1-3. (a) Luitutañi kwa Liproverbia 13:20? (b) Ki kabakalañi haluswanela kuketa balikani ka butali?

 KANA mulemuhile mo mbututu ibuhelanga bashemi bayona? Nihaiba pili isika kala kale kubulela, iituta lika zeibona ni zeiutwa. Hainze ihula, ikalanga kulikanyisa bashemi bayona mane isazibi kuli isweli kueza cwalo. Hakukomokisi kuli nihaiba babahulu bakalanga kunahana ni kueza lika zebaezanga balikani babona.

² Kwa Liproverbia 13:20, lubala kuli: “Yazamaya ni bababutali ukaba yabutali.” Pulelo ya kuli “yazamaya ni” mutu iama kutandanga nako yeñata ni mutu yo. Taba yeo haitalusi feela kubanga ni mutu yo. Muituti yomuñwi wa Bibele naabulezi kuli, kuzamaya ni mutu kuama kumulata ni kuba mulikanaa hae. Hañata lukukuezwanga ki batu belutandanga nako yeñata ni bona, sihulu haiba kuli ki balikani baluna.

³ Balikani baluna bakona kulutahiseza kueza lika zende kamba zemaswe. Liproverbia 13:20 iekeza kuli: “Yaswalisana ni litoto ukakena mwa butata.” Mwa Siheberu, ‘kuswalisana’ ni mutu kukona kutalusa  ‘kutwaelana’ ni mutu yo, fo ki kuli kuba mulikanaa hae. (Liproverbia 22:24; Baatuli 14:20) Balikani babalata Mulimu baka lususueza kuzwelapili kusepahala ku yena. Kuli lukete hande balikani, halunyakisiseñi kuli ki batu babacwañi baketanga Jehova kuba balikani bahae.

4. Ki kabakalañi kuba mulikanaa Mulimu haili tohonolo yetuna? Ki kabakalañi Jehova hanaabizize Abrahama kuli “mulikanaaka”?

⁴ Jehova, yena Mubusi wa Pupo Kaufela, ulufa kolo ya kuba balikani bahae. Yeo ki tohonolo yetuna. Jehova uketanga balikani ka tokomelo. Uketanga batu babamulata ili babanani tumelo ku yena. Munahane ka za Abrahama. Naitukiselize kuezeza Mulimu nto ifi kamba ifi. Abrahama naabonisize ka kukuta-kutela kuli naasepahala ni kuli naaipeya kuutwa. Mane naaitatela nihaiba kufa mwanaa hae Isaka sina sitabelo. Abrahama naanani tumelo ya kuli “Mulimu naakona kuzusa Isaka kwa bafu.” (Maheberu 11:17-19; Genese 22:1, 2, 9-13) Abrahama naasepahala ni kuipeya kuutwa, mi Jehova naamubizize kuli “mulikanaaka.”—Isaya 41:8; Jakobo 2:21-23.

5. Jehova uikutwa cwañi ka za batu babasepahala ku yena?

⁵ Jehova uunga balikani bahae kuba babutokwa. Balikani bahae baanga kuli kusepahala ku yena ki kwa butokwa hahulu kufita kusepahala kwa nto ifi kamba ifi. (Mubale 2 Samuele 22:26.) Basepahala ni kuipeya kuutwa bakeñisa kuli bamulata. Bibele ibulela kuli Mulimu “uitama bulikani bobutuna ni babalukile,” ili babamuutwa. (Liproverbia 3:32) Jehova umema balikani  bahae kuli babe baenyi mwa “tende” yahae. Ubata kuli bamusebeleze ni kulapela ku yena ka nako kaufela.—Samu 15:1-5.

6. Lukona kubonisa cwañi kuli lwalata Jesu?

⁶ Jesu naabulezi kuli: “Haiba mutu wanilata, ukamamela linzwi laka, mi Ndate uka mulata.” (Joani 14:23) Ka mukwa ocwalo, kuli lube mulikanaa Jehova, luswanela kulata Jesu ni kueza zanaa lulutile. Ka mutala, lumamela taelo ya Jesu ya kukutaza taba yende ni kuluta batu kuba balutiwa. (Mateu 28:19, 20; Joani 14:15, 21) Bakeñisa kuli lwalata Jesu, luhata “ka busepahali mwanaahatile.” (1 Pitrosi 2:21) Jehova watabanga halubona inze lueza molukonela kaufela kulikanyisa Mwanaa hae mwa lika zelubulela ni zelueza.

7. Ki kabakalañi haluswanela kuikataza kueza bulikani ni balikani ba Jehova?

⁷ Balikani ba Jehova basepahala ni kuipeya kuutwa mi balata Mwanaa hae. Kana luketanga balikani babaswana ni baketanga Jehova? Haiba balikani bamina balikanyisa Jesu mi bapatehile kuluta babañwi ka za Mubuso wa Mulimu, bakona kumitusa kuba batu babande ni kuzwelapili kusepahala ku Jehova.

8. Ki lika mañi zemutabela ka za bulikani bwa Ruti ni Naomi?

⁸ Mwa Bibele, lubala ka za bulikani bobuñata, inge cwalo bulikani bone buli mwahalaa Ruti ni mukwenyanaa hae, yena Naomi. Basali ba, nebazwa mwa linaha zeshutana mi nebanani lisimuluho zeshutana, mi Naomi neli yomuhulu hahulu ku Ruti. Kono nebabile balikani babatuna bakeñisa kuli  kaufelaa bona nebalata Jehova. Naomi hanaabata kuzwa mwa naha ya Moabi ni kukutela kwa naha ya Isilaele, “Ruti yena akumalela mukwenyanaa hae.” Naabulelezi Naomi kuli: “Sicaba sahao ikaba sicaba saka, mi Mulimu wahao ikaba Mulimu waka.” (Ruti 1:14, 16) Ruti naabonisize hahulu sishemo ku Naomi. Hase bafitile mwa Isilaele, Ruti naabelekile ka taata kuli atuse mulikanaa hae. Naomi naalata hahulu Ruti mi naamufile kelezo yende. Ruti naautwile kelezo ya Naomi, mi bubeli bwabona nebafuyauzwi hahulu.—Ruti 3:6.

9. Kiñi zemitabisa ka za bulikani bwa Davida ni Jonatani?

⁹ Mutala omuñwi ki wa Davida ni Jonatani bane bali balikani babande mi kaufelaa bona nebasepahala ku Jehova. Jonatani neli yomuhulu ku Davida ka lilimo ze 30, mi ki yena yanaatuha aba mulena wa Isilaele. (1 Samuele 17:33; 31:2; 2 Samuele 5:4) Kono hanaalemuhile kuli Jehova naaketile Davida kuba mulena, Jonatani naasika shwela Davida muna kamba kukangisana ni yena. Mane Jonatani naaezize mwanaakonela kaufela kuli atuse Davida. Ka mutala, Davida hanaali mwa kozi, Jonatani naamutusize “kutiyela ku Jehova.” Mi mane naabeile bupilo bwahae mwa lubeta kabakala Davida. (1 Samuele 23:16, 17) Davida ni yena neli mulikani yasepahala. Naasepisize kubabalela lubasi lwa Jonatani mi naaezize cwalo nihaiba Jonatani hasaashwile.—1 Samuele 18:1; 20:15-17, 30-34; 2 Samuele 9:1-7.

10. Muitutañi ka za bulikani kwa mutala wa Maheberu babalaalu?

¹⁰ Shadrake, Meshaki, ni Abedinego neli mitangana ba Siheberu bane bali balikani ili bane bazwisizwe mwa naha yabona inze basali banana. Nebatusani kuzwelapili  kusepahala ku Jehova hane bali kwahule ni mabasi abona. Hamulaho, hase bahulile, tumelo yabona neilikilwe muta Mulena Nebukadenezare naabalaezi kulapela siswaniso sa gauda. Shadrake, Meshaki, ni Abedinego nebahanile kulapela siswaniso mi nebabulelezi mulena kuli: “Haluna kusebeleza milimu yahao kamba kulapela siswaniso sa gauda seutomile.” Tumelo yabona hane ilikilwe, mitangana babalaalu bane bali balikani ba, nebazwezipili kusepahala ku Mulimu.—Daniele 1:1-17; 3:12, 16-28.

11. Luziba cwañi kuli Paulusi ni Timotea neli balikani babatuna?

¹¹ Muapositola Paulusi hanaakopani ni mutangana Timotea, naalemuhile kuli Timotea naalata Jehova ni kuli naaiyakatwa hahulu puteho. Ka mukwa ocwalo, Paulusi naalutile Timotea kutusa mizwale ni likaizeli mwa libaka zeshutana-shutana. (Likezo 16:1-8; 17:10-14) Timotea naabelekile ka taata mi Paulusi naabulezi kuli: “Naasebelize ni na mwa kuzwisezapili taba yende.” Paulusi naaziba kuli Timotea naakatokomela mizwale ni likaizeli “ka pilu yahae kaufela.” Hane banze babeleka ka taata mwa sebelezo yabona ku Jehova, Paulusi ni Timotea nebabile balikani babatuna.—Mafilipi 2:20-22; 1 Makorinte 4:17.

12, 13. (a) Ki kabakalañi haluswanela kutokomela haluketa balikani nihaiba mwa puteho? (b) Ki kabakalañi muapositola Paulusi hanaafile kelezo ye kwa 1 Makorinte 15:33?

¹² Lwakona kuituta kwa mizwale ni likaizeli mwa puteho, mi lwakona kutusana ni bona kuzwelapili kusepahala. (Mubale Maroma 1:11, 12.) Kono nihaiba mwa puteho, luswanela kuba ni tokomelo ka  za batu beluketa kuba balikani baluna babatuna. Lunani mizwale ni likaizeli babañata babanani lizo ni lisimuluho zeshutana-shutana. Babañwi ki babanca mwa puteho, kono babañwi bona sebasebelelize Jehova ka lilimo zeñata. Kuunga nako kuli bulikani bwa mutu ni Jehova butiye, sina feela mokuungela nako kuli muselo ubuzwe. Kabakaleo, lutokwa kubonisana pilu-telele ni lilato, mi kamita luswanela kuketa balikani ka tokomelo.—Maroma 14:1; 15:1; Maheberu 5:12–6:3.

 ¹³ Ka linako zeñwi, kwakona kuba ni muinelo otaata mwa puteho, mi lukatokwa hahulu kuba ni tokomelo. Kukona kuba kuli muzwale kamba kaizeli ueza nto yeibulela Bibele kuli imaswe. Kamba mwendi yomuñwi wakona kukala kuba ni moya wa lipilaelo okona kusinya puteho. Nto yeo haiswaneli kulukomokisa, kakuli nihaiba mwa linako za baapositola, nekubanga ni mataata mwa puteho fokuñwi. Mane muapositola Paulusi naaelelize Bakreste ba mwa linako zeo kuli: “Musike mwapumiwa. Liango zemaswe lisinya mikwa yeminde.” (1 Makorinte 15:12, 33) Paulusi hape naaelelize Timotea kuli naaswanela kutokomela batu baaketa kuba balikani bahae. Ni luna luswanela kueza nto yeswana.—Mubale 2 Timotea 2:20-22.

14. Balikani beluketa bakona kuama cwañi silikani saluna ni Jehova?

¹⁴ Luswanela kusileleza silikani saluna ni Jehova. Ki yona nto ya butokwa hahulu yelunani yona. Ka mukwa ocwalo, luambuka kueza silikani ni mutu kaufela yakona kufokolisa tumelo yaluna ni kusinya silikani seo. Sina feela siponji sesicupwilwe mwa vinega hasisakoni kutala mezi, halukoni kuba ni balikani babaeza lika zesika luka ni kulibelela kuli kuka lubela bunolo kueza lika zelukile. Lutokwa kuketa balikani ka tokomelo.—1 Makorinte 5:6; 2 Matesalonika 3:6, 7, 14.

15. Mutokwa kuezañi kuli mufumane balikani babande mwa puteho?

¹⁵ Mwakona kufumana batu babalata Jehova luli mwa puteho. Baakona kuba balikani bamina. (Samu 133:1) Musike mwabata feela balikani babalikana ni mina kwa lilimo kamba babasimuluha ko  musimuluha. Muhupule kuli Jonatani neli yomuhulu hahulu ku Davida, mi Ruti neli mwanana hahulu ku Naomi. Lubata kulatelela kelezo ya mwa Bibele yeli: “Mukwalule hahulu lipilu zamina.” (2 Makorinte 6:13; mubale 1 Pitrosi 2:17.) Mi hamulikanyisa hahulu Jehova, batu bakabata kuba balikani bamina.

16, 17. Haiba mutu yomuñwi mwa puteho alunyemisa, ki lika mañi zelusa swaneli kueza?

¹⁶ Mwa lubasi ni lubasi kunani batu babanani mikwa, maikuto, ni miezezo ya lika zeshutana-shutana. Ni mwa puteho kucwalo. Kushutana-shutana ko, kutahisa kuli bupilo butabise mi lwakona kuituta zeñata kubabañwi. Kono fokuñwi kushutana ko, kukona kutahisa kuli lusike lwautwisisa mizwale ni likaizeli baluna ni kubanyemela. Mwendi ka linako zeñwi lwakona kunyemiswa kamba kuutwiswa butuku ki batu babañwi. (Liproverbia 12:18) Kana lwaswanela kutuhelela matata acwalo kuluzwafisa kamba kulupalelwisa kuswalisana ni puteho?

¹⁷ Batili. Nihaike kuli ka mukwa omuñwi mwendi halueziwi hande ki mutu yomuñwi, haluswaneli kutuhela kuswalisana ni puteho. Jehova haki yena yalufoselize. Ulufile bupilo ni lika zeñwi kaufela. Lwaswanela kumulata ni kusepahala ku yena. (Sinulo 4:11) Puteho ki mpo yalufile Jehova yelutusa kuzwelapili kutiisa tumelo yaluna. (Maheberu 13:17) Haluna kuhana mpo ye bakeñisa kuli mutu yomuñwi uluezize maswe.—Mubale Samu 119:165.

18. (a) Ki nto mañi yeka lutusa kuzwelapili kuswalisana ni mizwale ni likaizeli baluna? (b) Ki kabakalañi haluswanela kuswalela babañwi?

 ¹⁸ Lwalata mizwale ni likaizeli baluna mi lubata kuli luzwelepili kuswalisana ni bona. Jehova haalibeleli kufumana mutu yapetehile, mi ni luna haluswaneli kueza cwalo. (Liproverbia 17:9; 1 Pitrosi 4:8) Kaufelaa luna lwafosanga, kono lilato lika lutusa kuzwelapili “kuswalelana ka pilu kaufela.” (Makolose 3:13) Lilato halina kutahisa kuli lufapahane ni babañwi bakeñisa kusalumelelana ko kunyinyani. Ka niti, haiba mutu yomuñwi ulufoselize, kukona kuba taata kulibala taba yeo. Kubunolo hahulu kunyema ni kuba ni ndimbelela ku mutu yo. Kono kueza cwalo kukona feela kulutahiseza bunyemi ni mabifi. Kutuha fo, haiba luswalela mutu yalufoselize, lukaba ni kozo ya mwa munahano, kuba ni swalisano mwa puteho, mi sa butokwa ni kufita ki kuli lukaba ni silikani sesinde ni Jehova.—Mateu 6:14, 15; Luka 17:3, 4; Maroma 14:19.

19. Ki lili foluswanela kutuhela kuswalisana ni mutu yomuñwi mwa puteho?

¹⁹ Mwa lubasi mokunani batu babalatana, mañi ni mañi upeta kalulo yahae kuli atahise tabo. Kono muunge kuli mutu yomuñwi waipangula. Yomuñwi ni yomuñwi mwa lubasi ueza mwakonela kaufela kumutusa, kono mutu yo wahana tuso. Wakona kuikatulela kuzwa fa lapa kamba mwendi toho ya lubasi lo wakona kumuleleka fa lapa. Nto yeswana yakona kuezahala mwa puteho. Mutu yomuñwi mwendi uiketela kueza lika zesatabisi Jehova ili zesinya puteho.  Wahana tuso yafiwa mi ubonisa ka likezo zahae kuli haasalata kuswalisana ni puteho. Mwendi uketa kusiya puteho, kamba mwendi wakona kuzwisiwa mwa puteho. Haiba nto yeo iezahala, Bibele ibulela ka kuutwahala kuli luswanela ‘kutuhela kuswalisana’ ni yena. (Mubale 1 Makorinte 5:11-13; 2 Joani 9-11) Nto yeo ikona kuba taata hahulu haiba mutu yo ki mulikanaa luna kamba ki yomuñwi wa mwa lubasi lwaluna. Kono mwa muinelo ocwalo, luswanela kusepahala hahulu ku Jehova kufita kusepahala ku mutu yomuñwi.—Mubone Litaluso za Kwa Mafelelezo 8.

20, 21. (a) Tukiso ya kuzwisa mutu mwa puteho ibonisa cwañi lilato? (b) Ki kabakalañi hakuli kwa butokwa kuketa hande balikani?

²⁰ Kuzwisa mutu mwa puteho ki tukiso yelilato yezwa ku Jehova. Ibukeleza puteho kwa batu babasa lateleli likuka za Jehova. (1 Makorinte 5:7; Maheberu 12:15, 16) Hape ilutusa kubonisa lilato kwa libizo lelikenile la Jehova, kwa likuka zahae zepahami, ni ku yena Jehova ka sibili. (1 Pitrosi 1:15, 16) Mi kuzwisa mutu mwa puteho ki tukiso yebonisa lilato ku mutu yo yazwisizwe mwa puteho. Kalimelo yetiile ye, ikona kumutusa kulemuha kuli zaeza limaswe mi ikona kutahisa kuli acince mikwa yahae. Batu babañata bane bazwisizwe mwa puteho, nebakutezi ku Jehova hasamulaho, mi nebaamuhezwi ka tabo mwa puteho.—Maheberu 12:11.

²¹ Balikani baluna bakona kutahisa kuli lueze lika zende kamba zemaswe. Ka mukwa ocwalo, ki kwa butokwa kuli lukete balikani ka tokomelo. Haiba lulata batu baalata Jehova, lukaba mwahalaa batu babaka lutusa kuzwelapili kusepahala ku Jehova kuya kuile.