Ndu ha I Aluhana—Telekano mo I Amela Banana

BOCAZIBA ba za manyalo ne ba nahana kuli ne ba ziba ku fa likelezo ze swanela. Ne ba elezanga bashemi ba ba mwa manyalo a na ni matata kuli: ‘Mu nahane feela za mina beñi.’ Mi ne ba ekezanga ku bulela kuli: ‘Mu si bilaeli za bana ba mina. Bona ba tiile. Ku bunolo ku bona ku itiisa, bashemi ba bona ha ba ba ni telekano ku fita ku pila ni bashemi ba ba sa utwani!’

Niteñi, baelezi ba bañwi ba ne ba babazanga taba ya telekano ka nako ya cwale ba ikutwa kuli ne ba fosanga ka ku eza cwalo. Ka nako ya cwale ba bulelanga kuli: ‘Telekano ki ndwa. Ha ku na ya kona ku zwa feela mwa ndwa yeo a si na litombo; nihaiba bana ha ba koni ku banda.’

Ku Bulela Kuli Telekano I Bunolo ki Buhata

Taba ye latelela i kona ku ba papali ye sehisa ya fa TV: Bo muuna ni musali ba kauhana. Musali u siyala ni bana mi u nyalwa ku muuna ya siyamezwi ya na ni bana ni yena. Sunda ni sunda lubasi lo lu kopana ni butata bo ni bwani—kono butata kaufela bu tatululwa mwahalaa mizuzu ye 30 feela mi lubasi lu eza cwalo ka lishea le lituna.

Papali ya fa TV ye cwalo ya kona ku sehisa luli. Kono telekano ya luli haki nto ye sehisa ni hanyinyani. Telekano ki kezo ye utwisa hahulu butuku. Mwa buka ya hae ye bizwa Emotional Infidelity, muñoli ya bizwa M. Gary Neuman u li: “Telekano ki muzeko. Muuna kamba musali u zekisa muhabo yena. Mutu a sa ikatulela feela ku ba ni telekano ni muuna kamba musalaa hae, ha sa na maata fahalimwa mwanaa hae. Hape mutu ya cwalo ha sa na maata fahalimwaa masheleñi a hae, mi mwendi mane ha na ku ziba ni kwa ka yo pila hasamulaho. Mu kana mwa tatululela butata bwa mina mwa kuta kono mwendi lika ha li na ku ba si na mo ku atulezwi. Kwa mafelelezo, muatuli ya sa mi zibi ni ku ziba lubasi lwa mina ki yena ya ka mi tomela nako ye mu ka potelanga mwanaa mina ni palo ya masheleñi a ka ba a mina. Ka bumai, muatuli yo yena ha nahani sina mo mu nahanela mina.”

Telekano kamita i fezanga matata a mañwi ni ku labula a mañwi. Mane i tahisanga kuli lika kaufela, ku kala ka mupilelo ku yo fita ni kwa masheleñi a lubasi, li cince—mi hañata cinceho yeo i banga ye maswe. Mi telekano hape ya amanga bana.

Ze I Tahisanga Telekano Kwa Banana

Telekano i kona ku holofaza bana, ku si na taba ni buhulu bwa bona. Kono ba bañwi ba bulelanga  kuli bana ba ba sa hulilenyana bona ha ba zwafangi hahulu kakuli ki kale ba hula mi ba tuha ba siya bashemi ba bona ni ku yo ipilela ba nosi. Niteñi babatisisi ba lika ba fumani kuli ha ku bangi cwalo. Mane ba fumani kuli kabakala ona mabaka ao, telekano i zwafisanga hahulu banana ba ba hulilenyana ku fita ba bañwi kaufela. * Ha mu nyakisise litaba ze latelela:

▪ Banana ha ba nze ba hula, ba ikalelwanga hahulu lika, mwendi mane ku fita ni ha ne ba sa li ba ba nyinyani. Ku bata tukuluho kwa bona ha ku swaneli ku mi nahanisa kuli ba tiile—banana ba ba hulilenyana ki bona sihulu ba ba tokwanga ku ba mwa lubasi lo lu tiile hande.

▪ Ka nako ye ba sa ituta ku itama bulikani bo bu tiile ni ba bañwi, telekano i luta bana ku sa ba ni busepahali ni lilato. Ha se ba hulile, ba kana ba sa tabeli ku itama bulikani bo bu tiile ni ba bañwi.

▪ Nihaike kuli banana kaufela ba bonisanga bunyemi bwa bona ka likezo, banana ba ba hulilenyana bona ba ezanga cwalo ka nzila ye tahisa kozi, ye cwale ka bubangoki, ku nwa maswe bucwala, ni ku itusisa milyani ye kola.

Kono fo ha ku talusi kuli banana kaufela ba ba na ni bashemi ba ba bile ni telekano ha ba na ku kondisa lika mwa bupilo. Ba kona ku kondisa, sihulu haiba ba utwana ni bashemi ba bona kaufela. * Kono ha lu swaneli ku nahana, sina mo ba nahanela ba bañwi, kuli telekano ‘ya tusa banana’ kamba kuli i fezanga matata kaufela a bo muuna ni musali. Mane ba bañwi ba fumani kuli hamulaho wa ku ba ni telekano, se ba ambolanga hahulu ku fita sapili ni muuna kamba musali ye ne ba sa utwani ni yena, mi ili fa litaba ze kataza hahulu ze cwale ka za masheleñi a ku utisa ka ona bana kamba ko ba swanela ku pila bana. Mwa miinelo ye cwalo yeo, telekano ha i fezangi matata; kono mane i a shimbululelanga feela mwa kuta.

Muhato wa Bulalu

Ku cwañi haiba linyalo la mina la mbalanda mi mu nahana za telekano? Taba ye i bonisize mabaka a tiile e mu swanela ku nyakisisa. Telekano ha i tatululi matata kaufela a mwa linyalo.

Kono ha ku talusi kuli linyalo le li maswe li swanela ku tuhelelwa feela ona cwalo. Ku na ni muhato o muñwi o mu kona ku nga—haiba linyalo la mina la mbalanda, mu eze ka taata kuli mu li tiise. Mu si ke mwa hana muhupulo wo ni ku  nga feela kuli matata a mwa linyalo la mina ha koni ku tatululwa. Mu ipuze lipuzo ze:

▪ ‘Ki bufi bunde bo ne ni boni ku bakuluna? Kana kikuli bunde bwani kaufela bu felile?’—Liproverbia 31:10, 29.

▪ ‘Kana na kona ku ikutwa mo ne ni ikutwelanga ka za bakuluna pili lu si ka nyalana kale?’—Pina ya Lipina 2:2; 4:7.

▪ ‘Ku si na taba ni ze ba eza bo muunaa ka kamba bo musalaa ka, ni kona ku ezañi kuli ni latelele liakalezo ze fa makepe 3 ku isa 9 a magazini ye?’—Maroma 12:18.

▪ ‘Kana na kona ku taluseza bo muunaa ka kamba bo musalaa ka (pata ka pata kamba ka liñolo) mo ni batela kuli linyalo la luna li bele?’—Jobo 10:1.

▪ ‘Kana lwa kona ku bulelela mulikanaa luna ya hulile ya kona ku lu tusa ku kondisa linyalo la luna?’—Liproverbia 27:17.

Bibele i bulela kuli: “Ya na ni ngana u talimisisa mwaa hata.” (Liproverbia 14:15) Sikuka seo ha si sebezi feela ha lu bata mutu wa ku nyala kamba ku nyalwa ku yena kono hape sa sebeza niha lu nahana za ku eza ka za linyalo le li shekesha. Mi si na mo ku boniselizwe fa likepe 9 la magazini ye, mabasi a tiile ni ona a na ni matata a ona—feela a ziba mwa ku tatululela matata ao.

Ha mu nyakisise mutala wo: Lu ngeni kuli mu tamile musipili o mutelele ka njinga. Ku si na kakanyo, mu ka kopana ni matata a mañwi mwa nzila, a cwale ka pula, lishabati, ni ku tibana kwa mukwakwa. Mu kana mane mwa lateha fokuñwi. Mu ka ezañi? Kana mu ka menuha ku kuta kamba mu ka fumana mwa ku tatululela butata ni ku zwelapili mwa musipili wa mina? Fa lizazi la sinawenga sa mina, ne mu kalile musipili, mi mwa musipili wo, mu na ni ku kopana ni matata, kakuli Bibele i bulela kuli ‘ba ba mwa manyalo ba ka ba ni manyando mwa nama.’ (1 Makorinte 7:28) Matata a tamehile ku zuha ku be cwañi kamba cwañi, kono taba ya butokwa ki ya kuli mu ka a tatulula ka nzila ifi ha ka zuha? Kana mu ka fumana mwa ku a tatululela ni ku zwelapili mwa linyalo la mina? Niha mu ka ikutwa kuli linyalo la mina ha li koni ku konda, kana mu ka lika ku kupa tuso?—Jakobo 5:14.

Linyalo ki Tukiso ya Ezize Mulimu

Linyalo ki tukiso ya ezize Mulimu mi ha li swaneli ku keshebiswa. (Genese 2:24) Matata ha bonahala ku mi imela, mu hupule lisupo ze bulezwi mwa taba ye.

1. Mu like ku zusulusa lilato le ne mu bile ni lona sapili.—Pina ya Lipina 8:6.

2. Mu nahane ze mu swanela ku eza kuli mu kondise linyalo la mina, mi kihona mu ka eza cwalo.—Jakobo 1:22.

3. Mu taluseze bakumina ka ku utwahala hande—ibe pata ka pata kamba ka liñolo—ze mu ikutwa kuli li swanela ku ezwa kuli linyalo la mina li konde.—Jobo 7:11.

4. Mu kupe tuso. Ha mu tokwi ku tundana mu nosi!

[Litaluso za kwatasi]

[Mbokisi/Siswaniso se si fa likepe 11]

‘LINYALO LE LONA LI KA KONDA’

Lipatisiso li bonisa kuli manyalo a bubeli a mbalandanga ku fita a pili, ni kuli a bulalu ona mane haa kondangi. Mwa buka ya hae ye bizwa Emotional Infidelity, M. Gary Neuman u bonisa libaka le liñwi le li tahisa cwalo. U li: “Ha mu na ni butata mwa linyalo la mina la pili, libaka haki kuli ne mu si ka keta hande bakumina. Libaka ki mina ka sibili. Ne mu latile mutu yo, yo mu nyalani ni yena. Ne mu swalisani ni mutu yo kuli mu fite fo mu fitile.” Bo Neuman ne ba fitile fa mafelelezo afi? Ne ba ize: “Ku hande ku tatulula butata ni ku zwelapili ku pila ni bakumina ku fita ku kauhana ni bakumina ni ku zwelapili ni butata.”

 [Mbokisi fa likepe 13]

HAIBA LINYALO LI FELA

Bibele i bonisa kuli miinelo ye taata i kona ku tahisa kuli ku be ni telekano. * Haiba ku ba ni muinelo o cwalo mwa lubasi lwa mina, mu kona ku tusa cwañi mwanaa mina ya hulilenyana kuli a tiyele muinelo wo?

Mu taluseze mwanaa mina ze ezahala. Haiba kwa konahala, sibeli sa mina bashemi mu swanela ku eza cwalo. Kaufelaa mina mu swanela ku taluseza mwanaa mina kuli mwa ba ni telekano mi mu tiisize luli. Mu kolwise mwanaa mina kuli yena ha ku na za fosize ni kuli kaufelaa mina mu ka zwelapili ku mu lata.

Mu tuhele ku lwana—ndwa i felile. Bashemi ba bañwi ba zwelangapili ku itwanisa niha ba bile ni telekano. Caziba yo muñwi naa ize, ‘bashemi ba ba cwalo niha ba bile ni telekano ka mulao ba zwelangapili ku ba lila ze itwanisa, ze sa koni ku lumelelana.’ Wo ki muinelo o ka zwafisa bana ba mina kakuli ba ka lemuha kuli bashemi ba bona ba itwanisanga nako kaufela. Mi muinelo wo hape u ka tahisa kuli bana ba tumbulange mulilo mwahalaa mina ha ba bata ku ikezeza mo ba latela. Ka mutala, mwana wa mushimani u kona ku taluseza bomahe kuli: “Bo ndate ba ni tuhelelanga ku kuta fa lapa fo ni latela kaufela. Mina bo, kiñi ha mu sa ni lumelezi?” Mi bakeñisa kuli mushemi wa musali ha na ku tabela kuli mwanaa hae a yo pila ni “sila sa hae,” bona bo ndatahe, u ka tuhelela mwana ku eza za lata.

Mu tuhele mwanaa mina a ikambolele. Bana ba kana ba ikutwa kuli, ‘Bashemi ba ka ha ba sa latana, mwendi ni na, ha ba sa na ku ni lata’ kamba kuli ‘Bashemi ba ka ba lobile mulao, ni na, na kona ku loba mulao.’ Kuli mu tuse mwanaa mina ku sa ikalelwa kamba kuli mu sikulule munahano wa hae o fosahalile, mu mu fe kolo ya ku bulela maikuto a hae. Kono temuso ki ye: Mwanaa mina a si ke a fetuha ku ba muelezi wa mina. Ki mwanaa mina, haki muelezi wa mina.

Mu susueze mwanaa mina ku utwana ni mushemi wa hae yo mu kauhani ni yena. Mutu yo mu bile ni telekano ni yena u sa li mushemi wa mwanaa mina. Ku seba mutu yo ku maswe. Buka ye bizwa Teens in Turmoil—A Path to Change for Parents, Adolescents, and Their Families i bulela kuli: “Haiba bashemi ba ba bile ni telekano, ili ba ba itwanisa ba itusisa bana sina malumo mwa ndwa ya bona yeo, fohe ba ka kutula ze ba cezi.”

Mu ipabalele. Mu ka utwanga bumaswe kwa pilu ka linako ze ñwi. Kono mu si ke mwa zwafa. Mu ipatehise ka ku eza lika ze nde. Haiba mu Bakreste, mu tukufalelwe ku eza misebezi ya mina ya bulapeli. Ku eza cwalo ku ka mi tusa ni ku tusa mwanaa mina ku zwelapili ku ba ni tabo.—Samu 18:2; Mateu 28:19, 20; Maheberu 10:24, 25.

[Litaluso za kwatasi]

[Siswaniso se si fa likepe 12]

Mu tiise buitamo bo ne mu ezize fa lizazi la sinawenga sa mina

[Siswaniso se si fa likepe 13]

Haiba kwa bana ba mina ku na ni be mu uta, mu ba susueze ku utwana ni mushemi wa bona yo mu kauhani ni yena