Hamulutaluseze za tumelo yamina ya kwamulaho.

Bo ndate nebapepezwi kwa India, mi bo ma nebapepezwi kwa Uganda nihaike kuli nebasimuluha kwa India. Nebanani tumelo yetiile hahulu mwa lizo za Sihindu. Mwa mba yaluna lubabalaalu, mi na ni wabubeli. Nelupila mwa Nairobi, kwa Kenya. Mahindu babañwi babañata nebapila bukaufi ni luna.

Ki lika mañi zenetahisize kuli mutabele hahulu sayansi?

Nenitabela hahulu lifolofolo, mi hañata neniyanga kuyo zamaya-zamaya mwa litwa ni kuyo toma mafulo mwa mushitu ni balikani baka kuli lubone molipilela lifolofolo. Mulelo waka wapili neli kuli nibe dokota wa lifolofolo. Kono hamulaho wa kufeza lituto za ka fa koleji ya kwa Nairobi, naya kwa England kuyoituta za booko fa University of London. Hamulaho wa nako, naituta lituto za mwakuzibela zeezahala kwa booko bwa mutu.

Kana lituto zene muituta nelitahisize kuli mucince litumelo zamina?

Eni. Kuituta hahulu za sayansi nekutahisize kuli nipalelwe kulumela kuli lituto ni lizo za Sihindu neli za niti, ze cwale ka tuto ya kulapela lifolofolo ni maswaniso.

Ki kabakalañi hane mulumezi kuli lika nelitile ka kuipilaula?

Hane nisali mwanana, batu bane niswalisananga ni bona babañata nebalumela kuli kuipilaula kwa mutu nekukalezi mwa Africa, mi neluambolanga hahulu taba yeo kwa sikolo. Kuzwa fo, baluti baluna ni licaziba fa yunivesiti nebalubulelelanga lika ka kubonisa kuli batu kaufela babaitutile hahulu sayansi ili babakutekeha hahulu, balumela kuli lika nelitile ka kuipilaula.

 Nako hane inze iya, nemunyakisisize hape taba ya mone bukalezi bupilo. Ki kabakalañi hane muezize cwalo?

Ka lilimo zeñata, nenisweli kuituta tuto ya lika zepila ni tuto yeama mubili wa mutu ni wa folofolo. Mi ka yona nako yeo, muituti yomuñwi yene nikenanga ni yena anibulelela zanaaituta mwa Bibele ni Lipaki za Jehova. Nenibata kuziba zeñata. Kacwalo, Lipaki za Jehova hane babile ni mukopano mwa muyaho wa koleji yaluna mwa Nairobi, nafumaneha kwateñi. Hasamulaho, balumiwa bane bali Lipaki banitaluseza lituto zeñwi za mwa Bibele. Tumelo yabona ya kuli kunani Mubupi Yomutuna yakona kualaba lipuzo zetuna zebabuzanga batu, neisabonahali kuba ya buhata. Neinifitile kwa pilu mi neninani mabaka a kulumela zene baniluta.

Kana zibo yamina ya za bualafi neimipalelwisize kulumela kuli lika nelibupilwe?

Batili! Hane ninze niituta mousebeleza mubili, nenilemuhile kuli lika zepila libupilwe ka nzila yekomokisa. Kacwalo, kuziba mousebeleza mubili ka nzila yeipitezi nekunikolwisize kuli lika nelisika itahela feela.

Kana mwakona kulufa mutala?

Niitutile za booko bwa mutu kuzwa feela ka silimo sa 1971, mi nisazwelapili kukomokiswa ki mobusebeleza booko. Booko butusa mutu kunahana, kubuluka litaba, mi buzamaisa molisebeleza likalulo zeshutana-shutana za mubili. Booko hape butusa mutu mwa linzila zeñwi, butusa lilama za mubili kusebeza hande haiba mwa mubili kamba fande a mubili kuezahala nto yeñwi.

Booko bwaluna busebeza ka nzila yeipitezi sihulu kabakala mobubupehezi ni molitatanezi liselusi zetuna zabona. Booko bwa mutu bunani liselusi zeeza mabilioni-bilioni, ili zesebelisana hande mwahalaa zona ka kuitusisa mufuta wa misinga yemikima, ili yemitelele yebizwa ma axons. Musinga ulimuñwi kwa misinga yeo, wakona kuswalisana ni misinga yemiñwi yemiñata-ñata ka kuitusisa misinga nyana yayona yebizwa ma dendrites. Ka libaka leo, misinga ya mwa booko itatezani hahulu kuli mane mutu hakoni kuziba palo ya misinga yekopani hamoho! Kuzwa fo, sesikomokisa ki kuli liselusi zeo halisika tatezana ka nzila yelyanganisa, kono litatezani ka nzila yelitusa kusebeza hande. Liseluli za booko litatezani ka nzila yekomokisa hahulu luli.

Hamulutaluseze zeñata ka za taba yeo.

Kutatezana koo kukalanga ku mbututu yasali mwa mba mane niha sapepilwe. Liselusi lilumanga likalulo zeeza inge mihala kuli liyokopana hamoho ni liselusi zeñwi zekwahulenyana ni liselusi zeo. Mulelo wa muhala wo haki kuyo kopana feela ni selusi yeñwi kono ki kuyo kopana feela ni kalulo yeñwi ya selusi yeo.

Ka kuba kalulo yesali yenca, muhala ozwa fa selusi uzamaiswanga ki litaelo zeñwi ka mubulelelo omuñwi, ka mutala, kunani litaelo zetaluseza muhala wo kuli “yema,” “zamaya,” kamba “fetuha,” kufitela muhala wo ufita fokuinzi selu yeo. Kambe hakuna litaelo zecwalo, mihala yeo neikalatehanga kapili. Booko busebeza ka nzila yeipitezi hahulu, mi nto yeñwi yetusa kuli booko busebeze hande cwalo, ki litaelo zefumaneha mwa DNA yaluna.

Kabakaleo, halukoni kuutwisisa luli mobuhulelanga booko ni mobusebeleza, kukopanyeleza cwalo ni mobubulukelanga litaba, maikuto, ni minahano. Kubulela feela niti, taba feela ya kuli booko bwasebeza, ni kuli busebeza hande ni kuhula ka nzila yeipitezi, kubonisa kuli kunani mubupi yomutuna yabubupile yafita mutu ufi kamba ufi.

Ki kabakalañi hane muiketezi kuba yomuñwi wa Lipaki za Jehova?

Lipaki nebanibonisize bupaki bobubonisa kuli Bibele ki Linzwi la Mulimu. Ka mutala, Bibele haki buka ya za sayansi, kono haibulela fa litaba za sayansi, ibulelanga ka kunepahala ka nako kaufela. Mwa Bibele hape kunani bupolofita bobunepahezi. Mi itusa batu babasebelisa lituto zayona kuba batu babande. Kona zeezahezi kuna. Kuzwa fonibezi yomuñwi wa Lipaki za Jehova ka silimo sa 1973, nisebelisize Bibele mwa bupilo bwaka. Ka kueza cwalo, naikola bupilo mi naziba zenipilela.