Libizo la Mulimu ni “Testamente Ye Nca”

MAYEMO a libizo la Mulimu ha koni ku nyanganyiswa mwa Mañolo a Siheberu, yona “Testamente Ya Kale.” Nihaike Majuda ne ba tuhezi ku li biza nako ha ne inze iya, litumelo za bona za bulapeli ne li ba palelisizwe ku zwisa libizo ha ne ba ezize likopi ku zwelela fa miputo ya kale ya Bibele. Ka lona libaka le, Mañolo a Siheberu a na ni libizo la Mulimu hañata ku fita libizo lifi kamba lifi.

Kwa neku la Mañolo a Sigerike ili a Sikreste, yona “Testamente Ye Nca,” muinelo wa fapahana. Miputo ya buka ya Sinulo (Buka ya mafelelezo ya Bibele) ina ni libizo la Mulimu ka mukwa o kusufalizwe, “Jah,” mwa lizwi la “Halleluja”). Kwand’a seo fela, ha ku na muputo ni o mukana wa kale ili wa Sigerike o lu na ni ona kacenu wa libuka ku kalela kwa Mateu ku y’o fita kwa Sinulo ona ni libizo la Mulimu ka ku tala. Kana se si talusa kuli libizo ha li swaneli ku fumaneha teñi? Seo ne si komokisa ka ku beya mwa munahano kuli balateleli ba Jesu ne ba izibezi butokwa bwa libizo la Mulimu, ni kuli Jesu n’a lu lutile ku lapela kuli libizo la Mulimu li be le li kenile. Kacwalo ki sifi se ne si ezahalile.?

Kuli lu utwisise hande se, mu lemuhe kuli miputo ya Mañolo a Sigerike ili a Sikreste ao luna ni ona kacenu ha ki yona miputo ya makalelo. Libuka kasibili ze ne li ñozwi ki Mateu, Luka ni bañoli ba bañwi ba Bibele ne li itusisizwe mi ne li sinyehile ka bubebe. Ka lona libaka le, likopi ne li ezizwe, mi zeo ha ne li sinyehile, likopi zeñwi hape ne li ezizwe ku zwelela ku zona likopi zeo. Seo ki sona se ne lu ka libelela, bakeñisa kuli likopi kamita ne li ezizwe ili  kuli li kone ku itusiswa, isiñi kuli li kone ku bulukiwa ka ku li bukeleza.

Ku na ni likopi ze eza likiti-kiti za Mañolo a Sigerike ili a Sikreste ze li teñi kacenu, kono buñata bwa zona ne li ezizwe mwahali kamba hamulaho wa lilimo za mwanda wa bune wa nako ya luna. Se si akaleza nto ye ne i kabe i ezahalile ya kuli: Kana ku na ni se si ezahalile kwa Mañolo a Sigerike ili a Sikreste pili kwa lilimo za mwanda wa bune pili ili se ne si tisize kuli libizo la Mulimu li siiwe? Lisupo li bonisa kuli ku na ni se ne si ezahalile.

Libizo Ne li li Teñi Mwa Teñi

Lu kona ku ba ni buniti bwa kuli Muapositola Mateu n’a beile libizo la Mulimu mwa buka ya hae. Ki kabakalañi? Bakeñisa kuli kwa makalelo n’a i ñozi mwa Siheberu. Mwa lilimo za mwanda wa bune, Jerome, ya n’a ezize toloko ya Vulgate ya Silatini n’a bihile kuli: “Mateu, ya bizwa hape kuli Livi, mi ka ku zwa fa ku ba mutelisi a fita fa ku ba muapositola, pili n’a ñozi buka ya bupilo bwa Kreste mwa Judea ili mwa puo ya Siheberu . . . Haili ka za ya n’a itolokile ku i tisa mwa Sigerike ha ku zibahali hande ka ku tala. Fahalimu a seo, Siheberu sona kasibili si bukelelizwe ku t’o fita ni mwa lizazi la luna mwa ndu ya kalulo ya libuka mwa Sesarea.”

Sina Mateu ha n’a ñozi mwa Siheberu, ha ki nto ye hupulelwa kuli n’a si ka itusisa libizo la Mulimu, sihulu-hulu ha n’a amanga ku zwelela kwa “Testamente Ya Kale” ye ne i na ni libizo. Nihakulicwalo, bañoli ba bañwi ba kalulo ya bubeli ya Bibele ne ba ñolela undi-wa-nyangela lifasi kamukana ili mwa puo ye ne i bulelwa mwahal’a macaba ka nako yeo, Sigerike. Ka lona libaka le, ne ba si ka ama ku zwelela ku ze ñozwi za Siheberu sa makalelo kono ka ku zwelela mwa toloko ya Sigerike ye bizwa Septuagint. Mi ni haiba buka ya Mateu nako ha ne inze iya ya fita fa ku tolokwa ka ku itisa mwa Sigerike. Kana libizo la Mulimu ne li ka be li bonahezi ku ze ñozwi ze za Sigerike? Ki hande, likalulo-kalulo za kale hahulu za toloko ya Septuagint Version ili ze ne li liteñi kasibili mwa lizazi la Jesu li se li punyuhile mane ku t’o fita ni mwa lizazi la luna, mi ku kona ku iponelwa hande kuli libizo la Mulimu le li mu konka la fumaneha ku zona. The New International Dictionary of New Testament Theology (Volume 2, likepe 512) i bulela kuli: “Lika ze ama fa mañolo ze fumanwi cwale li tisa ku honona fa muhupulo wa kuli bañoli ba LXX [Septuagint] ne ba tolokile Tetragrammaton YHWH ka ku beya kyrios. LXX MSS (likalulo-kalulo) za kale hahulu ka ku fitisisa ze lu na ni zona li na ni Tetragrammaton ili ye ñozwi ka litaku za Sihe[beru] mwa mañolo a Sige[rike]. Ona mukwa wa mufuta o cwana ne u bukelelizwe hamulaho ki batoloki ba Sijuda ba ne ba tolokile Testamente Ya Kale mwa lilimo za mianda ya pili A.D.” Kacwalo, ku si na taba ni kuli Jesu ni balutiwa ba hae ne ba bala Mañolo a Siheberu kamba a Sigerike, libizo la bumulimu ne ba li fumani teñi.

Ka lona libaka le, Muluti wa fa University ya Georgia, George Howard, U.S.A., n’a file maikuto a kuli: “Hailifo toloko ya mwa Sigerike ya makalelo ye ne i itusiswa ni ku amiwa ku yona ki keleke ya Testamente Ye Nca ne i na ni litaku za libizo la bumulimu mwa Siheberu, ku si na ku kakanya bañoli ba Testamente Ye Nca ne ba beile Tetragrammaton mwa likalulo zeo ha ne ba amanga kwa mañolo a Testamente Ya Kale.” (Biblical Archaeology Review, March 1978, likepe 14) Ki mulao wa mufuta mañi o ne ba ka ba ni ona kuli ba eze se si fapahana ni seo?

Libizo la Mulimu ne li li teñi mwa litoloko za Sigerike za “Testamente Ya Kale” ka nako ye telele-nyana. Mwa licika la pili la lilimo za mwanda wa bubeli C.E., mutu ya n’a tisizwe mwa bulapeli bwa Sijuda Aquila n’a ezize toloko ye nca ya Mañolo a Siheberu ili ku a tisa mwa Sigerike, mi ku ona a, a bonahaza libizo la Mulimu ka Tetragrammaton mwa litaku za Siheberu sa ikale. Mwa mwanda wa bulalu, Origen n’a ñozi kuli: “Mi mwa miputo ye nepahezi ka ku fitisisa LIBIZO li fumaneha mwa litaku za Siheberu, kono isiñi mwa [litaku] za Siheberu sa kacenu, kono ili mwa litaku za Siheberu sa ikale ka ku fitisisa luli.”

Nihaiba mwa lilimo za mwanda wa bune, Jerome mwa litaba za hae za makalelo kwa libuka za Samuele ni Malena u ñola kuli: “Mi lu fumana libizo la Mulimu,  yona Tetragrammaton [יהוה] mwa libuka zeñwi za Sigerike nihaiba ku t’o fita mwa lizazi la luna inge i bonisizwe mwa litaku za ikale.”

Ku Zwisiwa kwa Libizo

Ka yona nako yeo, nihakulicwalo, bukwenuheli bo ne bu talusizwe cimo ki Jesu ne se bu bile teñi kale, mi libizo, nihaike inge ne li fumaneha mwa miputo, ne li nze li itusiswa hanyinyani-hanyinyani. (Mateu 13:24-30; Likezo 20:29, 30) Nako ha ne inze i ya, buñata bwa babali ne ba sa koni nihaiba ku li ziba mi Jerome u biha kuli mwa nako ya hae “ba bañwi be ne ba sa zibi ni se si kana bakeñisa kuli litaku ne li swana, ha ne ba fuman’anga [Tetragrammaton] mwa libuka za Sigerike, ne ba twaezi ku i bala sina ΠΙΠΙ.”

Mwa likopi za kasamulaho za Septuagint, libizo la Mulimu ne li zwisizwe mi manzwi a cwale ka “Mulimu” (The·osʹ) ni “Mulena” (Kyʹri·os) n’a beilwe mwa sibaka sa lona. Lwa ziba kuli se ne si ezahalile bakeñisa kuli lu na ni likalulo-kalulo za pili za toloko ya Septuagint ili fo libizo la Mulimu li fumaneha teñi ni likopi za kasamulaho za likalulo-kalulo ze swana za toloko ya Septuagint ili fo libizo la Mulimu li zwisizwe teñi.

Nto ye swana ne i ezahalile mwa “Testamente Ye Nca,” kamba Mañolo a Sigerike ili a Sikreste. Professor George Howard u zwelapili ku bulela kuli: “Muta litaku za Siheberu za libizo la bumulimu ha ne li zwisizwe ili ka ku kutisa litaku za Sigerike mwa sibaka sa lona mwa toloko ya pili ya Sigerike, ne li zwisizwe hape mwa likalulo zeo litaba za Testamente Ye nca ne li ama ku za mwa Testamente Ya Kale mwa toloko ya pili mwa Sigerike. . . . Ne ku si ka nga nako ye telele libizo la bumulimu la bile la lateha kwa keleke ya balicaba konji haili fo ne li yemelwa ki tutaku to tunyinyani kamba ha ne li hupulwa ki baituti.”

Ka lona libaka le, hailifo Majuda ne ba hanile ku biza libizo la Mulimu, Keleke ya Sikreste ya bukwenuheli ne i fitile fa ku kona ku li zwisa ka ku tala mwa miputo ya puo ya Sigerike ya likalulo ze peli kamukana za Bibele, hamoho cwalo ni mwa litoloko ze ñwi za puo.

 Tokwahalo ya Libizo

Nako ha ne inze i ya, si na ha lu se lu boni kwa makalelo, libizo ne li kutiselizwe sinca mwa lihatiso ze ñata za Mañolo a Siheberu. Kono ku cwañi ka za mañolo a Sigerike? Ki hande, batoloki ba Bibele ni baituti ba fita fa ku izibela kuli haiba ku sina libizo la Mulimu, likalulo ze ñwi za mañolo a Sigerike ili a Sikreste ne li ka ba ze tata ku li utwisisa. Ku kutiswa sinca kwa libizo ki tuso ye tuna mwa ku ekeza ku utwahala ni ku utwisisa ka ku tala kalulo ye ye buyelezwi ya Bibele.

Sina ka mutala, ha mu nahanisise ka za manzwi a Paulusi kwa Maroma, sina ka mw’a fumanehela mwa toloko ya Authorized Version a li: “Kakuli mañi ni mañi ya ka biza fa libizo la Mulena u ka piliswa.” (Maroma 10:13) Ki libizo la mañi le lu lukela ku biza ili kuli lu piliswe? Hailifo ni Jesu hañata u belelwa sina “Mulena,” mi liñolo le liñwi mane li bulela kuli: “Mu lumele ku Mulena Jesu Kreste, mi mu ka piliswa,” Kana lu swanela ku fita fa mafelelezo a kuli Paulusi fa n’a bulela ka za Jesu?—Likezo 16:31, Authorized Version.

Kutokwa, ha lu swaneli ku eza cwalo. Patisiso ye tomile fa Maroma 10:13 mwa toloko ya Authorized Version i lu isa ku Joele 2:32 mwa Mañolo a Siheberu. Haiba mu tatuba yona patisiso ye, mu ka fumana kuli Paulusi ka niti luli n’a ama fa manzwi a Joele kwa liñolo la hae kwa Maroma; mi seo Joele n’a si bulezi mwa Siheberu sa kwa makalelo ne li cwana: “Mañi ni mañi ya ka biza fa libizo la Jehova u ka be a bandukile.” (New World Translation) Ee, Paulusi fa n’a talusa kuli lu swanela ku biza fa libizo la Jehova. Ka lona libaka le, hailifo lu na ni ku lumela ku Jesu, punyuho ya luna i tamani ka ku tala ni ku izibela ka nzila ye lukile libizo la Mulimu.

Ona mutala wo u bonisa ka m’o ku zwisiwa kwa libizo la Mulimu mwa Mañolo a Sigerike ne ku tisize kuli batu ba bañata mwa mihupulo ya bona ba kopanye Jesu ni Jehova. Ku sina ku kakanya, sona se ne si ngile kabelo ye tuna mwa ku tisa tuto ya silalu!

Kana Libizo li Swanela Ku kutiswa Sinca?

Kana mutoloki n’a ka ba ni tukelo ya ku kutisa sinca libizo, Ka ku beya mwa munahano buniti bwa kuli miputo ye liteñi ha i na lona? Ee, n’a ka ba a bile ni tukelo. Buñata bwa lidikishinari za Sigerike li bonisa kuli hañata linzwi la “Mulena” mwa Bibele li supa ku Jehova. Sina ka mutala, dikishinari ya Robinson ye bizwa A Greek and English Lexicon of the New Testament (ye ne i hatisizwe ka 1859) mwa kaluo ya yona ye mwatas’a linzwi la Sigerike la Kyʹri·os (“Mulena”), i bulela kuli li talusa “Mulimu sina Mulena Yo Mutuna Ka Ku Fitisisa ni Mubusi wa pupo kamukana, kamita mwa Sept[uagint] ki יְהוָֹה Jehova mwa Sihe[beru].” Ka lona libaka le, mwa libaka zeo bañoli ba Mañolo a Sigerike ili a Sikreste ne  ba amanga kwa Mañolo a Siheberu a kwa makalelo, mutoloki u na ni tukelo ya ku beya linzwi la “Jehova” mwa sibaka sa Kyʹri·os kai ni kai fo libizo la bumulimu li fumaneha teñi mwa Siheberu sa makalelo.

Buñata bwa batoloki ba se ba ezize se. Ku kalela fela mwa lilimo za mwanda wa bu 14, litoloko ze ñata za Siheberu ne li ezizwe ili ka ku li zwisa mwa Mañolo a Sigerike ili a Sikreste. Ki sifi seo batoloki ne ba si ezize muta ha ne ba fitile fa likalulo ze amilwe ka ku zwelela mwa “Testamente Ya Kale” ili m’o libizo la Mulimu ne li bonahezi teñi? Hañata, ne ba ikutwile ku ba be ne ba susumelizwe ku kutisa sinca libizo la Mulimu mwa mañolo. Buñata bwa litoloko za likalulo kamba za Mañolo a Sigerike ili a Sikreste kaufela ili ze ne li tisizwe mwa Siheberu li na ni libizo la Mulimu.

Litoloko za mwa lipuo za cwale, sihulu–hulu zeo ze ne li itusiswa ki balumiwa, li se li latelezi mutala o swana. Ka yona nzila ye litoloko za Mañolo a Sigerike mwa lipuo za mwa Africa, Asia, America ni lioli za Pacific li itusisa libizo la Jehova ka ku lukuluha, ili kuli babali ba kone ku iponela ka ku utwahala fapahano ye li mwahali a Mulimu wa niti ni ba buhata. Libizo ne li bonahezi hape, mwa litoloko za mwa lipuo za mwa Yurope.

Toloko i liñwi ye kutisize ka bundume libizo la Mulimu mi ili ka mata a mande ki New World Translation of the Christian Greek Scriptures. Ona hatiso ye, ili ye fumaneha cwale mwa lipuo za cwale ze 13, ku kopanyeleza cwalo ni Sikuwa, ise i kutisize sinca libizo la Mulinu mwa likalulo kaufela m’o ze amilwe za Mañolo a Sigerike ka ku zwelela mwa Mañolo a Siheberu li fumaneha teñi. Hamoho kamukana, ili ka ku ba fa mutomo o utwahala libizo li fumaneha ha 237 mwa toloko yeo ya Mañolo a Sigerike.

Twaniso kwa Libizo

Ku si na taba ni buikatazo bwa batoloki ba bañata bwa ku kutiseza libizo la Mulimu mwa Bibele, kamita ku se ku bile ni sineneketo ya bulapeli ya ku li zwisa. Majuda, hailifo ne ba li bulukile cwalo mwa Libibele za bona, ne ba hanile ku li biza. Bakreste ba bukwenuheli ba mwa lilimo za mwanda wa bubeli ni wa bulalu ne ba li zwisize ha ne ba ezize likopi za miputo ya Sigerike ya Bibele mi ne ba li zwisize muta ha ne ba ezize litoloko za Bibele. Batoloki ba mwa linako za cwale ba se ba li zwisize, nihaike litoloko za bona ne li tomile fa Siheberu sa makalelo, ili m’o li fumaneha ibata iba ha 7,000. (Li fumaneha ha 6,973 mwa Mañolo a Siheberu a New World Translation of the Holy Scriptures hatiso ya 1984)

Kana Jehova u bona cwañi bao ba ba zwisize libizo la hae mwa Bibele? Kambe ne u li muñoli, ne u ka i kutwa cwañi haiba mutu yo muñwi a fita fa sipimo se si tuna sa ku zwisa libizo la hao mwa buka ye u ñozi kasibili? Batoloki ba ba hana libizo leo, ili ku eza cwalo bakeñisa butata bo bu fumaneha mwa mubizezo wa lona kamba bakeñisa sizo sa Sijuda, ne ba kana ba bapanywa ku bao Jesu n’a bulezi kuli ba “yemisa kambulu-mbulu mwa sisefiso, mi ba miza kamele!” (Mateu 23:24) Ba sitatala fa butata bo bu nyinyani kono ba fita fa mafelelezo a ku bupa butata bo bu tuna ka ku fitisisa—ka ku zwisa libizo la mutu yo mutuna ka ku fitisisa mwa pupo kamukana mwa buka yeo a buyelezi.

Wa Lisamu n’a ñozi kuli: “Mawe Mulimu, sila si ka na si lu seha nako ye kuma kai? Ki kuli si ka na si shwaula libizo la hao ku ya ku ile?”—Lisamu 74:10.

[Mbokisi fa likepe 25]

“MULENA”—Kana ya Likana ka ku Tala ni “Jehova”?

Ku zwisa libizo la Mulimu la ka butu ili le li zwile mubano mwa Bibele ni ku beya lilumbatina mwa sibaka sa lona le li cwale ka “Mulena” kamba “Mulimu” ku tiseza kuli mañolo abe a buzwa mi ili a si ka kwana mwa linzila ze ñata. Sina ka mutala, ku kona ku tisa ku kopanyiwa kwa manzwi ko ku si na taluso ni ye kana. Mwa manzwi a yona a ku mubali, Bibele ye bizwa The Jerusalem Bible i bulela kuli: “Ku bulela kuli, ‘Mulena ki Mulimu’ ka niti luli ki ku mbwasauka fela [ku kuta-kutelwa kwa sika, ko ku sa tokwahali, kamba ko ku si na taluso ni ye kana], hailifo ku bulela kuli ‘Yahweh ki Mulimu’ ha kuli ko ku lukile.”

Licoliso za mufuta o cwalo li kona ku tisa li pulelo ze sa utwahali. Ka yona nzila ye mwa toloko ye bizwa Authorized Version, Lisamu 8:9 i bala kuli: “Oh MULENA Mulen’a luna, ki le li nde hakalo libizo la hao mwa lifasi-mubu kamukana!” Neikaba ku otoloha hakalo muta libizo ha ne li ka kutisezwa sinca mwa mañolo a swana sina leo! Kamukwaocwalo, toloko ye bizwa Young’s Literal Translation of the Holy Bible fa liñolo le li swana i bala kuli: “Jehova, Mulen’a luna, ki le li kutekeha hakalo libizo la hao mwa lifasi-mubu kamukana!”

Ku zwisa libizo hape ku kona ku tisa ku lyangana. Lisamu 110:1 i bulela kuli: “Mulena u ize ku Mulen’a ka, u ine ku la ka la bulyo ku isa ha ni eza lila za hao sipula sa fa hatela mahutu a hao.” (Authorized Version) Ki mañi ya bulela ku yo muñwi? Neikaba bunde hakalo ni ku fita ku ñola kuli: “Linzwi la Jehova ku Mulen‘a ka li ize: ‘Ina kwa lizoho la ka la nzohoto ku fitela ha ni ka beya lila za hao sina sipula sa fa hatela mahutu a hao.’”—New World Translation.

Ka ku zwelapili, ku beya “Mulena mwa sibaka sa “Jehova” ku tisa kuli nto ya butokwa hahulu bo butuna i zwisiwe mwa Bibele: Libizo la Mulimu la ka butu. Dikishinari ye bizwa The Illustrated Bible Dictionary (Volume 1, likepe 572) i bulela kuli: “Ku bulela ka ku toma fa sisupo luli, Yahweh ki lona ‘libizo’ fela la Mulimu.”

Dikishinari ye bizwa The Imperial Bible-Dictionary (Volume 1, likepe 856) i talusa fapahano ye mwahal’a “Mulimu” (Elohim) ni “Jehova,” ka ku bulela kuli: “[Jehova] kai ni kai kaufela ki lona libizo le li lukile, le li talusa Mulimu wa ka butu mi ili yena a nosi fela; hailifo Elohim i tengamezi hahulu kwa ku swaniseza Libizo-bizo fela mi kamita li talusa, Ya Mata, kono ka niti fela, haki mona mo ku swanela ku bela kamba kuli kwa swanela.”

J. A. Motyer, muluti wa fa Koleji ye bizwa Trinity College, (Koleji ya Silalu) mwa England, wa ekeza ka ku bulela kuli: “Buñata bwa lika li kona ku lateha mwa ku balwa kwa Bibele haiba lu libala ku talima kwa buse bwa linzwi [Mulena kamba Mulimu] le li beilwe mwa sibaka sa libizo la ka butu, ili libizo la Mulimu yena kasibili le li mu konka. Ka ku bulelela batu ba hae libizo la hae, Mulimu n’a lelile ku zibahaza mulelo wa hae kasibili wa mwa pilu.”—Eerdmans’ Handbook to the Bible, likepe 157.

Ha ku na mutu ni yo mukana ya kona ku yolisa lilumbatina fela mwa sibaka sa libizo kasibili. Lilumbatina ni kamuta ha li koni ku fa taluso ye tezi ni ye nunile ya libizo la Mulimu la kwa makalelo.

[Mbokisi/Maswaniso a fa likepe 26]

Ona kalulo ye ya Septuagint (kwa silyo) ili ya mwa mwanda wa C.E. ina ni mañolo a Zakaria 8:19-21 ni 8:23-9:4 i fumaneha mwa Jerusalema mwa Miziamu ya Isilaele. Libizo la Mulimu li fumaneha ku yona hane, mi fo li fumaneha halalu ku bonisizwe fa. Mwa manuscript ya Alexandire (kwa nzohoto), kopi ya toloko ya Septuagint ye ne i ezizwe hamulaho a lilimo ze 400, mwa litimana ze swana ona zeo mwa sibaka sa libizo la Mulimu ku belilwe KY ni KC, ili manzwi a kusufalizwe a linzwi la Sigerike la Kyʹri·os (“Mulena”)

[Mbokisi fa likepe 27]

John W. Davis, ya n’a li mulumiwa mwa Chaina mwahal’a lilimo za mwanda wa bu 19, u talusa libaka ha n’a lumela kuli libizo la Mulimu li lukela ku ba mwa Bibele: “Haiba Moya o Kenile u bulela kuli Jehova mwa kalulo ifi kamba ifi mwa Siheberu, ki kabakalañi mutoloki ha sa buleli kuli Jehova mwa Sikuwa kamba mwa si–Chaina? U na ni tukelo mañi ya ku bulela kuli, ni ka itusisa Jehova mwa sibaka se mi mwa sibaka sa le ni ka li yolisa ka li sili? . . . Haiba mutu ufi kamba ufi a bulela kuli ku na ni likalulo zeñwi ili zeo ku itusisa Jehova ne ku ka ba ko ku fosahalile, a fe libaka hakulicwalo; onus probandi (buima bwa ku fa buniti bwa seo) bu fahalimu a hae. U ka fumana musebezi ku ba o tata hahulu, kakuli u lukela ku alaba puzo ye bunolo ye,—haiba mwa sibaka sifi kamba sifi ku fosahalile ku itusisa Jehova mwa toloko cwale ki kabakalañi muñoli ya n’a buyelezwi ha n’a itusisize lona kwa makalelo?”—The Chinese Recorder and Missionary Journal, Volume VII, Shanghai, 1876.

[Siswaniso se si fa likepe 23]

Toloko ya New World Translation of the Christian Greek Scriptures ka mukwa o lukile i itusisa libizo la Mulimu ha 237

[Maswaniso a fa likepe 24]

Libizo la Mulimu fa keleke mwa Minorca, Spain;

fa siswaniso bukaufi ni Paris, France;

ni fa Chiesa di San Lorenzo, Parma, Italy