1-2. Ki lika mañi zene luitutile mwa tuto yefelile, mi lukanyakisisañi mwa taba ye?

MWA taba yefelile, nelunyakisisize kelezo yende yefumaneha kwa liñolo la Livitike kauhanyo 19. Ka mutala, sina mokuboniselizwe mwa timana 3, Jehova naalaezi Maisilaele kuli bakuteke bashemi babona. Nelunyakisisize molukona kusebeliseza kelezo yeo kacenu ka kubabalela bashemi baluna kwa mubili, kubasusueza ni kubaomba-omba, ni kubatusa kutiya kwa moya. Mwa timana yeswana yeo, batanga ba Mulimu nebahupulisizwe butokwa bwa kubuluka Sabata. Neluitutile kuli nihaike kuli halutokwi kubuluka mulao wa Sabata kacenu, lwakona kusebelisa sikuka seo ka kubanga ni nako ya kueza lika za kwa moya kamita. Haiba lueza cwalo, lukabonisa kuli lueza molukonela kaufela kuba babakenile sina mokuboniselizwe kwa Livitike 19:2 ni 1 Pitrosi 1:15.

² Mwa taba ye, lukazwelapili kunyakisisa litimana zeñwi za mwa Livitike kauhanyo 19. Kauhanyo ye ilulutañi ka za kubonisa kuli lwaisa pilu lianga, lwasepahala mwa lipisinisi zaluna, ni kuli lwalata babañwi? Lubata kuba babakenile kakuli Mulimu ki yakenile; kacwalo, halunyakisiseñi lituto zelukona kuituta.

3-4. Ka kuya ka Livitike 19:14, Maisilaele nebaswanela kupilisana cwañi ni batu bane bali bo susu ni libofu?

³ Mubale Livitike 19:14. Jehova naabata kuli batanga bahae baise pilu lianga. Ka mutala, Maisilaele nebalaezwi kuli nebasa swaneli kulwaha susu. Kueza cwalo nekukopanyeleza kumubemba kamba kumukuta. Kueza cwalo susu neli nto yemaswe  hahulu! Bakeñisa kuli naasakoni kuutwa zene babulela ka za hae, naasakoni kubaalaba.

⁴ Hape timana ya 14 ibonisa kuli batanga ba Mulimu nebasa swaneli “kutoma sika mwa nzila ya sibofu.” Hatiso yeñwi ibulela cwana ka za lianga: “Kwakale, batu bane bapila mwa libaka ze kwa upa wa liwate la Mediteranea nebanyandisanga ni kueza maswe lianga.” Mwendi mutu yomuñwi yasituhu naakona kutoma sika mwa nzila ya sibofu ilikuli amuwise kamba kuli amusehe. Taba yeo neli yemaswe luli! Ka kufa mulao wo, Jehova naatusize batanga bahae kuli nebatokwa kubonisa makeke batu bane bakopana ni miinelo yecwalo.

5. Lukona kubonisa cwañi mukekecima batu babali lianga?

⁵ Jesu naabonisize mukekecima batu bane bali lianga. Muhupule piho yanaalumezi Joani Mukolobezi, yeli: “Libofu selibona, lihole zazamaya, ba mbingwa bakeniswa, bo susu bautwa, babashwile bazuswa.” Mi batu kaufela hababona limakazo zanaaezize Jesu, “balumbeka Mulimu.” (Luka 7:20-22; 18:43) Bakreste batabela kulikanyisa Jesu ka kubonisa mukekecima batu babali lianga. Kacwalo, luswanela kubonisa batu babacwalo sishemo ni pilu-telele. Ki niti kuli Jehova hasika lufa maata a kueza limakazo. Nihakulicwalo, lunani tohonolo ya kutaluseza batu kaufela babali lianga, kukopanyeleza cwalo ni batu babali libofu luli kamba batu babali libofu za kwa moya taba yende ya kuli mwa paradaisi Jehova ukatahisa kuli batu babe babapetahalile ni kuli babe ni silikani sesinde ni yena. (Luka 4:18) Taba yende yeo isweli kutusa batu babañata kulumbeka Mulimu.

6. Litaba zefumaneha kwa Livitike kauhanyo 19, likoñomeka cwañi zenebulezwi mwa Milao Yelishumi?

⁶ Litimana zeñwi za mwa Livitike kauhanyo 19 likoñomeka zebulezwi mwa Milao Yelishumi. Ka mutala, mulao wabu 8 ubulela kuli: “Usike wauzwa.” (Exo. 20:15) Mutu yomuñwi ukona kuikutwa kuli umamezi mulao wo bakeñisa kuli hasika anga nto yesi yahae kono mwendi wauzwanga mwa linzila zeñwi.

7. Mulekisi naakona kuloba cwañi mulao wabu 8 obulela za kusauzwa?

 ⁷ Mulekisi ukona kuikutwa kuli hasika uzweza mutu bakeñisa kuli hasika anga nto yesi yahae. Kono kana wasepahala mwa lipisinisi zahae? Kwa Livitike 19:35, 36, Jehova naabulezi kuli: “Musike mwaitusisa litikanyezo za buputeleli hamupima butelele, bukiti, kamba butuna bwa sika. Muswanela kuitusisa likala zenepahezi, macwe a kuweitisa anepahezi, tikanyezo yenepahezi ya lico, ni tikanyezo yenepahezi ya lika za mezi.” Mulekisi yanaaitusisa likala zesika nepahala kamba litikanyezo zesika nepahala ilikuli apume baleki, naakona kuungiwa kuli ki lisholi. Litimana zeñwi za Livitike kauhanyo 19 litalusa hande taba yeo.

8. Litaba zefumaneha kwa Livitike 19:11-13 nelitusize cwañi Majuda kuutwisisa mwakusebeliseza mulao wabu 8, mi luna lutusiwa cwañi ki taba yeo kacenu?

⁸ Mubale Livitike 19:11-13. Livitike 19:11 ikala ka kubulela kuli: “Musike mwauzwa.” Timana 13 ibonisa kuli kuuzwa ni kusasepahala mwa lipisinisi ki nto yeswana, haibulela kuli: “Usike waputelela mutu.” Kacwalo, haiba mutu hasepahali mwa lipisinisi zahae, uuzweza babañwi. Mulao wabu 8 neubonisa kuli kuuzwa kufosahalile, kono litaba zefumaneha mwa buka ya Livitike nelitusa Majuda kuutwisisa mone bakona kusebeliseza mulao wo mwa bupilo bwabona. Kunyakisisa mwaangela Jehova bupumi ni busholi kuka lutusa hahulu. Luipuzeñi kuli: ‘Ka kuya ka zeibulela Bibele kwa Livitike 19:11-13, kana nitokwa kueza licinceho mwa bupilo bwaka, sihulu moniezeza pisinisi yaka kamba musebezi waka?’

9. Mulao oñozwi kwa Livitike 19:13 neusileleza cwañi babeleki?

⁹ Kunani taba yeñwi yeama busepahali yatokwa kunyakisisa Mukreste yanani pisinisi. Livitike 19:13 ifeza ka kubulela kuli: “Litifo zabelekela mutu ka zazi, usike waipulukela zona busihu kaufela kuisa kakusasana.” Mwa Isilaele, batu babañata nebasebezanga mwa masimu, mi babeleki nebalifiwanga lituwelo zabona lizazi halilikela. Haiba mubeleki asafiwi lituwelo zahae, naasike aba ni masheleñi anaaka mutusa kulekela lubasi lwahae lika zene lutokwa fa lizazi leo. Jehova naabulezi kuli: “Utokwile mi bupilo bwahae buitingile fa tifo yeo.”—Deut. 24:14, 15; Mat. 20:8.

10. Luitutañi kwa liñolo la Livitike 19:13?

¹⁰ Kacenu babeleki babañwi balifiwanga zazi ni zazi, babañwi bona balifiwanga hañwi kamba habeli ka kweli. Nihakulicwalo, sikuka sesi kwa Livitike 19:13 sisasebeza ni kacenu. Babelekisi babañwi baputelelanga babeleki babona ka kubalifa masheleñi amanyinyani hahulu. Baziba kuli babeleki bao baziyelehile, mi bakazwelapili kusebeza niha baka balifa masheleñi amanyinyani. Ka kueza cwalo, babelekisi bao ‘baipulukela litifo za babeleki babona.’ Mukreste yakenya babañwi musebezi uswanela kunahanisisa taba yeo. Cwale halunyakisiseñi lituto zeñwi zeluituta kwa Livitike kauhanyo 19.

11-12. Jesu naakoñomekañi ka kukutela kubulela manzwi a kwa Livitike 19:17, 18?

¹¹ Mulimu haabati feela kuli luambuke kueza babañwi maswe, kono ubata kuli lueze lika zende. Lulemuha taba yeo kwa Livitike 19:17, 18. (Mubale.) Mulemuhe taelo yeikutwahalela hande ye: “Ulukela kulata yomuñwi mouitatela.” Mukreste uswanela kueza cwalo kuli atabise Mulimu.

¹² Munyakisise mo Jesu naaboniselize kuli taelo yeñozwi kwa Livitike 19:18 ki ya butokwa hahulu. Nako yeñwi Mufalisi yomuñwi naabuzize Jesu kuli: “Muluti, ki ifi taelo yetuna ka kufitisisa mwa Mulao?” Jesu naaalabile  kuli “taelo yetuna ka kufitisisa ni yapili” ki ya kulata Jehova ka pilu yaluna kaufela, ka moyo waluna kaufela, ni ka munahano waluna kaufela. Hasamulaho, Jesu naakutezi kubulela manzwi afumaneha kwa Livitike 19:18, naaize: “Yabubeli yeswana ni yona ki ye: ‘Ulukela kulata wahenu mouitatela.’” (Mat. 22:35-40) Kunani linzila zeñata zelukona kubonisa ka zona kuli lwalata bana bahesu, mi Livitike kauhanyo 19 yabonisa mwakuezeza cwalo.

13. Zanaaezize Josefa lilumelelana cwañi ni kelezo yeneñozwi hasamulaho ye kwa Livitike 19:18?

¹³ Nzila yeñwi yelukona kubonisa ka yona kuli lwalata babañwi ki ka kusebelisa kelezo yeñozwi kwa Livitike 19:18. Liñolo leo libala kuli: “Usike wakutiseza bumaswe kamba kubulukela bana ba sicaba sahenu sikoto kwa pilu.” Buñata bwaluna mwendi lwaziba kuli kunani mutu yomuñwi yakile abulukela sikoto mutu yasebeza ni yena, yakena ni yena sikolo, wa lubasi, kamba wahabo, mane mwendi ubabulukezi sikoto seo ka lilimo-limo! Muhupule kuli bahulwani ba Josefa baalishumi, neba mubulukezi sikoto kwa pilu, ili nto yenetahisize kuli hamulaho wa nako, baeze nto yemaswe kabakala sitoyo. (Gen. 37:2-8, 25-28) Kono Josefa yena naabaezize hande hahulu! Hanaanani situlo sesipahami naasika kutiseza bumaswe bahulwani bahae, kono naabashwezi makeke. Josefa naasika babulukela sikoto kwa pilu. Kono zanaaezize lilumelelana ni kelezo yenetilo ñolwanga hasamulaho kwa Livitike 19:18.—Gen. 50:19-21.

14. Ki nto mañi yebonisa kuli lusatokwa kumamela likuka ze kwa Livitike 19:18 kacenu?

¹⁴ Zanaaezize Josefa hanaaswalezi bahulwani bahae mwa sibaka sa kubabulukela sikoto kwa pilu kamba kubakutiseza bumaswe litusa Bakreste kuziba zebaswanela kueza kuli batabise Mulimu. Hape lilumelelana ni tapelo yanaafile Jesu yeli mutala kuli luswalele baba lufoselize. (Mat. 6:9, 12) Muapositola Paulusi ni yena naaelelize Bakreste babañwi kuli: “Balatiwa, musike mwakutiseza bumaswe.” (Maro. 12:19) Hape naabasusuelize ka kubulela kuli: “Muzwelepili kutuhelelana ni kuswalelana ka pilu kaufela mutu ni  kwanani libaka la kutongoka yomuñwi.” (Makolo. 3:13) Likuka za Jehova halicincangi. Ni kacenu, lusatokwa kumamela likuka ze kwa Livitike 19:18.

15. Ki mutala mañi obonisa butokwa bwa kuswalela baba lufoselize ni kusaba ni sikoto kwa pilu?

¹⁵ Kuikutwa kufosezwa kukona kuswanisezwa kwa litombo za fa mubili. Litombo zeñwi ki zenyinyani; kono zeñwi zona ki zetuna. Ka mutala, hamunze mupumaka muloho, mwakona kuikolofaza kwa munwana. Kono hamulaho wa nako, mwendi hamuna kuutwa butuku. Mane mwendi hamuna kuhupula kuli nemuikolofalize kai. Ka mukwa oswana, babañwi niha bakona kulufoseza, lifoso zeñwi ki zenyinyani. Ka mutala, mulikanaa luna ukona kubulela kamba kueza nto yeñwi yekona kuluutwisa butuku kwa pilu, kono lukona kumuswalela ka bunolo. Kono haiba muikolofalize hahulu mi sitombo ki sesituna, dokota ukatokwa kusiluka ni kutama fateñi lisila. Haiba luzwelapili kuswala-swala sitombo seo kamba kusiconkomona, lukaikutwisa feela butuku mi hasina kufola. Ka bumai, mutu ukona kueza nto yeswana haiba aikutwa kufosezwa hahulu. Ukona kuzwelapili kuhupula mwamuutwiselize butuku mutu yomuñwi ni zaezize ku yena mutu yo. Kono batu bababulukanga sikoto kwa pilu, baikutwisanga feela butuku bona bañi. Lukatuseha hahulu haiba lusebelisa kelezo yeñozwi kwa Livitike 19:18!

16. Sina mokuboniselizwe kwa Livitike 19:33, 34, Maisilaele nebaswanela kupilisana cwañi ni bazwahule, mi luitutañi kwa taba yeo?

¹⁶ Jehova hanaalaezi Maisilaele kuli baswanela kulata batu babañwi, naasatalusi kuli nebaswanela kulata feela Maisilaele ka bona. Hape naabalaezi kulata bazwahule bane bapila ni bona. Taba yeo yaiponahalela hande kwa Livitike 19:33, 34. (Mubale.) Maisilaele nebaswanela kuunga bazwahule sina ‘bañi ba naha,’ mi nebaswanela ‘kubalata’ sina mone baitatela. Ka mutala, mulao neubonisa kuli Maisilaele nebaswanela kulumeleza bazwahule ni babotana kububula mwa masimu abona. (Liv. 19:9, 10) Ni kacenu, Bakreste baswanela kumamela taelo ya kulata bazwahule. (Luka 10:30-37) Ka mukwa ufi? Kunani batu babañata-ñata babatutile ni kuyo pila mwa linaha lisili, mi mwendi babañwi ku bona bapila bukaufi ni mina. Luswanela kukuteka baana, basali, ni banana bao babali bazwahule.

17-18. (a) Liñolo la Livitike 19:2 ni la 1 Pitrosi 1:15 lilususueza kuezañi? (b) Muapositola Pitrosi naalususuelize kueza musebezi mañi wa butokwa?

¹⁷ Bibele kwa Livitike 19:2 ni 1 Pitrosi 1:15 isusueza batanga ba Mulimu kuba babakenile. Litimana zeñwi zeñata za mwa Livitike kauhanyo 19 lilutusa kulemuha zeluswanela kueza kuli lutabise Jehova. Lunyakisisize litimana zelutusa kuziba zeluswanela kueza ni zeluswanela kuambuka. * Mañolo A Sigerike A Sikreste abonisa kuli Jehova usabata kuli lusebelise likuka zeo mwa bupilo bwaluna. Kono muapositola Pitrosi naabulezi nto yeñwi yeluswanela kueza.

¹⁸ Lukona kueza misebezi yeshutana-shutana ya kwa moya ni kueza misebezi yeminde yemiñata, kono Pitrosi naabonisize kuli kunani nto yeñwi yeluswanela kueza. Pili asika ñola kale za kuba babakenile mwa muzamao waluna kaufela, Pitrosi naañozi kuli: “Muitukiseze mwa minahano yamina kueza musebezi.” (1 Pit. 1:13, 15) Ki musebezi mañi ona wo? Pitrosi naabulezi kuli banyani ba Kreste babatozizwe nebaka shaela litaba zende kai ni kai za ‘yanaa babizize.’ (1 Pit. 2:9) Mane Bakreste kaufela kacenu banani tohonolo ya kueza musebezi wa butokwa hahulu wo, ili musebezi otusa batu kufita musebezi ufi kamba ufi. Kaniti luli, ka kuba batu babakenile, lunani tohonolo ya kueza musebezi wa kukutaza ni kuluta batu, mi lueza musebezi wo kamita ni ka tukufalelo! (Mare. 13:10) Haiba lueza molukonela kaufela kusebelisa likuka ze kwa Livitike kauhanyo 19, lukabonisa kuli lwalata Mulimu ni batu babañwi. Mi ka kueza cwalo, lubonisa kuli lubata kuba “babakenile” mwa muzamao waluna kaufela.