Ki Matata Mañi E ba Kopana ni Ona ba Banca Kacenu?

Mina mu nahana cwañi? Kana matata e ba kopana ni ona ba banca ba kacenu a taata hahulu ku fita e ne ba kopananga ni ona ba mwa linako za kwa kale? Haiba mu alaba kuli batili, mwendi mu ikutwa kuli kacenu banana ba ba sa nonoboka ba tabile hahulu ku fita banana ba bafi kamba bafi ba ne ba pilile kwamulaho.

Mwa linaha ze ñata, milyani i alafa matuku a naa tahisanga buyanga kwa banana kamba mane ku ba bulaya mwa miteñi ya kwamulaho. Zwelopili ya za bumapangapanga i tahisize kuli ku be ni lisebeliso ni libapaliso ze nca ze nee ba sa koni nihaiba feela ku nahana kuli zaa kona ku ba teñi mwa miteñi ya kwa kale. Mi ku ekezeha kwa sifumu ku cimbuzi mupilelo wa mabasi a eza bolule-lule a naa li mwa bunjebwe sapili. Kaniti, bashemi ba bañata ba beleka ka taata ilikuli bana ba bona ba pile kwateñi hande ni kuli ba kone ku kena likolo ze ne ba palezwi ku kena bona.

Ki niti kuli, ba banca kacenu ba na ni lika ze nde ze ñata. Kono hape ba kopana ni matata a mañata hahulu ku fita a naa bile teñi ka nako ifi kamba ifi ya kwamulaho. Libaka le liñwi ki la kuli batu kacenu ba pila mwa nako yeo Bibele i biza kuli ki nako ya “ku fela kwa lifasi.” (Mateu 24:3) Jesu Kreste naa sinuzi ka ku nepahala kuli batu mwa miteñi ya cwale ba ka ba mwa nyewanyewa ye tuna. (Mateu 24:7, 8) Bibele i biza nako ye swana ye kuli, ki “mazazi a maungulelo” mi i talusa kuli muinelo wa batu kaufela kacenu u “taata.” (2 Timotea 3:1) Ha lu nyakisiseñi feela a mañwi a matata e ba kopana ni ona banana ba ba sa nonoboka kacenu.

Butata 1

Ku Pila Hahulu Mwa Buinosi

Mafilimu, ze buhiswa fa TV, ni limagazini li bonisanga banana inze ba inzi ka nako kaufela ni balikani ba bona ba ne ba hula hamoho ni bona ha ne ba kena likolo ni ku zwelapili ku ba balikani niha se ba hulile. Kono ha ku cwalo kwa banana ba ba sa nonoboka ba bañata.

Babatisisi ba litaba bo Barbara Schneider ni David Stevenson ba ne ba nyakisisize lipatisiso ze nee ezizwe ku ba banca ba bañata ba kwa United States, ne ba fumani kuli “ki baituti ba sikai feela ba ne ba zwelangapili ku ba ni balikani ba batuna ba ba swana kamba ku ba ni sikwata sa balikani ka  nako ye telele.” Bo Schneider ni Stevenson ba bulela kuli, buñata bwa ba banca “ne ba sa swalisani hahulu ni batu mi ne ba na ni balikani ba batuna ba sikai feela ba ne ba kona ku taluseza matata a bona kamba ku ikambota ni bona litaba za bupilo.”

Banana ba ba sa nonoboka ba ba itamanga silikani ba bonahalanga ku ba ni nako ye nyinyani feela ya ku tola ni balikani ba bona bao. Mwa patisiso ye ñwi ye tuna ye nee ezizwe mwa United States ne ku fumanwi kuli banana ba ba sa nonoboka ba inanga ni balikani ba bona ka nako ya nyinyani (10 pesenti ya nako ye bona) kono ba tandanga nako ye ñatanyana (20 pesenti ya nako ya bona) inze ba li ba nosi; kacwalo ba tandanga nako ye ñata inze ba li ba nosi ku fita ye ba tandanga ni mabasi a bona kamba balikani ba bona. Ba canga lico ba nosi, ba zamayanga ba nosi, ba ezanga lika za ku itabisa ka zona inze ba li ba nosi.

Ku ekezeha hahulu kwa lipangaliko ze nca ki kona sihulu ko ku tahisa kuli banana ba tolange ba nosi. Ka mutala, ka 2006, magazini ya Time ne i bihile kuli ba banca ba lilimo za ku pepwa ze mwahalaa 8 ni 18 mwa America, ka avareji ba tandanga lihola ze silezi ni licika ka zazi inze ba buha TV, inze ba teeleza kwa lipina, kamba inze ba bapala lipapali za fa kompyuta kamba ku itusisa kompyuta. *

Kwa utwahala kuli, banana ba kacenu hasi bona ba pili ku tandanga lihora inze ba ikola ku teeleza kwa lipina kamba ku bapala lipapali. (Mateu 11:16, 17) Kono buñata bwa nako ye se ba tanda banana kacenu inze ba itusisa libapaliso ze nca ba nosi ku fita ku tola ni mabasi a bona ya kona ku tahisa kozi. Babatisisi ba litaba bo Schneider ni Stevenson ba bulela kuli: “Ba banca kuti ba bulelanga kuli ba ikutwanga kuli hasi ba butokwa, kuli ha ba na tabo, kuli ha ba ikolangi lika ze ba eza, mi ni kuli ba ikutwanga ku sa ba ni maata a ku sebeza ha ba li ba nosi.”

Butata 2

Ku Hapelezwa ku Eza Tobali

Banana ba ba sa nonoboka mane ni ba ba sa li ba ba nyinyani ba kopana ni sineneketo ye tuna ya ku eza tobali. Nathan, mukulwani ya pila mwa Australia, u bulela kuli: “Buñata bwa banana be ne ni ziba kwa sikolo ne ba kalile ku ezanga tobali inge ba na ni lilimo za ku pepwa ze mwahalaa 12 ni 15.” Musizana ya bizwa Vinbay, ya pila kwa Mexico u li, banana kwa sikolo sa naa kena ku sona ne ba ezanga hahulu tobali ka mutakafululele. U bulela kuli: “Ba ne ba sa ezangi tobali ne ba ngiwa kuli ne ba si ka konda.” Ana wa lilimo ze 15 ya pila kwa Brazil u bulela kuli: “Litaka za ka ba  ezanga hahulu tobali ka mutakafululele kuli mane ha u koni ku ba hanela feela hañwi. U na ni ku zwelapili ku ba hanela.”

Babatisisi ba litaba ba kwa United Kingdom ne ba buzize banana ba 1,000 ba lilimo za ku pepwa ze mwahalaa 12 ni 19 ili ba lisimuluho ze shutana-shutana. Ne ba fumani kuli ibata iba licika la banana bao ne ba ezanga tobali ya mufuta wo muñwi kamita. Palo ye fitelela 20 pesenti ya banana bao ba ne ba ezanga tobali kamita nee li ba lilimo za ku pepwa ze 12 feela! Caziba ya bizwa Dr. Dylan Griffiths ya naa okamela za patisiso yeo, u li: “Banana se li bonalimai kakuli ketelelo ye ne ba fiwanga ki mabasi, ki likeleke ni likopano ze ñwi i icongile.”

Kana ba banca ba ba ezanga tobali ki bonalimai luli? Mwa piho ye nee hatisizwe mwa 2003, babatisisi ba litaba bo Rector, Noyes, ni Johnson ne ba bulezi kuli buñata bwa banana ba ba ezanga tobali ba lembwalanga mi ba batanga hahulu ku iponda. Ne ba nyakisisize lipatisiso ze nee ezizwe kwa banana ba ba sa nonoboka ba 6,500, mi ba fumana kuli “basizana ba ba ezanga tobali ba kona ku lembwala ka bunolo ku fita ba ba sa ezangi tobali.” Mi bashimani “ba ba ezanga tobali ba kona ku lembwala ka bunolo ku fita ba ba sa ezangi tobali.”

Butata 3

Ku Pongana Kwa Mabasi

Ba banca ba mwa United States ba iponezi cinceho ye tuna mwa mabasi ni ku cinca kwa mubonelo wa lika ze ngiwa ku ba za butokwa. Buka ya The Ambitious Generation—America’s Teenagers, Motivated but Directionless, i li: “Mwa lilimo ze mashumi a sikai ze felile ku bile ni licinceho ze tuna ze ñata ze ezahezi kwa batu ili ze cincize hahulu bupilo bwa banana ba ba sa nonoboka. Palo ya batu mwa mabasi a mwa America i kusufalile, kacwalo banana ba ba sa nonoboka ba kona ku ba ni bahulwani kamba banyani ba bona ba sikai fela. Bakeñisa kuli litelekano se li ata hahulu, banana ba bañata ba utiwa ki mushemi a li muñwi. Mi basali ba bañata ba ba na ni bana ba lilimo za ku pepwa ze mwatasaa 18 ba fa lipeleko, kacwalo fa malapa a bona ha ku bangi mutu ya hulile.”

 Ibe kuli banana ba pila ni mushemi a li muñwi kamba ba babeli, banana ba bañata ba ikutwa kuli ha ba utwani hahulu ni bashemi ba bona ka yona nako ye ba ba tokwa hahulu. Mwa patisiso ya banana ba 7,000 ye nee ezizwe mwahalaa lilimo li sikai, ne ku fumanwi kuli buñata bwa banana ba ba sa nonoboka ne ba bulezi kuli bashemi ba bona ba na ni lilato mi ba ba tabela. Kono “nee li banana ba palonyana feela ba ne ba bulezi kuli ne ba isezwanga pilu ni ku tusiwa ha ne ba na ni butata.” Hape ne ku fumanwi kuli: “Banana ba ba sa nonoboka ba bañata ba ikutwa kuli sihulu ha ku banga ni matata bashemi ha ba tusangi.”

Mwa Japan, swalisano ye tiile ye nee banga teñi mwa mabasi i sinyiwa ki takazo ya ku bata hahulu sifumu. Caziba Yuko Kawanishi, u bulela kuli: “Buñata bwa bashemi ba ba na ni bana ba ba sa nonoboka kacenu ne ba pepilwe mwa lilimo ze mashumi-shumi hamulaho wa Ndwa ya Lifasi ya Bubeli, mi ha ne ba hula ne ku na ni mibonelo ye minca ye nee koñomeka hahulu za butokwa bwa ku ba ni sifumu.” Ki lika mañi ze ngiwa ku ba za butokwa zeo bashemi ba ba cwalo, ba suña kwa banana ba bona? Kawanishi u li: “Bashemi ba bañata kacenu ba bata kuli bana ba bona ba eze hande kwa sikolo.” U zwelapili kuli: “Ibile feela bana ba bona ba eza hande kwa sikolo, lika ze ñwi kwa ndu ha li sa ngiwa ku ba za butokwa kamba mane ha li sa iswa pilu.”

Ku koñomeka hahulu cwalo taba ya ku bata hahulu sifumu ni ya ku culoka mwa lituto ku kona ku ama cwañi mikulwani? Mwa Japan, mitai ya makande hañata i ambolanga za kireru—ili pulelo ye talusa ka mo ba banca ka sipundumukela ba lyanganelanga bakeñisa ku hapelezwa hahulu kuli ba kondise lika. Kawanishi u li: “Banana ha ba bonahalanga ku lyangana mwendi ki kabakala kuli mabasi a bona ha ba isezangi pilu.”

Libaka ba Banca ha ba Swanela ku ba ni Sepo

Kaniti, lu pila mwa “linako ze taata.” (2 Timotea. 3:1) Kono Bibele i lu taluseza ze ñata ku fita feela ku sinula kuli batu ba ba pila mwa miteñi ye ba ka kopana ni matata a mañata.

Bibele i fa kelezo ye nde ye kona ku tusa ba banca ku kondolokisa bupilo bwa bona. Jehova Mulimu, yena Musimululi wa Bibele, u tabela hahulu ku luta banana mo ba kona ku tiyela matata. (Liproverbia 2:1-6) U bata kuli banana ba pile bupilo bo bunde. Linzwi la hae li kona ku fa “ya sa lemuhi, ku keta litaba, ku fa mutangana zibo ni buitemuso.” (Liproverbia 1:4) Ha mu nyakisise ka mo likuka za Bibele li kona ku tuseza.

[Litaluso za kwatasi]

[Manzwi a fa likepe 5]

Ka ku ya ka patisiso ye ñwi, basizana ba ba ezanga tobali ku bonahala kuli ba kona ku lembwala ka bunolo ku fita basizana ba ba sa ezi tobali

[Mbokisi/Siswaniso se si fa likepe 6]

Mukwa O Holofaza

Piho ya ba muuso ya mwa 2006 ne i patuluzi kuli palo ya banana ba lilimo za ku pepwa ze mwahalaa 11 ni 15 ba ba itusisa cocaine mwa Britain i minahani mwahalaa silimo si li siñwi. Ba banca ba ba bato ba 65,000 ne ba bulezi kuli ba kile ba itusisa cocaine. Mwa Holland i bata iba 20 pesenti ya ba banca ba lilimo za ku pepwa ze mwahalaa 16 ni 24 kuti ba nwa hahulu bucwala kamba ba kula matuku a tiswa ki bucakolwa.

Ba banca ba bañata ba bonisanga kuli ba mwa matomola ka ku ikolofaza. Ba isehakanga, ku itumaka, kamba ku icisanga mulilo. Caziba Len Austin ni Julie Kortum, ba li: “Ku kulubelwa kuli batu ba kwa America ba ba eza 3,000,000 ba ikolofazanga ili bona, mi palonyana (mwanana a li muñwi ku ba 200) ya banana ba ba sa nonoboka ba kula matuku a sa foli a ku ikolofaza bona beñi.”

[Siswaniso se si fa likepe 3]

Ba banca ba bañata ha ba na balikani ba batuna ba ba kona ku taluseza litaba