Mu Itukiseze ku Kopana ni Matata

Bo Yoshimitsu ba kwa Japan ne ba ize: “Ne ni ikatulezi ku tuhela ku zuba kuli ni sileleze buikangulo bwa mbututu ya luna ya na sa zo pepwa. Kacwalo, ne ni beile mwa ndu ya luna sisupo sa kuli ‘Ha ku na ku Zuba.’ Hasamulaho wa hora feela i liñwi, se ni utwa hahulu mambengo, mi se ni yakisa musanga wa kwai.”

MUINELO wo, wo ne ba ipumani ku ona bo Yoshimitsu u bonisa kuli ku tuhela ku zuba ku taata. Ku zwa fo, lipatisiso li bonisa kuli buñata bwa batu ba ba kutelanga ku zuba bakeñisa ku utwa mambengo ba swalelelanga ku zuba. Ka lona libaka leo, haiba mu lika ku tuhela ku zuba, mu ka kona feela ku tuhela ha mu itukiseza ku kopana ni matata. Ki afi a mañwi a matata ao?

Mambengo: Hañata mambengo a utwahalanga hahulu hamulaho wa mazazi a malalu ku zwa fa tuhelela mutu ku zuba mi a yo felanga hamulaho wa lisunda ze bato ba ze peli. Ka ku ya ka mutu yo muñwi ya na zubanga kwamulaho, mwahalaa nako yeo “mambengo a ezanga inge mandinda; a taha ni ku ya; ha ineleli.” Mane niha se ku fitile lilimo-limo, mwa kona ka sipundumukela ku ba ni takazo ya ku zuba. Haiba ku ba cwalo, mu si ke mwa matukela ku zuba. Mu litele ka mizuzu ye bato ba ye ketalizoho mi takazo yeo i ka fela.

Matata a mañwi hape e mu kona ku kopana ni ona: Kwa makalelo a ku tuhela ku zuba, batu ba banga ni butata bwa ku ozela-ozela ni bwa ku sa teeleza hande mi ba hanelelanga ku nopa kabili ka bubebe. Mi hape ba kona ku ikutwa ku opa mwa mubili, ku yuwa, ku fufulelwa, ku hotola, ni ku ba ni sizuhela se si iponahaza ka ku sa ba ni pilu-telele, kacima-cima, kamba mane ku lembwala. Kono buñata bwa matata ao a yanga inge a fela mwa lisunda zee ne ku isa ku ze silezi.

Ka nako yeo ye taata, ku na ni lika ze ñwi ze mu kona ku eza ze ka mi tusa, ze cwale ka:

● Ku lobala ka nako ye telele.

● Ku nwa mezi a mañata kamba mulo wa litolwana. Ku ca lico ze tiisa mubili.

● Ku eza lipapali ze likani ze tiisa mubili.

● Ku hoha moya o muñata inze mu nahana kuli maswafu a mina a tala moya o si na masila.

Miinelo ye kona ku susueza mutu ku zuba: Miinelo yeo ki lika kamba maikuto a kona ku tahisa mambengo. Ka mutala, mwendi ne mu zubanga inze mu nwa lino. Haiba kona mo ne mu ezezanga cwalo, ha mu tuhela ku zuba, mu si ke mwa nwa lino ka ku iketa kakuli mu ka utwa mambengo. Nako ha i nze i ya, mu ka kona ku ikola lino zeo ka ku iketa ku si na ku utwa mambengo.

Niha ku bulezwi cwalo, mutu niha sa tuhezi ku zuba ka nako ye telele, ha eza lika za na ezanga ha na zuba, wa kona ku ba ni mambengo. Bo Torben, be se ba bulezwi kale, ba li: “Nihaike kuli se ku fitile lilimo ze 19 ku zwa fo ni tuhelezi ku zuba, ni sa tahelwanga ki mambengo ha ni nwa kofi.” Nihakulicwalo, hañata nako ha i nze i ya, takazo ya ku zuba i yanga inge i fela mutu niha eza lika za na ezanga ha zuba.

Kono bucwala bona bwa shutana ni lino ze ñwi. Mane haiba mu lika ku tuhela ku zuba, mu ambuke bucwala ni libaka ko bu fumaneha, kakuli hañata batu ba kalanga hape ku zuba ha ba nwa bucwala. Kiñi ha ku banga cwalo?

● Bucwala, nihaikaba kuli ki bo bu nyinyani feela bo bu nwilwe, bwa kona ku ekeza kwa takazo ya ku zuba.

 ● Batu ba bañata ha ba nwa hamoho, kamita hape ba zubanga.

● Bucwala bu palelwisa mutu ku atula lika hande ni ku sa ba ni buiswalo. Bibele ka swanelo i bulela kuli: ‘Bucwala bu feza ngana ya mutu.’—Hosea 4:11.

Bo mu eza sango ni bona: Mu kete hande. Ka mutala, mu ambuke ku eza sango ni bazubi kamba ba ba mi susueza ku zuba. Hape mu ambuke ni batu ba ba mi zwafisa ha mu lika ku tuhela ku zuba, mwendi ka ku mi shendekela.

Maikuto: Mwa patisiso ye ñwi, buñata bwa batu ba ne ba kutezi ku zuba ne ba ezize cwalo bakeñisa ku ikutwa ku zwafa, kamba ku nyema. Haiba maikuto a mañwi a tahisa kuli mu be ni mambengo, mu ipatehise—mwendi ka ku nwa mezi, ku ca chungamu, kamba ku ya kwa ku hata-hata. Mu like ku taza munahano wa mina ka lika ze nde, mwendi ka ku lapela ku Mulimu kamba ka ku bala makepe a sikai mwa Bibele.—Samu 19:14.

Maikuto E mu Swanela ku Ambuka

● Ni ka zuba feela hañwi.

Niti ya taba: Ku zuba nihaiba hañwi feela ku kona ku kolwisa booko ka lihora ze talu. Hañata ku zuba feela hañwi ku kona ku tahisa kuli mutu a kale ku zuba hahulu hape.

● Ku zuba ku ni tusa kuli ni si ke na ikutwa ku zwafa.

 Niti ya taba: Lipatisiso li bonisa kuli kwai mane ya ekeza kwa ku ikutwa ku zwafa. Libaka mutu ha kona ku ikutwa kuli kwai i mu tusize ku sa zwafa kikuli matata a kona ku tahelwa kabakala ku tuhela ku zuba a felanga ka nakonyana ha sa zubile.

● Ha ni koni ku tuhela bakeñisa kuli se ni zubile ka nako ye telele.

Niti ya taba: Ku ikutwa kuli ha mu koni ku tuhela ku ka tisa kuli mu si ke mwa tuhela. Bibele i bulela kuli: “Ha u fokola mwa lizazi la ziyezi, mata a hao ki a manyinyani.” (Liproverbia 24:10) Kacwalo mu ambuke ku nahana kuli ha mu koni ku tuhela. Mañi ni mañi ya bata ku tuhela luli ili ya latelela likuka ze tusa, ze cwale ka ze talusizwe mwa magazini ye, wa kona ku tuhela ku zuba.

● Matata e ni talimana ni ona kabakala ku tuhela ku zuba ki a matuna hahulu.

Niti ya taba: Ki niti kuli matata e mu talimana ni ona kabakala ku tuhela ku zuba ki a matuna hahulu kono a ka fela mwa lisundanyana. Kacwalo mu tundamene! Haiba mu tahelwa ki mambengo hasamulaho wa likweli kamba lilimo, mambengo ao a ka fela mwa mizuzunyana—haiba mu sa yakisi musanga.

● Ni na ni butuku bwa mwa booko.

Niti ya taba: Haiba mwa alafiwa kabakala matuku a mwa booko, a cwale ka ku zwafa nako ye telele kamba ku takana, mu kupe mualafi wa mina kuli a mi tuse ku tuhela ku zuba. Mualafi yo mwendi wa kona ku tabela ku mi tusa, mwendi ka ku cinca milyani ye mu fiwa kuli matata a zwa mwa ku tuhela ku zuba a si ke a ekeza kwa makulanu a mina kamba ku fokolisa mulyani o mu fiwa.

● Haiba ni kalisa ku zuba hamulaho wa ku tuhela, ni ka ikutwa kuli ni mupalelwi.

Niti ya Taba: Haiba mu swalwa ki mambengo ni ku zuba hañwi feela—sina mo ku belanga hañata batu ha ba nze ba lika ku tuhela ku zuba—fo ha ku talusi kuli mu palezwi. Mu si ke mwa zwafa. Ku zuba feela hañwi ha ku talusi kuli mu bapalelwi. Kono ku zwelapili ku zuba ki bupalelwi. Kacwalo mu tundamene ku lika ku tuhela. Nako ha i nze i ya, mu ka tuhela!

Mu nyakisise mutala wa bo Romualdo, ba ne ba li bazubi ka lilimo ze 26 kono ili be se ba tuhezi ku zuba ka lilimo ze 30. Ne ba ñozi kuli: “Ne ni kutezi ku zuba hañata-ñata. Nako ni nako ha ne ni kutelanga ku zuba, ne ni ikutwanga bumaswe kuli ni mupalelwi. Kono hasamulaho wa ku tiisa silikani sa ka ni Jehova Mulimu ni ku lapelanga ku yena ka ku swalelela kuli a ni tuse, na tuhela ku zuba.”

Mwa kalulo ya mafelelezo ya taba ya luna ye, lu ka nyakisisa liakalezo ze ñwi hape ze kona ku mi tusa ku tuhela ku zuba ni ku ba ni tabo.

[Mbokisi/Siswaniso se si fa likepe 7]

MIFUTA KAUFELA YA KWAI YA BULAYA

Kwai i itusiswa ka linzila ze ñata. Lika ze ñwi ze pangiwa fa kwai mane li lekiswa mwa lintolo za lico ni za milyani ya likota. Kono ba kopano ya World Health Organization ba bulela kuli: “Mifuta kaufela ya kwai ya bulaya.” Kwai i kona ku tisa matuku a bulaya a cwale ka kansa ni a pilu. Mi basali ba ba itwezi ba ba zuba ba kona ku holofaza limbututu za bona ze si ka pepiwa kale. Ki ifi ye miñwi ya mifuta ya kwai ye zubiwanga?

Bidi: Misanga ye tatilwe ka bunyinyani mi i zubiwa hahulu mwa linaha za kwa Asia. Kwai yeo i buhali hahulu ku fita misanga ye zubiwa hañata.

Cigar: Misanga ye tatezwi mwa matali a kwai kamba mwa mapepa a pangilwe fa kwai. Ka ku shutana ni kwai ye ñwi kaufela, kwai yeo yona ya zubeha ka mulomo niha i si ka yakiswa.

Kretek: Misanga ya kwai mo ku beilwe ze nka hande. Kwai yeo i buhali hahulu ku fita misanga ye zubiwa hañata.

Pipi: Ku zuba pipi ha ku shutani ni ku zuba misanga, kakuli pipi ni misanga li kona ku tahisa matuku a kansa ni a mañwi cwalo.

Kwai ye si ya ku yakisa: Yeo i kopanyeleza kwai ya ku tafuna, ya ku kuma, ni kwai ye nka hande ye bizwa gutkha ye zubiwa kwa mboela-upa wa Asia. Kwai yeo i anyiwa mwa mali ka ku beiwa mwa mulomo. Kwai ye si ya ku yakisa ya bulaya sina kwai ye ñwi kaufela.

Pipi ya mezi (bong, hookah, narghile, shisha): Ka pipi yeo, musi wa kwai u fitanga mwa mezi u si ka zubiwa kale. Kono ku zuba ka nzila ye ha ku zwisi lika ze kola ze kena mwa maswafu ili ze tahisa butuku bwa kansa.

[Mbokisi/Siswaniso se si fa likepe 8]

KU TUSA MUTU YO MUÑWI KU TUHELA KU ZUBA

● Mu be ba ba tiisa. Ku babaza ni ku fa mupuzo ku tusa hahulu ku fita ku nyaza-nyaza ni ku kalimela. Kwa tusa ha mu bulela kuli, “Mu ka kona haiba mu lika hape,” ku fita ku bulela kuli, “Ki kale mu palelwa hape!”

● Mu be ba ba swalela. Mu like ka taata ku sa isa pilu kwa bunyemi bo mu boniswa ki mutu ya lika ku tuhela ku zuba. Mu itusise manzwi a sishemo a cwale ka: “Na ziba kuli kwa kataza, kono ni tabile hahulu kuli mwa lika ku tuhela ku zuba.” Mu si ke mwa li: “Ne mu na ni pilu ye nde ha ne mu zuba.”

● Mu be mulikani sakata. Bibele i bulela kuli: “Mulikanaa mutu wa mu lata ka nako ni nako, u pepezwi kuli a be mwanahabo mwa liziyezi za hae.” (Liproverbia 17:17) Kacwalo, mu like ku ba ni pilu-telele ni lilato “ka nako ni nako” ku mutu ya lika ku tuhela ku zuba—ku si na taba kuli ki hora mañi ya lizazi kamba mwa zuhezi zazi leo.