Mwa ku Matiseza Hande Mota

NIHAIKE kuli bolule-lule kacenu ba ikutwa kuli ba swanela ku ba bamatisi ba limota, ku matisa mota ku tahisa likozi. Ku kulubelwa kuli ka silimo ni silimo, batu ba ba fitelela 1,200,000 mwa lifasi kaufela ba shwanga mwa likozi za fa mukwakwa. Kacwalo, kana ne ku si ke kwa tusa ha ne lu ka ituta mwa ku matiseza hande mota? Ha lu boneñi mihato i sikai ye tusa ye lu kona ku nga.

✔Mu Itatube

Piho ye nee ñozwi mwa hatiso ye bizwa Australian Journal of Social Issues ne i bonisize kuli o muñwi wa mihato ya butokwa ya swanela ku nga mumatisi wa mota kuli a tibele likozi ki wa ku ba ni moya o munde ha matisa mota. Kacwalo, pili a si ka funduka kale, mumatisi wa mota u swanela ku ipuza kuli, ‘Kana ni ikutwa kuli ni itukiselize ku zamaisa mota?’ Mukatalo u kona ku fokolisa munahano wa mutu ni ku mu ezisa lika ka bunya. Lilulo le li talima za nzila mwa Philippines nee li bonisize kuli bunyemi, lipilaelo, ni liyewa-yewa li kona ku tahisa kuli mutu a si ke a eza likatulo ze nde fa mukwakwa mi mane li kona ku tahisa kuli a zamaise mota ka nzila ye tahisa likozi.

 Mutu hape u swanela ku tatuba muinelo wa hae, kakuli matuku ni likolofalo ze ñwi li kona ku tibela mutu ku matisa hande mota. Mutu ya iyakatwa bupilo bwa ba bañwi haa na ku matisa mota haiba wa ziba kuli ha koni ku matisa hande bakeñisa bucwala bwa nwile. Mi hape milyani ye miñwi ya kona ku palelwisa mutu ku zamaisa hande mota. Ka linako ze ñwi, neikaba hande ku sa tama musipili kamba neikaba hande ku kupa mutu yo muñwi kuli a zamaise mota.

✔Mu Tatube Muzamaisezo wa Mina

Sihulu mwa linaha ze sa zwelapili, limota ha li nze li ata, bamatisi ba banca ba ba si na yeloseli ba ata ni bona. Kacwalo, ha lu nyakisiseñi lika ze peli za kona ku eza mumatisi wa mota kaufela kuli a tibele likozi.

Mu zamaise ka tokomelo! Mu tone, mu tokomele lika ze kona ku tahisa likozi kwapili ni kwamulaho wa mina, mi mu nahanele cimo ze ba kona ku eza bamatisi ba bañwi—nihaiba ba ba sa matisi hande. Bakeñisa kuli ku latelela hahulu mota ye ñwi mwamulaho ki kona ko ku tahisanga likozi ze ñata za ku natana kwa limota, mumatisi yo munde u ka bona teñi kuli ku na ni pakani ya buhule bo bu swanela mwahalaa mota ya hae ni limota za ba bañwi.

Mu tokomele maneku e mu sa koni ku bona hande ni lika ze lyanganisa. Mu sikulule toho luli kuli mu bone ze ezahala kwa matuko a mina, mi mu si ke mwa itinga feela fa liiponi za mota ya mina. Mu  tokomele lika ze lyanganisa ha mu matisa mota. Mu si ke mwa lika ku eza lika li sili ha mu matisa mota—ka mutala, ku ambola fa luwaile kamba ku cuna-cuna lipangaliko ze ñwi kwa kona ku mi lyanganisa.

Ha mu matisa mutututu: Limbule ze ñwi li bulelanga kuli ha ku banga ni likozi za fa mukwakwa, bamatisi ba mitututu ki bona ba ba shwanga hahulu ku fita ba ba zamaya mwa mota. Ki mihato mañi ye mu kona ku nga kuli mu isileleze? Mihato ye mibeli ye talusizwe fahalimu i ama ni kwa bamatisi ba mitututu. Mi fahalimwaa zeo, likolo le li talima za bumatisi bwa mitututu mwa United States nee li bulezi kuli: “Mu bonahale ku ba bañwi.” Mu bone teñi kuli ba bañwi ba mi bona. Mu tukise malaiti a mutututu wa mina. Mu bone teñi kuli ba ba mwa limota ba mi bona. “Mu apale lika ze mi sileleza.” Mu tine helumenti kwa toho ni liapalo ze bukiti, za mubala kuli li mi sileleze. “Mu matise ka tokomelo ye tuna.” Mu nge kuli ba bañwi ha ba mi boni, mi ka lona libaka leo mu be ni tokomelo ye tuna.

✔Mu Tatube Mota ya Mina

Mumatisi wa mota u swanela ku tokomela hahulu likozi, mi mota ya hae i swanela ku ba mwa muinelo o munde. Mambuleki a swanela ku ba mwa muinelo o munde hahulu, mi ni lisipi ze ñwi kaufela li swanela ku ba ze iketile. Mataya a swanela ku ba a iketile ilikuli mu tibele ku telela mwa mikwakwa ye telela. Mataya a pompilwe hande a tusa mumatisi ku sikulula hande mota ni ku yema kapili ha bata ku yema. Buñata bwa limota miteñi ye li na ni makanda a ku itama. Makanda ao haa na ku mi tusa haiba mu sa itami ona.

Mu matise mota ya mina ka ku ya ka miinelo ye li teñi. Mwa mukwakwa ha ku na ni mezi kamba ha ku telela, ku yemisa mota ni ku i sikulula ha ku bangi ko ku bunolo. Ha mu zamaisa mota busihu, mu bone teñi kuli malaiti a mwa muinelo o munde ni kuli ha mu matisi ka lubilo lo lutuna hahulu. Bakeñisa kuli bupilo ki mpo ye zwa ku Mulimu, lu swanela ku eza ka mo lu konela kaufela ku sileleza bupilo bwa luna, ili nto ye kopanyeleza ni ku ituta ku matisa hande mota.

[Mbokisi/Siswaniso se si fa likepe 30]

MWA KU SA SINYEZA MAFULA HA MU MATISA MOTA

▪ Mu matise hande: Ku swalelelanga ku akufa ni ku yema ku kona ku sinya mafula.

▪ Mu timange mota: Limota ze ñata za miteñi ye ha li tokwi ku lila nako ye telele pili li si ka matiswa kale. Haiba mu yema ka nako ye fitelela lisekondi ze 30, mu time mota.

▪ Mataya a bange ni moya o likani: Mataya haa pompilwe hande, mawili a zamayanga ka bunolo, mi kacwalo mafula haa sinyehi.

▪ Mu kusufazange kwa lubilo: Ku matisa mota ka lubilo lo lutuna ku kona ku tahisa likozi mi ku tokwa mafula a mañata.

[Siswaniso/Siswaniso se si fa likepe 28]

❏ Mu tone

❏ Mu itame lukanda

❏ Mu si ezi lika li sili

❏ Mu pime lika ze lyanganisa

[Siswaniso/Siswaniso se si fa likepe 29]

❏ Mu tokomele ilikuli mu kone ku bona batu kamba limota ze mwa libaka ze mu sa koni ku bona ka bunolo

❏ Mambuleki a swanela ku iketa hande

❏ Mataya a swanela ku pompiwa hande

❏ Mataya a swanela ku ba mwa muinelo o munde

❏ Mu bone teñi kuli ku na ni pakani ya buhule bo bu swanela mwahalaa mota ya mina ni limota ze ñwi

[Siswaniso/Siswaniso se si fa likepe 30]

❏ “Mu apale lika ze mi sileleza”

❏ “Mu bonahale ku ba bañwi”

[Siswaniso/Siswaniso se si fa likepe 30]

❏ Mu tatubange malaiti