ZAZI ni zazi batu ba banga ni kolo ya ku bonisa musa ku ba bañwi ka linzila ze ñata. Kono ku bonahala kuli batu ba bañata ba iyakatwanga feela za bona bañi. Lwa iponelanga bupaki bwa muinelo wo ibato ba kai ni kai—batu ba bañwi ha ba ikutwangi maswabi ku bukula ba bañwi, ba bañwi bona ba zamaisanga maswe limota, ba bañwi ba itusisanga lipulelo ze maswe mi ba bañwi ba bonisanga buhali bo butuna.

Moya wa buitati u teñi ni mwa malapa a mañata. Ka mutala, batu ba bañwi ba ba nyalani ba felisanga manyalo a bona ka libaka feela la kuli yo muñwi u ikutwa kuli ‘u tokwa mutu yo muñwi ya fita ya nyalani ni yena.’ Mane bashemi ba bañwi ba kona ku suña moya wa buitati kwa bana ba bona ka ku sa lela. Kamukwaufi? Ka ku fanga bana ba bona ze ba bata kaufela, kono inze ba palelwa ku ba kalimela.

Ka ku fapahana, bashemi ba bañwi ba bañata ba sweli ba luta bana ba bona ku isanga pilu ku za ba bañwi ku fita feela ku isanga pilu ku za bona, ili nto ye kona ku ba tusa hahulu. Banana ba ba iyakatwa ba bañwi ku kona ku ba bela bunolo ku ba ni balikani ni ku ikola silikani se si tiile. Hape ku ba belanga bunolo ku kolwa ka ze ba na ni zona. Kabakalañi? Libaka ki la kuli, sina mo i bulelela Bibele, “ku na ni tabo ye tuna mwa ku fana ye fita ye mwa ku fiwa.”—Likezo 20:35.

Haiba mu bashemi, mu kona ku tusa cwañi bana ba mina ku fumana limbuyoti ze tiswa ki ku ba ni musa ni ku tokolomoha ku yambula moya wa buitati o li teñi kwa batu be  ba pila ni bona? Ha mu nyakisise lika ze taalu ze kona ku tahisa moya wa buitati kwa bana ba mina, mi mu bone mo mu kona ku li ambukela.

Butata bwa ku eza cwalo. Licaziba ba ba ezanga lipatisiso ba lemuhile mukwa o bilaeza wo: Buñata bwa mikulwani ba kenanga misebezi inze ba na ni moya wa kuli ba ka kondisa niha ba sa sebezi ka taata kamba niha ba sa ezi se siñwi kuli ba kondise. Ba bañwi ba ikutwanga kuli ba ka huliswa fa musebezi kapili-pili niha ba sa zibi hande musebezi wa bona. Ba bañwi ba ikolwisize kuli ki batu ba ba ba ipitezi ni kuli ba lukela ku ngiwa ka nzila yeo—mi ha ba lemuha kuli batu haki mona mo ba ba ngela, ba ikutwanga ku zwafa.

Kiñi ze tahisanga cwalo. Fokuñwi libaka le li tahisanga kuli mutu a be ni moya wa ku ikutwisisa ki mwa naa huliselizwe. Ka mutala, bashemi ba bañwi ba susuelizwe hahulu ki mubonelo o se u tumile hahulu mwa lilimo za cwanoñu fa wa ku ba ni moya wa ku isepa. Mubonelo wo, ne u bonahala ku toma fa likuka ze utwahala: Haiba ku lumba hanyinyani banana kwa ba tusa, ku ba lumba hahulu kwa ba tusa ni ku fita. Kwa ne ku le liñwi, ne ba nahana kuli ku nyaza mwana ku ka mu zwafisa feela. Mi mwa lifasi le li susueza moya wa ku isepa, ku nyaza mwana ku ngiwa kuli ki ku sa ziba ku uta hande mwana. Bashemi ne ba talusezwa kuli ha ba swaneli ku tahisa kuli banana ba ikutwe bumaswe.

Kamukwaocwalo, bashemi ba bañata ba kala ku lumbanga hahulu bana ba bona, niha ne ba sa ezi lika ze tokwa tumbo. Nto ni nto ye ne ba peta bana ku si na taba ni bunyinyani bwa yona, ne ba fiwa tumbo ka yona, mi mafosisa e ne ba eza, ku si na taba ni fo ne a kuma, bashemi ne ba sa isi pilu. Bashemi bao, ne ba lumela kuli mwana u kona ku tusiwa ku ba ni moya wa ku isepa, haiba mushemi a itibaza mafosisa a eza, ni ku mu lumba mwa lika kaufela. Ku tahisa kuli banana ba ikutwe hande ne ibile nto ya butokwa hahulu kwa bashemi ku fita ku ba luta ku peta lika ze ka tahisa kuli ba ikutwe hande ka zona.

Ze i bulela Bibele. Bibele i bonisa kuli ki nto ye swanela ku lumba mutu ha ezize nto ye nde. (Mateu 25:19-21) Kono ku lumba banana ka ku bata feela ku ba utwisa hande ku kona ku tahisa kuli ba ikunge ka mukwa o fosahezi. Bibele i bulela hande kuli: “Haiba mutu ufi kamba ufi a nahana kuli ki se siñwi kono imi yena haki se siñwi, wa ipuma.” (Magalata 6:3) Ka libaka le li nde, Bibele i bulelela bashemi kuli: “Si timi mwana kalimelo, niha u mu shapa ka tupa, ha na ku shwa.” *—Liproverbia 23:13.

Ze mu kona ku eza. Mu bone teñi kuli mwa fa kalimelo ha mu tokwa ku eza cwalo, ni ku babaza mwana ha ezize nto ye nde. Mu si ke mwa lumba feela banana ka ku bata feela kuli ba ikutwe hande. Ku eza cwalo mwendi ha ku na ku ba tusa. Buka ye bizwa Generation Me i bulela kuli: “Ku isepa kwa niti ku tahiswa ki ku itusisa hande buikoneli bwa mina ni ku ituta lika, isiñi ku bulelelwa kuli u mutu ya ipitezi ka libaka feela la kuli wa pila.”

“Mu si ke mwa ikupula kuli mu ba batuna hahulu ku fita mo mu inezi. Kono mu be ni mihupulo ye bonisa ku ishuwa kwa mina.”—Maroma 12:3, Bibele ye Kenile, Hatiso ya 1984

Butata bwa ku eza cwalo. Mikulwani ba bañata ba kenanga misebezi ba si ka itukiseza ku talimana ni butata bo bu shutana-shutana. Ba bañwi ba zwafanga hahulu ha ba nyaziwa nihaiba hanyinyani feela. Ba bañwi ba taata ku ba tabisa mi ba kona feela ku amuhela musebezi o fita fa likonkwani za bona ze pahami. Ka mutala, mwa buka ye bizwa Escaping the Endless Adolescence, Dokota Joseph Allen u bulela ka za mutangana ya naa tatubiwa kuli a fiwe musebezi ya naa mu bulelezi kuli: “Ni nga kuli likalulo ze ñwi za musebezi za utwisa buzwa mi ha ni tabeli lika ze ni utwisa buzwa.” Dokota Allen u ñola kuli: “Na bonahala ku sa utwisisa kuli misebezi kaufela i na ni likalulo ze ñwi ze utwisa buzwa. Mutu u kona ku hula cwañi ku fita fa lilimo ze 23 a sa zibi taba yeo?”

Kiñi ze tahisanga cwalo. Mwa lilimo za cwanoñu fa, bashemi ba bañata ba ikutwile kuli ba tokwa ku sileleza bana ba bona kwa butata bufi kamba bufi. Mwanaa mina ha siyala tatubo, kana mu ka ya ku bo muluti ni ku yo ba kupa kuli ba pahamise linepo za hae? Ha fiwa mulatu wa fa mukwakwa, kana mu ka mu lifela mulatu wo? Libato la hae ha li pala, kana mu ka nyaza mutu ya naa li ni yena mwa libato isike mwanaa mina?

Nihaike kuli kwa swanela ku bata ku sileleza bana ba mina, ku ba sileleza ka nzila ye tulile tikanyo ku kona ku ba fa muhupulo o maswe wa kuli ha ba tokwi ku ikalabela ka za likezo za bona. Buka ye bizwa kuli Positive Discipline for Teenagers i bulela kuli: “Mwa sibaka sa ku ituta kuli ba kona ku tiyela manyando ni lika ze zwafisa, ni ku fumana tuto ku zona, banana ba ba [cwalo] ba hulanga ku ba batu ba ba itata hahulu, ili ba ba ikolwisize kuli bashemi ba bona ni batu kaufela ba lukela ku ba ezeza lika ze ba tokwa.”

Ze i bulela Bibele. Manyando ki kalulo ya bupilo. Mane, Bibele i bulela kuli: “Bumai bu ezahala kwa batu kaufela.” (Muekelesia 9:11, Bibele ye Kenile, Hatiso ya 1984) Mi ki ku kopanyeleza ni batu ba bande. Ka mutala, muapositola wa Sikreste Paulusi naa tiyezi manyando a shutana-shutana mwa bukombwa bwa hae. Niteñi, ku kopana ni manyando ne ku mu tusize! Naa ñozi kuli: “Ni itutile ku kolwa ka ze ni na ni ku si na taba ni miinelo ye ni li ku yona. . . . Ni itutile mwa ku pilela ka ku kula lico ni ka ku lapa, mwa ku pilela ha ni atezwi ni mwa ku pilela ha ni si na se siñwi.”—Mafilipi 4:11, 12.

Ze mu kona ku eza. Ka ku beya mwa munahano buhulu bwa bana ba mina, mu like ku latelela sikuka sa Bibele se si li: “Mutu ni mutu u ka itwalela mulwalo wa hae.” (Magalata 6:5) Haiba mwanaa mina a fiwa mulatu fa mukwakwa, ne ku ka ba hande ku mu tuhelela ku itifela mulatu wo ka masheleñi a hae. Mwanaa mina ha siyala tatubo, mwendi ki temuso ya kuli nako ye tatama u swanela ku itukiseza hande tatubo ya hae. Haiba libato la mwanaa mina li pala, mu mu omba-ombe—kono ka nako ye swanela mu mu tuse ku ipuza lipuzo ze swana sina ye: ‘Ha ni nyakisisa ze ezahezi, kikuli taba ye i ni bonisa kuli ni tokwa ku hula mwa lika ze ñwi?’ Banana ba ba itatululelanga butata bo bu shutana-shutana bo ba talimana ni bona ba itiisanga mwa lika ni ku ba ni buikolwiso, ili tulemeno to ne ba si ke ba ba ni tona ha ne ba ka silelezwanga ki mutu ka nako ni nako.

“Mutu ni mutu a tatube likezo za hae, mi fo, u ka fumana libaka la ku itumba.”—Magalata 6:4

Butata bwa ku eza cwalo. Patisiso ye ne ezizwe kwa mikulwani i bonisa kuli, buñata bwa bona ne ba bulezi kuli sikonkwani sa butokwa hahulu ku bona ne li sa ku ‘bata ku fuma’ ku fita ku tusa ba bañwi. Kono ku ndongwama sifumu ha ku tahisi tabo. Mane, lipatisiso li bonisa kuli batu ba ba isanga hahulu pilu kwa sifumu ha ba na tabo ye tuna mi ba zwafanga hahulu. Mi hape ba katazehanga hahulu mwa mubili ni mwa munahano.

Kiñi ze tahisanga cwalo. Banana ba bañwi ba hulisezwa mwa mabasi a lata hahulu sifumu. Buka ye bizwa The Narcissism Epidemic i bulela kuli: “Bashemi ba bata ku tabisa bana ba bona mi bana ba tabela ku fiwanga lika. Kamukwaocwalo, bashemi ba lekelanga bana ba bona lika. Mi banana ba ba ni tabo, kono ka nako ye kuswani feela. Kihona mane ba ka bata lika ze ñata ni ku fita.”

Mane bafundoti ba itusisa kolo ye ku lekisa lika za bona. Ba itusisanga lipulelo za kuli, ‘U swanela ku fiwa lika ze nde ni ku fita’ kamba ‘Kakuli za ku swanela’ ka mulelo wa ku susueza batu ku leka lika za bona. Mikulwani ba bañata se ba latelezi lipulelo zeo mi cwale se ba na ni likoloti mi ha ba sa kona ku lifela lika ze ne ba talusezwa kuli za ba swanela.

Ze i bulela Bibele. Bibele ya bonisa kuli masheleñi ki a butokwa. (Muekelesia 7:12) Kono hape i fa temuso ya kuli, “lilato la masheleñi ki mubisi wa ze maswe za mufuta kaufela.” I ekeza kuli: “Ka ku ndongwama lilato leo ba bañwi . . . ba itabakile ka lika ze ñata ze utwisa butuku.” (1 Timotea 6:10) Bibele i lu susueza kuli lu si ke lwa ndongwama sifumu, kono lu kolwe ka lika ze tokwahala feela mwa bupilo.—1 Timotea 6:7, 8.

“Ba ba tukufalezwi ku fuma ba wela mwa miliko ni mwa malaba ni litakazo ze ñata ze si na tuso ni ze holofaza.”—1 Timotea 6:9

Ze mu kona ku eza. Ka ku ba bashemi, mu nyakisise mubonelo wa mina wa masheleñi ni lika za kona ku leka. Mu beye lika za butokwa mwa sibaka sa pili, mi mu tuse ni bana ba mina ku eza nto ye swana. Buka ya The Narcissism Epidemic, ye bulezwi kwamulaho, i akaleza kuli: “Bashemi ni bana ba bona ba swanela ku kala ku ambolisananga fa litaba ze cwale ka, ‘Ki lili fo ku leka lika ze cipisizwe ha ku tusa? Ki lili ha ku sa tusi?’ ‘Ha ni leka sika se si cipisizwe ka ku si lifelanga hanyinyani-hanyinyani, ni ka sinyehelwa ki masheleñi a kuma kai?’ ‘Ki lili fo ne mu lekezi sika kabakala kuli mutu yo muñwi naa nahana kuli mu swanela ku si leka?’”

Mu tokomele ku itusisanga mukwa wa ku fa bana lika kuli mu itibaze butata bo mu na ni bona mwa lubasi, ili bo bu tokwa ku tatululwa. Buka ye bizwa The Price of Privilege i bulela kuli: ‘Mukwa wa ku fa bana lika kuli mu itibaze butata, ha u tusi ku tatulula butata ni hanyinyani. Butata bu swanela ku tatululwa ka ku itusisa munahano, kutwisiso, ni ku bonisa kutwelo butuku isiñi ka ku fa bana lika kamba masheleñi.’