze Ñozwi Rylands 458

Sisupo 957

Silimo Mwanda wa bubeli B.C.E.

Puo Sigerike

Ko Li Inzi Manchester, England

Ze Akalezwa Liemba za Deuteronoma

ku ba Mwahali likauha. 23-28

Libizo la ze Ñozwi Fouad 266

Silimo Mwanda wa pili B.C.E.

Puo Sigerike

Ko Li Inzi Cairo, Egypt

Ze Akalezwa Likalulo za Genese ni

ku ba Mwahali Deuteronoma

Mitala ya Mo Li Itusiselizwe mwa New World

Translation​—⁠With References (mu bone litaluso za kwatas

i za mañolo a’ bonisizwe)

Deut. 18:5; Lik. 3:22; appendix 1C

Libizo la ze Ñozwi Dead Sea Leviticus Scroll

Sisupo 4Q LXX Lev^b

Silimo Mwanda wa pili B.C.E.

Puo Sigerike

Ko Li Inzi Jerusalem, Israel

Ze Akalezwa Liemba za

ku ba Mwahali Livitike

Mitala ya Mo Li Itusiselizwe mwa New World

Translation​—⁠With References (mu bone litaluso za kwatas

i za mañolo a’ bonisizwe)

Liv. 3:12; 4:⁠27

Libizo la ze Ñozwi Chester Beatty 6

Sisupo 963

Silimo Mwanda wa bubeli C.E.

Puo Sigerike

Ko Li Inzi Dublin, Ireland, ni Ann Arbor, Mich.,

U.S.A.

Ze Akalezwa Likalulo za Numere ni

ku ba Mwahali Deuteronoma

Libizo la ze Ñozwi Chester Beatty 9, 10

Sisupo 967/968

Silimo Mwanda wa bulalu C.E.

Puo Sigerike

Ko Li Inzi Dublin, Ireland, ni Princeton, N.J., U.S.A.

Ze Akalezwa Likalulo za Ezekiele,

ku ba Mwahali Daniele, ni Estere

Ya Mañolo a Sigerike a Sikreste

Libizo la ze Ñozwi Oxyrhynchus 2

Sisupo P¹

Silimo Mwanda wa bulalu C.E.

Puo Sigerike

Ko Li Inzi Philadelphia, Pa., U.S.A.

Ze Akalezwa Mat. 1:​1-9,

ku ba Mwahali 12, 14-20

Libizo la ze Ñozwi Oxyrhynchus 1228

Sisupo P²²

Silimo Mwanda wa bulalu C.E.

Puo Sigerike

Ko Li Inzi Glasgow, Scotland

Ze Akalezwa Liemba za Joani

ku ba Mwahali likauha. 15, 16

Libizo la ze Ñozwi Michigan 1570

Sisupo P³⁷

Silimo Mwanda wa bulalu/bune C.E.

Puo Sigerike

Ko Li Inzi Ann Arbor, Mich., U.S.A.

Ze Akalezwa

ku ba Mwahali Mat. 26:​19-52

Libizo la ze Ñozwi Chester Beatty 1

Sisupo P⁴⁵

Silimo Mwanda wa bulalu C.E.

Puo Sigerike

Ko Li Inzi Dublin, Ireland; Vienna, Austria

Ze Akalezwa Liemba za Mateu, Mareka,

ku ba Mwahali Luka, Joani, ni Likezo

Mitala ya Mo Li Itusiselizwe mwa New World

Translation​—⁠With References (mu bone litaluso za kwatas

i za mañolo a’ bonisizwe)

Lu. 10:42; Joa. 10:⁠18

Libizo la ze Ñozwi Chester Beatty 2

Sisupo P⁴⁶

Silimo c. 200 C.E

Puo Sigerike

Ko Li Inzi Dublin, Ireland; Ann Arbor, Mich., U.S.A.

Ze Akalezwa

ku ba Mwahali A 9 a mañolo a Paulusi

Mitala ya Mo Li Itusiselizwe mwa New World

Translation​—⁠With References (mu bone litaluso za kwatas

i za mañolo a’ bonisizwe)

Maro. 8:​23, 28; 1 Makor. 2:⁠16

Libizo la ze Ñozwi Chester Beatty 3

Sisupo P⁴⁷

Silimo Mwanda wa bulalu C.E.

Puo Sigerike

Ko Li Inzi Dublin, Ireland

Ze Akalezwa

ku ba Mwahali Sin. 9:10–17:2

Mitala ya Mo Li Itusiselizwe mwa New World

Translation​—⁠With References (mu bone litaluso za kwatas

i za mañolo a’ bonisizwe)

Sin. 13:18; 15:⁠3

Libizo la ze Ñozwi Rylands 457

Sisupo P⁵²

Silimo c. 125 C.E.

Puo Sigerike

Ko Li Inzi Manchester, England

Ze Akalezwa

ku ba Mwahali Joa. 18:​31-33, 37, 38

Libizo la ze Ñozwi Bodmer 2

Sisupo P⁶⁶

Silimo c. 200 C.E.

Puo Sigerike

Ko Li Inzi Geneva,

Switzerland

Ze Akalezwa

ku ba Mwahali Buñata bwa Joani

Mitala ya Mo Li Itusiselizwe mwa New World

Translation​—⁠With References (mu bone litaluso za kwatas

i za mañolo a’ bonisizwe)

Joa. 1:18; 19:⁠39

Libizo la ze Ñozwi Bodmer 7, 8

Sisupo P⁷²

Silimo Mwanda wa bulalu/bune C.E.

Puo Sigerike

Ko Li Inzi Geneva, Switzerland, ni Vatican

Library kwa Rome, Italy

Ze Akalezwa

ku ba Mwahali Juda, 1 Pitrosi, ni 2 Pitrosi

Libizo la ze Ñozwi Bodmer 14, 15

Sisupo P⁷⁵

Silimo Mwanda wa bulalu C.E.

Puo Sigerike

Ko Li Inzi Geneva, Switzerland

Ze Akalezwa

ku ba Mwahali Buñata bwa Luka ni Joani

Mitala ya Mo Li Itusiselizwe mwa New World

Translation​—⁠With References (mu bone litaluso za kwatas

i za mañolo a’ bonisizwe)

Lu. 8:26; Joa. 1:⁠18

[Chati fa likepe 314]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

ZE ÑWI ZA ZE ÑOZWI FA MATALO ZE ZWILE MUBANO

Ya Mañolo a Siheberu (mwa Siheberu)

Libizo la ze Ñozwi Aleppo Codex

Sisupo Al

Silimo 930 C.E.

Puo Siheberu

Ko Li Inzi Pili ne u li kwa Aleppo, Syria. Cwale u kwa Israel.

Ze Akalezwa Kalulotuna ya Mañolo a Siheberu

ku ba Mwahali (litaba za Ben Asher)

Mitala ya Mo Li Itusiselizwe mwa New World

Translation​—⁠With References (mu bone litaluso za kwatasi

za mañolo a’ bonisizwe)

Josh. 21:⁠37

Libizo la ze Ñozwi British Museum Codex Or4445

Silimo Mwanda wa bu 10 C.E.

Puo Siheberu

Ko Li Inzi London, England

Ze Akalezwa

ku ba Mwahali Buñata bwa Pentateuch

Libizo la ze Ñozwi Cairo Karaite Codex

Sisupo Ca

Silimo 895 C.E.

Puo Siheberu

Ko Li Inzi Cairo, Egypt

Ze Akalezwa

ku ba Mwahali Bapolofita ba pili ni ba hasamulaho

Mitala ya Mo Li Itusiselizwe mwa New World

Translation​—⁠With References (mu bone litaluso za kwatasi

za mañolo a’ bonisizwe)

Josh. 21:37; 2 Sam. 8:⁠3

Libizo la ze Ñozwi Leningrad Codex

Sisupo B 19^A

Silimo 1008 C.E.

Puo Siheberu

Ko Li Inzi St. Petersburg, Russia

Ze Akalezwa

ku ba Mwahali Mañolo a Siheberu

Mitala ya Mo Li Itusiselizwe mwa New World

Translation​—⁠With References (mu bone litaluso za kwatasi

za mañolo a’ bonisizwe)

Josh. 21:37; 2 Sam. 8:3; appendix 1A

Libizo la ze Ñozwi Petersburg Codex of the Prophets

Sisupo B 3

Silimo 916 C.E.

Puo Siheberu

Ko Li Inzi St. Petersburg, Russia

Ze Akalezwa

ku ba Mwahali Bapolofita ba hasamulaho

Mitala ya Mo Li Itusiselizwe mwa New World

Translation​—⁠With References (mu bone litaluso za kwatasi

za mañolo a’ bonisizwe)

appendix 2B

Libizo la ze Ñozwi Dead Sea First Isaiah Scroll

Sisupo 1QIs^a

Silimo Kwa mafelelezo a mwanda wa bubeli B.C.E.

Puo Siheberu

Ko Li Inzi Jerusalem, Israel

Ze Akalezwa

ku ba Mwahali Isaya

Mitala ya Mo Li Itusiselizwe mwa New World

Translation​—⁠With References (mu bone litaluso za kwatasi

za mañolo a’ bonisizwe)

Is. 11:1; 18:2; 41:⁠29

Libizo la ze Ñozwi Dead Sea Psalms Scroll

Sisupo 11QPs^a

Silimo Mwanda wa pili C.E.

Puo Siheberu

Ko Li Inzi Jerusalem, Israel

Ze Akalezwa Likalulo za Lisamu ze 41 za kalulo

ku ba Mwahali ya bulalu ya mafelelezo

Mitala ya Mo Li Itusiselizwe mwa New World

Ya Septuagint ni Mañolo a Sigerike a Sikreste

Libizo la ze Ñozwi Sinaiticus

Sisupo 01( א)

Silimo Mwanda wa bune C.E.

Puo Sigerike

Ko Li Inzi London, England

Ze Akalezwa Kalulo ya Mañolo a Siheberu ni a Sigerike

ku ba Mwahali kaufel’a ona hamoho ni libuka za Apocrypha

Mitala ya Mo Li Itusiselizwe mwa New World

Translation​—⁠With References (mu bone litaluso za kwatasi

za mañolo a’ bonisizwe)

1 Makol. 12:19; Joa. 5:2; 2 Makor. 12:⁠4

Libizo la ze Ñozwi Alexandrinus

Sisupo A (02)

Silimo Mwanda wa bu 5 C.E.

Puo Sigerike

Ko Li Inzi London, England

Ze Akalezwa Mañolo kaufela a Siheberu ni a Sigerike

ku ba Mwahali (likalulonyana ze ñwi ze latehile kamba

ze sinyehile) hamoho ni libuka za Apocrypha

Mitala ya Mo Li Itusiselizwe mwa New World

Translation​—⁠With References (mu bone litaluso za kwatasi

za mañolo a’ bonisizwe)

1 Mal. 14:2; Lu. 5:39; Lik. 13:20; Maheb. 3:⁠6

Libizo la ze Ñozwi Vatican 1209

Sisupo B (03)

Silimo Mwanda wa bune C.E.

Puo Sigerike

Ko Li Inzi Vatican Library kwa Rome, Italy

Ze Akalezwa Pili ne li Bibele mutumbi. Cwale ku

ku ba Mwahali tondahala: Gen. 1:1–46:28; Samu 106-137;

Maheberu hamulaho wa 9:14; 1Timotea;

2 Timotea; Tite; Filemoni; Sinulo

Mitala ya Mo Li Itusiselizwe mwa New World

Translation​—⁠With References (mu bone litaluso za kwatasi

za mañolo a’ bonisizwe)

Mare. 6:14; Joa. 1:18; 7:53–8:11

Libizo la ze Ñozwi Ephraemi Syri rescriptus

Sisupo C (04)

Silimo Mwanda wa bu 5 C.E.

Puo Sigerike

Ko Li Inzi Paris, France

Ze Akalezwa Likalulo za Mañolo a Siheberu (mapampili

ku ba Mwahali a 64) ni za Mañolo a Sigerike (mapampili

a 145)

Mitala ya Mo Li Itusiselizwe mwa New World

Translation​—⁠With References (mu bone litaluso za kwatasi

za mañolo a’ bonisizwe)

Lik. 9:12; Maro. 8:​23, 28, 34

Libizo la ze Ñozwi Codex Bezae Cantabrigiensis

Sisupo D^ea (05)

Silimo Mwanda wa bu 5 C.E.

Puo Sigerike ni si-Latin

Ko Li Inzi Cambridge, England

Ze Akalezwa Buñata bwa libuka za Evangeli z’e ne ni

ku ba Mwahali Likezo, litimananyana za 3 Joani

Mitala ya Mo Li Itusiselizwe mwa New World

Translation​—⁠With References (mu bone litaluso za kwatasi

za mañolo a’ bonisizwe)

Mat. 24:36; Mare. 7:16; Lu. 15:21

(ku amilwe fela sisupo sa “D”)

Libizo la ze Ñozwi Codex Claromontanus

Sisupo D^p (06)

Silimo Mwanda wa bu 6 C.E.

Puo Sigerike ni si-Latin

Ko Li Inzi Paris, France

Ze Akalezwa

ku ba Mwahali Mañolo a Paulusi (ni Maheberu)

Mitala ya Mo Li Itusiselizwe mwa New World

Translation​—⁠With References (mu bone litaluso za kwatasi

za mañolo a’ bonisizwe)

Magal. 5:12 (ku amilwe fela sisupo sa “D”)

 [Siswaniso fa likepe 308]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

Limbule za Litaba za New World Translation—Mañolo a Siheberu

Litaba za Siheberu za Pili ni Likopi za Pili

Li-Targum za Siarami

Miputo ya kwa liwate la Dead Sea

Pentateuch ya Masamaria

Septuagint ya Sigerike

Si-Latin sa Kale

Coptic, Ethiopic, Armenian

Litaba za Siheberu za litaku ze si na bana

Vulgate ya si-Latin

Litoloko za Sigerike—Aquila, Theodotion, Symmachus

Syriac Peshitta

Litaba za Masorete

Cairo Codex

Petersburg Codex of the Prophets

Aleppo Codex

Litaba za Siheberu za Ginsburg

Codex Leningrad B 19^A

Biblia Hebraica (BHK), Biblia Hebraica

Stuttgartensia (BHS)

New World Translation

Mañolo a Siheberu​—⁠mwa Sikuwa; Ku zwa mwa Sikuwa ku ya mwa Lipuo ze ñwi ze Ñata ze Bulelwa Cwale

 [Siswaniso fa likepe 309]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

Limbule za Litaba za New World Translation Mañolo a Sigerike a Sikreste

Litaba za Sigerike za Pili ni Likopi za Kale

Litoloko za si-Armenia

Litoloko za si-Copt

Litoloko za si-Syriac—Curetonian, Philoxenian, Harclean,

Palestinian, Sinaitic, Peshitta

Si-Latin sa Kale

Vulgate ya si-Latin

Litaba za si-Latin za Sixtine ni Clemen­tine ze Ñololozwi

Miputo ya Sigerike ya Muñolo wa Mutatanyezo

Litaba za Erasmus

Litaba za Stephanus

Textus Receptus

Litaba za Sigerike za Griesbach

Emphatic Diaglott

Za Papyrus​—(ye cwale ka Chester Beatty P⁴⁵, P⁴⁶, P⁴⁷;

Bodmer P⁶⁶, P⁷⁴, P⁷⁵)

Miputo ya Sigerike ya Kale ya Muñolo wa Litaku ze

Tuna—Vatican 1209 (B), Sinaitic (א), Alexandrine (A),

Ephraemi Syri rescriptus (C), Bezae (D)

Litaba za Sigerike za Westcott ni Hort

Litaba za Sigerike za Bover

Litaba za Sigerike za Merk

Litaba za Sigerike za Nestle- Aland

Litaba za Sigerike za United Bible Societies

Litoloko ze 23 za Siheberu (lilimo za mwanda wa bu 14

ku isa ku wa bu 20),ze tolokilwe ku zwa mwa Sigerike kamba

mwa Vulgate ya si-Latin, ye itusisa Tetragrammaton ye

yemela libizo la Mulimu

New World Translation

Mañolo a Sigerike a Sikreste​—⁠Mwa Sikuwa; Ku zwa mwa Sikuwa ku ya mwa Lipuo ze ñwi ze Ñata ze Bulelwa Cwale