1, 2. Ha mu ya kwa sibaka se mu sa zibi, ki kabakalañi ha ku li kwa butokwa ku teeleza za mi bulelela mutu ya mi etelela, mi mueteleli yo u kona ku bapanywa cwañi kwa lizwalo?

 MU NGE kuli mufuluhi ki yoo u sweli ku caindisa sisepe sa hae mwa mandinda a liwate le lituna; muzamai u sweli ku tambala mwa lihalaupa a nosi; mufufisi wa fulai u lendana ni fulai ya hae mwahalimu. Kana mwa ziba sa tokwa mañi ni mañi wa batu bao? Kaufela bona ne ba ka ba mwa kozi ye tuna haiba ba zamaya feela ba si na ketelelo.

² Haiba mu mwa musipili wa ku ya kwa sibaka se siñwi ko mu sa zibi, mi mu zamaya ni mutu ye mu sepile ya ziba hande nzila, ha mu na ku lateha haiba mu latelela ketelelo ya hae. Ka nzila ye ñwi, mutu yo u kona ku bapanywa kwa mpo ye nde ya lu file Jehova, ya lizwalo. (Jakobo 1:17) Kambe ne lu si na lizwalo, kambe ha lu na ketelelo ni ye kana. Ha lu itusisa lona hande, lizwalo la kona ku lu bonisa nzila ye lukile ni ku lu zamaisa ku yona. Kacwalo ha lu nyakisiseñi kuli lizwalo ki nto mañi ni kuli li sebeza cwañi. Kihona lu ka nyakisisa lisupo ze: (1) Mo mu kona ku lutela lizwalo, (2) libaka ha lu swanela ku iyakatwanga mazwalo a ba bañwi, ni (3) limbuyoti za ku ba ni lizwalo le linde.

3. Linzwi la Sigerike le li tolokilwe kuli “lizwalo” li talusañi luli, mi li ama kwa buikoneli mañi bo ba na ni batu?

³ Mwa Bibele, linzwi la Sigerike le li tolokilwe kuli “lizwalo”  li talusa “ku iziba.” Ka ku fapahana ni libupiwa ze ñwi kaufela za fa lifasi, batu ba na ni buikoneli bwa ba file Mulimu bwa ku iziba. Lwa kona ku itatuba ni ku bona haiba lwa eza hande kamba ha lu ezi hande. Lizwalo ki paki kamba muatuli wa luna wa mwahali; la kona ku tatuba likezo za luna, mikwa ya luna, ni likatulo za luna. La kona ku lu etelela mwa nzila ye lukile kamba ku lu lemusa ha lu keluha mwa nzila. Ha se lu ezize nto ye ñwi, la kona ku lu omba-omba ha lu ezize hande kamba ku lu nyaza haiba ha lu si ka eza hande.

4, 5. (a) Lu ziba cwañi kuli bo Adama ni Eva ne ba na ni mazwalo, mi ki nto mañi ye ne zwile mwa ku loba mulao wa Mulimu? (b) Ki ifi mitala ye bonisa kuli mazwalo a batu ba ba sepahala ba kwaikale ne a beleka?

⁴ Buikoneli boo ne bu suñilwe mwa lipilu za baana ni basali ku zwa feela kwa makalelo. Bo Adama ni Eva ne ba bonisize kuli ne ba na ni mazwalo. Bupaki bo bu bonisa cwalo ki bwa kuli hamulaho wa ku eza sibi, ne ba utwile maswabi. (Genese 3:7, 8) Kono eshee, mazwalo a bona a naa ba sisita naa sa koni ku ba tusa se siñwi ka nako yeo. Ne ba lobile mulao wa Mulimu ka bomu. Kacwalo, ne ba iketezi ku ba bakwenuheli kamba balwanisi ba Jehova Mulimu. Mi bakeñisa kuli ne li batu ba ba petehile, ne ba ezize cwalo inge ba ziba, mi kacwalo ne ba sa koni ku kutela hape ku Mulimu.

⁵ Ka ku fapahana ni bo Adama ni Eva, batu ba bañata ba ba si ka petahala bona ba utwile mazwalo a bona. Ka mutala, Jobo muuna ya naa sepahala naa ize: “Ni tiisize niti ya ka, mi ha ni na ku i latula. Pilu ya ka ha i swabeli li li liñwi la mazazi a bupilo bwa ka.” a (Jobo 27:6) Jobo  ne li mutu ya naa latelelanga ze ne li mu bulelela lizwalo la hae. Lizwalo la hae ne li mu etelelanga mwa likezo ni mwa likatulo za hae. Kona libaka ha naa lukuluhile ku bulela kuli lizwalo la hae ne li sa mu sisiti kamba ku mu nyaza kamba ku mu utwisa maswabi. Kono ha mu bone lizwalo mo ne li sisitezi Davida. Davida ha naa bonisize kashwau ku Saule, ya naa li mulena ya tozizwe ki Jehova, ‘pilu ya hae ne i tabehile.’ (1 Samuele 24:5) Ku sisitwa ki lizwalo koo ne ku tusize Davida; ne ku mu lutile tuto ya butokwa ya ku sa kutela ku bonisa kashwau hape.

6. Ki nto mañi ye bonisa kuli lizwalo ki mpo ye filwe kwa batu kaufela?

⁶ Kana mpo ya lizwalo i filwe feela kwa batanga ba Jehova? Ha mu nyakisise manzwi a, a naa ñozwi ki muapositola Paulusi ka ketelelo ya moya o kenile: “Bamacaba ba ba si na Mulao, ha ba eza ka sizwalo ze laelwa ki Mulao, bona, ba ba si na Mulao ba na ni mulao mo ku bona. Bao ba bonahaza kuli litaelo za Mulao li ñozwi mwa lipilu za bona, inze ba pakelwa ki lizwalo la bona; mi mihupulo ya bona fokuñwi ya ba nyaza, fokuñwi ya ba yemela.” (Maroma 2:14, 15) Nihaiba batu ba ba sa zibi milao ya Jehova ni hanyinyani fokuñwi ba etelelwanga ki mazwalo a bona ku eza lika ka ku lumelelana ni likuka za Mulimu.

7. Ki kabakalañi lizwalo ha li kona ku lu kelusa mwa nzila fokuñwi?

⁷ Kono lizwalo fokuñwi la kona ku libisa mutu mwa nzila ye si ka luka. Kabakalañi? Ha lu kuteñi kwa mutala wa luna wa mutu ya mi etelela kwa sibaka se mu sa zibi. Haiba mutu yo a lyangana nzila, wa kona ku mi latehisa. Hape haiba mu kanana ni yena, ku hanyeza ketelelo ya hae, ni ku itusisa nzila ye mu nga kuli ki yona ye lukile, mwa kona ku lateha. Ka nzila ye swana, haiba lizwalo la luna li kala ku zamaiswa feela ki litakazo ze  maswe za pilu, la kona ku lu kelusa mwa nzila. Mi hape haiba li sa itusiswi ka ketelelo ye lukile ya Linzwi la Mulimu, u zibe lu ka palelwa ku keta ze nde ku ze maswe mwa litaba ze ñata za butokwa. Kacwalo, kuli lizwalo la luna li kone ku sebeza hande, lu tokwa ketelelo ya moya o kenile wa Jehova. Paulusi naa ñozi kuli: “Lizwalo la ka li ni paka ka Moya o Kenile.” (Maroma 9:1) Kacwalohe, lu kona ku eza cwañi kuli lizwalo la luna li sebeze ka ku lumelelana ni moya o kenile wa Jehova? Lu tokwa ku li luta.

8. (a) Pilu i kona ku ama cwañi lizwalo, mi ki nto mañi ye swanela ku ba ya butokwa hahulu ha lu eza likatulo? (b) Ki kabakalañi ku ba feela ni lizwalo le li lukuluhile ha ku si ka likana ku Mukreste? (Mu bone litaba za kwatasi.)

⁸ Mutu u kona ku eza cwañi katulo ye tomile fa lizwalo? Ku bonahala kuli ba bañwi ba latelelanga feela maikuto a bona a mwa pilu ha ba eza likatulo. Mi hamulaho ba kana ba bulela kuli: “Ni ezize katulo ye nde kakuli lizwalo la ka ha li ni katazi.” Litakazo za pilu za kona ku ba ze tiile hahulu kuli mane za kona nihaiba ku kelusa lizwalo. Bibele i bulela kuli: “Pilu ya puma ku fita linto kaufela, i sinyehile ku feleleza; ki mañi ya ka i ziba?” (Jeremia 17:9) Kacwalo ha lu eza likatulo, ze i lakaza pilu ya luna ha li swaneli ku ba zona za butokwa hahulu. Kono lu swanela ku nyakisisanga pili se si latwa ki Jehova Mulimu. b

9. Sabo ya ku saba Mulimu ki nto mañi, mi ku ba ni sabo ye cwalo ku ama cwañi likatulo za luna?

 ⁹ Haiba katulo ya luna i tomile luli fa lizwalo le li lutilwe, u zibe katulo ya luna i ka bonahaza sabo ya ku saba Mulimu, isi litakazo za luna. Ki wo mutala. Nehemia ya naa li mubusisi ya sepahala naa na ni tukelo ya ku laela batu ba mwa Jerusalema kuli ba life mitelo ye ne ba swanela ku lifanga. Kono naa si ka eza cwalo. Kabakalañi? Kakuli naa saba ku swabisa Jehova ka ku nyandisa batu ba Hae. Naa ize: “Ha ni si ka eza cwalo, kabakala ku saba Mulimu.” (Nehemia 5:15) Lu swanela ku ba ni sabo ya ku swabisa Ndataa luna wa kwa lihalimu. Ha lu eza likatulo, sabo ye cwalo i ka lu susueza ku bata ketelelo mwa Linzwi la Mulimu.

10, 11. Ki likuka mañi za mwa Bibele ze lu swanela ku nyakisisa fa taba ya ku nwa bucwala, mi lu kona ku fumana cwañi ketelelo ya Mulimu ya mwa ku itusiseza likuka zeo?

¹⁰ Ka mutala, ha lu nyakisiseñi taba ya ku nwa bucwala. Ha lu li kwa mukiti, buñata bwa luna lu ipuzanga kuli: ‘Ni nwe kamba ni si ke na nwa?’ Kuli lu zibe za ku eza, pili lu na ni ku ziba ze li bulela Linzwi la Mulimu. Bibele i bulelañi fa taba ye? Bibele ha i hanisi ku nwa ka tikanyo. I lumba Jehova bakeñisa mpo ya file batu ya veine. (Samu 104:14, 15) Kono Bibele i nyaza ku nwa maswe ni butahwa. (Luka 21:34; Maroma 13:13) Mi i bonisa kuli butahwa ki bo buñwi bwa libi ze tuna hahulu ze swana sina buhule ni bubuki. c—1 Makorinte 6:9, 10.

¹¹ Lizwalo la Mukreste li lutiwa ni ku shemunwa ka likuka ze swana sina zeo. Kacwalo ha lu bata ku eza katulo ya ku nwa kamba ku sa nwa fa mukiti, lwa kona ku ipuza lipuzo ze cwale ka ze: ‘Ki mukiti o cwañi o lukiswa? Kana ki mukiti o ka fetuha ku ba wa lilata? Ni nga  cwañi bucwala? Kana ni bu tabela hahulu; kana ni itingile hahulu ku bona; mi kana ni bu nwelanga kuli ni ikutwe hande? Kana ni na ni buiswalo bwa ku nwa feela ka tikanyo?’ Ha lu nze lu nyakisisa likuka za mwa Bibele ni lipuzo ze zuswa ki likuka zeo, lu lukela ku lapela ku Jehova ili ku mu kupa kuli a lu etelele. (Samu 139:23, 24) Ha lu eza cwalo, lu mema Jehova kuli a lu zamaise ka moya wa hae o kenile. Mi lu luta lizwalo la luna kuli li lumelelane ni likuka za Mulimu. Kono ku na ni nto ye ñwi hape ye lu swanela ku hupulanga ha lu eza likatulo.

12, 13. Ki lika mañi ze tahisa kuli mazwalo a Bakreste a shutane, mi lu swanela ku nga cwañi lishutano zeo?

¹² Ka linako ze ñwi mu kana mwa komoka hahulu ku bona mazwalo a Bakreste mwa shutanela. Mutu yo muñwi a kana a ambuka ku eza nto ye ñwi ka ku i inga kuli i maswe; kono yo muñwi yena a kana a tabela nto yeo ni ku i inga kuli i lukile. Ka mutala, mutu yo muñwi a kana a tabela ku nwa bucwala ka tikanyo hamoho ni balikani ba hae ha ba ishumusa; kono yo muñwi yena a kana a sa tabeli ku eza cwalo. Ki kabakalañi batu bao ha ba nga lika ka ku shutana cwalo, mi taba yeo i swanela ku ama cwañi likatulo za luna?

¹³ Ku na ni mabaka a mañata a tahisa kuli batu ba shutane. Lisimuluho za batu za shutana. Ka mutala, ba bañwi ba ziba bufokoli bo ne ba tundani ni bona kwamulaho—mi mwendi fokuñwi ne ba palelwanga ku tula bufokoli bo. (1 Malena 8:38, 39) Ha ku taha kwa bucwala, batu ba ba cwalo ba kana ba ba ni tokomelo ye tuna hahulu. Kacwalo ha ba taha kwa ndu ya mina ku to mi potela, lizwalo la bona li kana la ba hanisa ku  nwa haiba mu ba fa bucwala. Kana mu ka ikutwa ku fosezwa? Kana mu ka ba hapeleza ku nwa? Batili. Ibe kuli mwa ziba mabaka e ba hanela ku nwa kamba kutokwa—ili mabaka e ba kana ba sa tabeli ku mi bulelela—haiba mu na ni lilato ku bona, mu ka ba utwisisa.

14, 15. Mazwalo a ba mwa puteho ya mwa lilimo za mwanda wa pili naa shutana fa taba mañi, mi Paulusi naa buleziñi ka za teñi?

¹⁴ Muapositola Paulusi naa lemuhile kuli mazwalo a Bakreste ba mwa miteñi ya hae naa shutana hahulu. Mwa linako za hae, mazwalo a Bakreste ba bañwi naa ba hanisa ku ca lico ze ne tabezwi balimu. (1 Makorinte 10:25) Kono lizwalo la Paulusi lona ne li sa mu hanisi ku ca lico ze cwalo ze ne lekiswa fa misika. Ku Paulusi, milimu ya maswaniso ne si se siñwi; naa nga kuli lico haki za milimu yeo kono ki za Jehova. Niteñi, Paulusi naa utwisisize kuli ba bañwi bona ne ba saa ngi lika cwalo. Mwendi batu bao ne ba kile ba lapela milimu ya maswaniso pili ba si ka ba kale Bakreste. Kacwalo ku bona, nto ifi kamba ifi ye ne ama milimu ya maswaniso ne i nyenyisa. Paulusi naa ezizeñi?

¹⁵ Naa ize: “Cwale luna ba ba na ni mata, lu lukela ku lwala mifokolo ya ba ba fokola, isi ku yema fa se si lu tabisa luna feela. Kakuli ni yena Kreste ha si ka bata se si mu tabisa ili yena.” (Maroma 15:1, 3) Paulusi fo naa talusa kuli, sina mwa naa ezelize Kreste, lu swanela ku tokomela pili za ba bañwi ku fita za luna beñi. Mi ha naa ambozi fa taba ye swana yeo, Paulusi naa bulezi kuli haiba ha naa ka ca nama naa ka sitatalisa ngu ya Mulimu ya naa shwezi Kreste, naa ka ikatulela ku sa ca nama ni hanyinyani.—1 Makorinte 8:13; 10:23, 24, 31-33.

16. Ki kabakalañi batu ba ba na ni mazwalo a ba hanisa ku eza lika ze ñwi ha ba sa swaneli ku atula ba ba na ni mazwalo a shutana ni a bona?

¹⁶ Niteñi, ba ba na ni mazwalo a ba hanisa ku eza lika ze ñwi ha ba swaneli ku nyaza ba bañwi ba ba li eza,  ni ku ikutwa kuli mañi ni mañi u swanela ku nga litaba za lizwalo ka mo ba li ngela bona. (Maroma 14:10) Batu ba ba cwalo ba swanela ku hupula kuli lizwalo ki muatuli wa bona wa mwahali, isike muatuli ya atula ba bañwi. Mu hupule manzwi a Jesu, a li: “Mu si ke mwa nyaza, kuli mu si ke mwa nyazwa.” (Mateu 7:1) Mwa puteho, ha lu swaneli ku kananisananga fa litaba za mazwalo. Ku fita ku eza cwalo, lu lukela ku bata linzila za ku hulisa ka zona moya wa lilato ni buñwi, ili ku yahisana, isike ku tataulana.—Maroma 14:19.

17. Ki nto mañi ye ezahezi kwa mazwalo a batu ba bañata kacenu?

¹⁷ Muapositola Pitrosi naa ñozi kuli: “Mu be ni lizwalo le linde.” (1 Pitrosi 3:16) Ku ba ni lizwalo le li kenile  fapilaa Jehova Mulimu ki mbuyoti ye tuna. Batu ba bañata kacenu ha ba na mazwalo a cwalo. Paulusi naa bulezi za batu ba ba na ni “mazwalo . . . a babuzwi ka sipi ye cisa.” (1 Timotea 4:2) Sipi ye cisa ya kona ku babula litalo ni ku siya sibali fateñi. Batu ba bañata ba na ni mazwalo a shwile—ili mazwalo a cinezi, aa sa koni ku ba lemusa kamba ku ba sisita ha ba fosize. Batu ba bañata kacenu ba tabelanga hahulu ku ba ni lizwalo le li sa ba sisiti.

18, 19. (a) Ku sisitwa ki lizwalo ku kona ku tusa cwañi mutu? (b) Lu swanela ku ezañi haiba lizwalo la luna li zwelapili ku lu sisita bakeñisa libi ze lu bakezi kale?

¹⁸ Kono taba ya niti ki kuli ku sisitwa ki lizwalo ku bonisa kuli ku na ni nto ye lu fosize. Mi haiba muezalibi a baka kabakala ku sisitwa ki lizwalo, wa kona ku swalelwa  nihaiba libi ze tuna. Ka mutala, Mulena Davida naa ezize libi ze tuna kono naa swalezwi ha naa bakile ha buniti. Bakeñisa kuli hamulaho naa toile libi za naa ezize mi naa ikatulezi ku utwa milao ya Jehova ku zwa feela yona nako yeo ku ya cwalo kwapili, naa fitile fa ku iponela hande fo ku sweu kuli Jehova “u na ni musa, mi wa lata ku swalela.” (Samu 51:1-19; 86:5) Kono ku cwañi haiba lizwalo la luna li zwelapili ku lu sisita niha se lu bakile ni ku swalelwa?

¹⁹ Fokuñwi lizwalo la kona ku nyaza hahulu muezalibi ni ku mu sisita ka nako ye telele niha sa tuhezi kale sibi sa hae. Ha lu li mwa muinelo o cwalo, lu tokwa ku kolwisa pilu ya luna ye lu nyaza kuli Jehova ki yo muhulu ku fita lipilu za luna. Mi sina mo lu kolwisezanga ba bañwi, ni luna lu tokwa ku kolwa kuli Jehova wa lu lata mi u lu swalezi. (1 Joani 3:19, 20) Kono hape lu hupule kuli lizwalo le li kenile li pilisa muñaa lona mwa kozo, buiketo, ni tabo ye tuna. Ba bañata ba ne ba kile ba eza libi ze tuna kwamulaho ba ipumanezi kimululo ye cwalo mi cwale ba sebeleza Jehova Mulimu inze ba na ni lizwalo le linde.—1 Makorinte 6:11.

20, 21. (a) Buka ye i lukiselizwe ku mi tusa cwañi? (b) Ka ku ba Bakreste, lu ikola tukuluho mañi, kono lu swanela ku itusisa cwañi tukuluho yeo?

²⁰ Buka ye i lukiselizwe ku mi tusa ku ipumanela mbuyoti ye cwalo, ya ku ba ni lizwalo le linde mwahalaa mazazi kaufela a, a mafelelezo a lifasi le la Satani. Buka ye ha i nyakisisi milao ni likuka kaufela za mwa Bibele ze mu swanela ku nahana ni ku mamela mwa miinelo ye mu kopana ni yona zazi ni zazi. Ku zwa fo, ha mu swaneli ku libelela ku fiwa milao ya ku latelela mwa litaba ze ama lizwalo. Mulelo wa buka ye ki ku mi tusa kuli mu lute ni ku shemuna lizwalo la mina ka ku ituta mwa ku itusiseza Linzwi la Mulimu mwa bupilo bwa mina ka  zazi ni zazi. Ka ku fapahana ni Mulao wa Mushe, “mulao wa Kreste” ha u si ka toma feela fa milao ye ñozwi, wona u tokwa kuli mu pile ka ku ya ka lizwalo ni likuka za Bibele. (Magalata 6:2) Kacwalo, Jehova u file Bakreste tukuluho ye tuna luli. Kono Linzwi la hae li lu hupulisa kuli lu si ke lwa itusisa tukuluho ya luna sina “kubo ya ku apesa bumaswe.” (1 Pitrosi 2:16) Lu swanela ku itusisa tukuluho ya luna ka nzila ye bonisa kuli lwa lata Jehova.

²¹ Ka ku nyakisisa ka tokomelo mwa ku pilela ka likuka za Bibele ni ku pila luli ka likuka zeo, mu ka zwelapili ni musebezi o butokwa o ne mu kalisize ku eza ha ne mu kalile ku ituta ka za Jehova. Mu ka zwelapili ku ‘twaelisa kutwisiso’ ya mina. (Maheberu 5:14) Lizwalo la mina le li lutilwe ka Bibele li ka mi tusa ka zazi ni zazi mwa bupilo bwa mina. Sina mutu ya etelela muzamai mwa nzila ye lukile, lizwalo la mina li ka mi tusa ku eza liketo ze tabisa Ndataa mina wa kwa lihalimu. Mi ha mu ka eza cwalo, mu ka tiiseza mwa lilato la Mulimu.