Lika ze kwa lihalimu ni fa lifasi lilukisizwe hande. Ka kuya ka taba ye mwa magazini yebizwa Astronomy, “Milalambinda haisika hasanywa feela mwa mbyumbyulu kono ilukisizwe hande.” Taba yeo ikonahala cwañi? Licaziba ba sayansi balumela kuli taba yeo ikonahaliswa feela ki lika zeñwi zesabonwi. Lika zesabonwi zeo, liingiwa kuli ki maata asabonahali ili asweli milalambinda kuli isike yahasana.

Nekutile cwañi kuli lika ze kwa lihalimu ni fa lifasi ilukiswe hande cwalo? Kana kulukiswa hande kwa lika zeo nekuitahezi feela kusina Mubupi? Mulemuhe zanaabulezi caziba yomuñwi yabizwa Allan Sandage. Caziba yo ungiwa kuba “yomuñwi wa licaziba babatumile ni babakutekiwa hahulu babaitutile za linaleli ba mwa lilimo zama 1900,” mi nalumela kuli Mulimu uteñi.

Nabulezi kuli, “Niutwisisa kuli hakukonahali kuli  lika zelukisizwe hande zeo liitahele feela. Kuswanela kuba ni yalilukisize.”

Lika ze kwa lihalimu ni fa lifasi lilukisizwe ka nzila yetahisa kuli kube ni bupilo. Munyakisise maata atahisanga kuli lizazi laluna licisange ka mufutumala oswanela. Kambe maata atahisa kuli lizazi licisange ka mufutumala oswanela ki amanyinyani, lizazi nelisike laba teñi. Mi kambe maata ao naali amatuna hahulu lizazi nelika tuka.

Maata a atahisanga kuli lizazi licise ka mufutumala oswanela, ki amañwi a lika zeñata zeliteñi zetahisa kuli luzwelepili kupila. Muñoli yomuñwi wa litaba za sayansi yabizwa Anil Ananthaswamy nabulezi kuli nihanekukaba feela kuli nto iliñwi kwa lika zeo neiezizwe ka nzila isili, “linaleli, lipulaneti, ni milalambinda nelisike zaba teñi. Mi bupilo nebusike bwabateñi.”

Lika ze kwa lihalimu ni fa lifasi linani lika kaufela zetusa batu kuba ni bupilo. Lifasi linani mbyumbyulu yeswanela, mezi alikani, ni kweli yelikonisa kuzwelapili kuba mwa sibaka salona. Taba yene iñozwi ki ba National Geographic neibonisize kuli: “Lifasi ki lona feela kwa lipulaneti kaufela ili leo basayansi balumela kuli linani lika zekonahalisa bupilo kuba teñi.” *

Muñoli yomuñwi naañozi kuli, lizazi ni lipulaneti zelipotolohile “likwahule ni linaleli zeñwi” mwa mulalambinda waluna. Kono kuba kwahule ko ki kona kokukonahalisa kuli kube ni bupilo fa lifasi. Kambe nelupila bukaufi ni linaleli zeñwi, ibe kuli ki fahalaa mulalambinda waluna kamba kwatuko, nekukaba ni mufutumala omuñata hahulu ili one ukatahisa kuli bupilo busike bwabateñi. Kono lifasi li fa sibaka sesiswanela mwa mulalambinda ili sesikonahalisa kuli kube ni bupilo.

Ka kuya ka litaba zeñwi zalumela ka za lika ze kwa lihalimu ni fa lifasi, caziba wa sayansi yabizwa Paul Davies, ubulela kuli: “Hanilumeli kuli kuba teñi kwaluna fa lifasi nekuitahezi feela. . . . Nelulukiselizwe kupila fa lifasi luli.” Davies haluti kuli Mulimu ki yena yanabupile lika ze kwa lihalimu ni fa lifasi ni bupilo bwa batu, kono cwale mubona cwañi? Lika ze kwa lihalimu ni fa lifasi libonahala kuli lilukisizwe ka nzila yekonahalisa bupilo kuba teñi. Kana ikona kuba kuli libonahala cwalo bakeñisa kuli nelibupilwe?