JOSEPH Priestley naa petile lika mañi ze tuna? Lika za naa fumani ni za naa ñozi li amile hahulu mo batu ba ngela misebezi ye petiwa ki muuso, mwa inezi Mulimu, mane cwalo ni moya o lu buyela.

Ku si na taba ni kuli naa ñola litaba za sayansi kamba za bulapeli, Priestley naa hanile mihupulo ya ku kabangisa feela ni lizo, kono naa yemela litaba ze tomile fa niti. Ha lu nyakisiseñi mwa naa ezelize cwalo.

Hamulaho wa ku kopana ni caziba yo muñwi wa sayansi wa kwa America ya bizwa Benjamin Franklin ka silimo sa 1765, Joseph Priestley—ya naa nyakisisanga feela litaba za sayansi ha na ni nako—a kala ku ezanga lipatisiso za mwa belekela malaiti. Silimo se ne si tatami, licaziba ba bañwi ba sayansi ne ba tabisizwe hahulu ki za naa fumani, kuli mane ba mu keta ku ba mwa katengo ka ba sayansi ka ka kutekeha ka Royal Society of London.

Ku zwa fo, Priestley a isa mamelelo ya hae kwa tuto ye ñwi ya sayansi ye bizwa chemistry. Mwahalaa nako ye kuswani feela naa konile ku lemuha mifuta i sikai ya moya, ye kopanyeleza moya wa ammonia ni nitrous oxide (ili moya o sehisa batu ha ba u buyela). Mane naa konile ku kopanya moya wa kaboni-daiokisaidi (carbon dioxide) ni mezi, ili ku panga mezi a na ni moya wo.

Mwa silimo sa 1774, ha naa nzaa eza lipatisiso za sayansi kwa Mboela wa naha ya England, Priestley naa konile ku kauhanya mufuta o muñwi wa moya o ipitezi kwa likalulo ze ñwi za moya, mi moya wo ne u kona ku tahisa kuli makendulu a tuke hande hahulu. Hamulaho wa fo, a beya ligramu ze 57 za moya wo, mwa botela  ni ku beya mwateñi peba. Nako ye ne i pilile peba yeo mwa botela mo ne ku beilwe moya wo, ne i minahani habeli nako ye ne i ka kona ku pila peba yeo mwa botela ya moya moya feela! Priestley yena kasibili naa konile ku buyela moya wo, mi naa bulezi kuli naa fumani bunolo ku buyela ka nakonyana hamulaho wa fo.

Moya wo, wa naa lemuhile Joseph Priestley ki moya o bizwa okisijini (oxygen). * Niteñi, naa u bizize kuli moya o si na phlogiston ka ku nga kuli naa fumani moya o ne u si na phlogiston, mi phlogiston ne i kabangiswa kuli ki kalulo ya moya ye kona ku palelwisa mulilo ku tuka. Mubonelo wa Priestley ne u fosahalile, kono buñata bwa batu ba sa nga litaba za naa fumani mwa patisiso ya hae ku ba “nto ye tuna hahulu ya kile a eza mwa bupilo bwa hae.”

Sina feela mwa naa lemuhezi Priestley kuli ku itinga fa mihupulo ya ku kabangisa feela ne ku tibela batu ku ziba litaba za niti za sayansi, naa fitile hape fa ku lemuha kuli lizo ni mibonelo ya batu ne li tahisa kuli ba palelwe ku ziba niti ya litaba za bulapeli. Nihakulicwalo, mwahalaa nako ya naa bata zibo ya mwa Bibele, Priestley naa kalile ku lumela mihupulo ye miñwi ye ne lwanisana ni ze i luta Bibele luli. Ka mutala, ka nako ye ñwi Priestley naa sa lumeli kuli Bibele i ñozwi ka susumezo ya moya wa Mulimu. Hape naa hanile tuto ya Bibele ya kuli Jesu naa pilile pili a si ka taha kale fa lifasi.

Niteñi, Priestley naa beile fa ngandaleza lituto za buhata za bulapeli ze sa tumile hahulu ni kacenu mwa bulapeli bo bu zibahala hahulu. Naa ñozi kuli lituto za niti za naa lutile Jesu ni ba lateleli ba hae ne li tilo silafazwa ki lituto za buhata—ze kopanyeleza tuto ya buhata ya Silaalu, tuto ye si ka nepahala ya kuli moyo ha u shwangi, ni ku lapela maswaniso, ili nto ye nyaziwa hahulu mwa Bibele.

Mihupulo ya naa na ni yona Priestley mwa litaba za bulapeli ni swalisano ya hae ka nako ye ne ku na ni licinceho ze tuna mwa litaba za mubusezo mwa linaha za France ni America, ne li filikanyize batu ba kwa naha ya habo yena ya England. Ka silimo sa 1791, ñumbili ya batu ya sinya ndu ya hae ni muyaho wa naa itusisanga kwa lipatisiso za sayansi, mi kwa nalule-lule, Priestley a balehela kwa United States. Nihaike kuli u hupulwa hahulu kabakala za naa fumani mwa lipatisiso za hae za sayansi, Joseph Priestley naa lumela kuli ku ituta niti ka za Mulimu ni milelo ya Hae ne li “yona nto ya butokwa hahulu ni ku fita.”