1. Bupolofita bwa mwa Bibele bulutusa kuzibañi?

KI LIKA mañi zebatuha batalimana ni zona batanga ba Jehova? Halunyakisiseñi litaba zekona kulutusa kualaba puzo yeo. Bupolofita bwa mwa Bibele bulutusa kuziba zeluka kopana ni zona kwapili. Ka mutala, bupolofita bobuñwi butalusa zeika eza mibuso yemiñwi yemaata hahulu ya lifasi. Daniele kauhanyo 11, ilutaluseza za mulena wa kwa mutulo ni mulena wa kwa mboela babakalile kale kuitwanisa kuzwa feela kwamulaho. Litaba zeñata zeama bupolofita bo, litalelelizwe; kacwalo, lunani buikolwiso bwa kuli litaba zeñwi zesiyezi ni zona likatalelezwa.

2. Sina mokuboniselizwe kwa Genese 3:15, Sinulo 11:7, ni Sinulo 12:17, ki lika mañi zeluswanela kunyakisisa kuli luutwisise bupolofita bwa Daniele?

² Kuli luutwisise bupolofita bobuñozwi kwa Daniele kauhanyo 11, lutokwa kulemuha kuli bupolofita bo, buama feela babusi ni mibuso yelwanisize batanga ba Mulimu. Mi nihaike kuli batanga ba Mulimu ki babanyinyani hahulu mwa lifasi, hañata ki bona babalwaniswanga hahulu. Ki kabakalañi? Kabakala kuli Satani ni lifasi lahae babata kubulaya batu kaufela babasebeleza Jehova ni Jesu. (Mubale Genese 3:15; Sinulo 11:7; 12:17.) Hape nto yeñwi yekona kulutusa kuutwisisa bupolofita bwa Daniele ki kunyakisisa mobuswalisanela bupolofita bo ni bupolofita bobuñwi bobufumaneha mwa Bibele. Mane lukona feela kuutwisisa hande bupolofita bwa Daniele ka kunyakisisa litaba zeñwi zebulezwi mwa Bibele.

3. Lukanyakisisañi mwa taba ye ni yetatama?

 ³ Kacwalo, halunyakisiseñi liñolo la Daniele 11:25-39. Kueza cwalo kuka lutusa kuziba kuli mulena wa kwa mutulo ni mulena wa kwa mboela neli mañi kuzwa ka 1870 kuisa ka 1991, mi lukanyakisisa libaka halutokwa kucinca moluutwisiseza litaba zeñwi ka za bupolofita bo. Mwa taba yetatama, lukaituta zelitalusa liñolo la Daniele 11:40–12:1, mi lukanyakisisa sinca kutwisiso yaluna ka za mo bupolofita bo, buboniseza zeneka ezahala kuzwa lilimo za ma 1990 kuisa nako ya ndwa ya Armagedoni. Hamunze muituta litaba zepeli ze, mubone ni chati yeli, “Malena Bababeli Babalwanisana Mwa Nako ya Mafelelezo.” Kono pili, halunyakisiseñi litaba zelutusa kuziba malena bababeli bababulezwi mwa bupolofita bo.

4. Ki litaba mañi zetaalu zekona kulutusa kuziba mulena wa kwa mutulo ni mulena wa kwa mboela?

⁴ Kwa makalelo, pulelo ya “mulena wa kwa mutulo” ni “mulena wa kwa mboela” neitalusa mibuso yeneli kwa mutulo ni kwa mboela wa naha ya Isilaele. Ki kabakalañi halubulela cwalo? Mulemuhe zene libulezi lingeloi ku Daniele, neliize: “Nitile kuto kufa kutwisiso ya sesika ezahala kwa sicaba sahenu kwa mafelelezo a mazazi.” (Dan. 10:14) Maisilaele nebabizwa batu ba Mulimu kufitela ka Pentekota ya 33 C.E. Kono kuzwa feela nako yeo, Jehova naabonisize fokusweu kuli naanga balutiwa ba Jesu babasepahala kuli ki sicaba sahae. Kacwalo, litaba zeñata zeñozwi mwa bupolofita bobu kwa Daniele kauhanyo 11, haliami kwa sicaba sa Isilaele luli, kono liama kwa balateleli ba Kreste. (Lik. 2:1-4; Maro. 9:6-8; Magal. 6:15, 16) Mi kubile ni malena babashutana-shutana bane bali mulena wa kwa mutulo ni mulena wa kwa mboela ka linako zeshutana-shutana. Nihakulicwalo, kunani lika zeñwi zeswana zebaezize malena bao kaufela. Sapili, malena bao kaufela nebalwanisize batu ba Mulimu. Sabubeli, zebaezize kwa batu ba Mulimu libonisa kuli batoile Mulimu wa niti, yena Jehova. Mi sabulaalu, malena bababeli bao bazwezipili kulwanisana.

5. Kana mulena wa kwa mutulo ni mulena wa kwa mboela naaliteñi kuzwa lilimo za ma 100 C.E. kuisa silimo sa 1870? Mutaluse.

⁵ Lilimonyana kuzwa silimo sa 100 C.E., Bakreste ba buhata babañata nebakalile kukena mwa puteho ya Bakreste ba niti, mi bakala kuluta lituto za buhata ni kupata niti yefumaneha mwa Linzwi la Mulimu. Kuzwa feela nako yeo kuisa silimo sa 1870, Mulimu naasina kopano fa lifasi. Bakreste ba buhata nebabile babañata hahulu sina mufuka o mwa simu, kuli mane nekuli taata kuziba Bakreste ba niti. (Mat. 13:36-43) Ki kabakalañi kuziba taba yeo hakuli kwa butokwa? Kakuli kulutusa kulemuha kuli litaba zebulela ka za mulena wa kwa mutulo ni mulena wa kwa mboela haliami kwa babusi kamba mibuso yenebusize kuzwa lilimo za ma 100 C.E. kuisa silimo sa 1870. Ka nako yeo, nekusina sikwata sa batu bane balapela Mulimu ka nzila yeswanela bane bakona kulwaniswa. * Kono nakonyana kuzwa silimo sa 1870, mulena wa kwa mutulo ni mulena wa kwa mboela naabile teñi. Luziba cwañi cwalo?

6. Batu ba Mulimu nebaonga-ongilwe lili hape? Mutaluse.

 ⁶ Kuzwa feela ka silimo sa 1870, batu ba Mulimu nebakalile kuonga-ongiwa sina sikwata. Mwa silimo seo, Muzwale Charles T. Russell ni mizwale babañwi nebakalile kunyakisisanga Bibele hamoho. Muzwale Russell ni mizwale babañwi ki bona bane bali numwana yanaapolofitilwe kuli ‘naakalukisa nzila’ pili Mubuso wa Mesia usika tomiwa kale. (Mala. 3:1) Ka nako yeo, kwaba ni sikwata sene silapela Mulimu ka nzila yelukile hape! Kono kana kunani mubuso one ulwanisize batu ba Mulimu ka nako yeo? Halunyakisiseñi litaba zelatelela.

7. Ki mañi yanaali mulena wa kwa mboela kufitela nako yene ituha ifela Ndwa ya Lifasi Yapili?

⁷ Hakuto fitiwanga ka silimo sa 1870, naha ya Britain neibusa linaha zeñata mwa lifasi, mi ki yona yenenani mpi yemaata ka kufitisisa. Naha yeo ki yona yeneswaniseza lunaka lolunyinyani lone lutuzi manaka amañwi amalaalu, ili France, Spain, ni Netherlands. (Dan. 7:7, 8) Mi naha yeo ki yona yeneli mulena wa kwa mboela kufitela nako yene ituha ifela Ndwa ya Lifasi Yapili. Ka nako yeswana yeo, naha ya America ki yona yenefumile hahulu mi neikalile kuswalisana ni Britain.

8. Ki mañi yabile mulena wa kwa mboela kuzwa feela fakalela mazazi a mafelelezo?

⁸ Ndwa ya Lifasi Yapili hane inze ikolota, naha ya America neiezize tumelelano ni naha ya Britain ya kuswalisana mwa ndwa, mi linaha zepeli zeo zaba mpi yemaata hahulu. Ka nako yeo, Britain ni naha ya America nelibile mubuso ulimuñwi omaata mwa lifasi kaufela. Mi sina feela mwanaapolofitezi Daniele, mulena yo naakubukanyize “mpi yetuna ni yemaata hahulu.” (Dan. 11:25) Kuzwa feela  fakalela mazazi a mafelelezo, mubuso wa Britain ni America ki ona obile mulena wa kwa mboela. * Kono ki mañi yabile mulena wa kwa mutulo?

9. Ki lili fone kubezi ni mulena wa kwa mutulo yomunca, mi liñolo la Daniele 11:25 nelitalelelizwe cwañi?

⁹ Ka 1871, hamulaho wa silimo kuzwa fokukalisezwa tukiso ya kuituta Bibele, yenelukisizwe ki Muzwale Russell ni mizwale babañwi, kwaba ni mulena wa kwa mutulo yomunca. Ka silimo seo, muuna yabizwa Otto von Bismarck naatusize kuli libaka zeshutana-shutana libe naha ya Germany. Mulena Wilhelm I yanaabusa yeñwi ya likalulo zeo yebizwa Prussia ki yena yanaabile mubusi wa naha ya Germany, mi aketa Bismarck kuli azamaise mulonga. * Lilimo zeñatanyana kuzwa fo, naha ya Germany yakala kubusa linaha zeñwi mwa Africa ni zeñwi ze kwatuko ni Liwate la Pacific, mi yaba yemaata hahulu kufita Britain. (Mubale Daniele 11:25.) Naha ya Germany yaba ni mpi yemaata hahulu mi neli yona naha yabubeli yenenani lisepe zeñata hahulu mwa lifasi. Mwa Ndwa ya Lifasi Yapili, Germany neiitusisize mpi yayona yemaata ni lisepe zeo kulwanisa lila zayona.

10. Liñolo la Daniele 11:25b, 26 nelitalelelizwe cwañi?

¹⁰ Hasamulaho, Daniele naapolofitile zeneka ezahala kwa naha ya Germany ni mpi yayona. Naapolofitile kuli mulena wa kwa mutulo “haana kuyema.” Kabakalañi? “Kakuli bakalela kumulwanisa. Mi babaca lico zahae zetabusa baka muwisa.” (Dan. 11:25b, 26a) Ka nako yanaapila Daniele, babañwi bane baca “lico zetabusa za mulena” neli manduna bane ‘basebeleza mulena.’ (Dan. 1:5) Bupolofita bo butalusa bo mañi? Butalusa makwambuyu ba naha ya Germany babacwale ka bazamaisi ba limpi ni baelezi babona bane basebelisana ni mulena, mi batu bao hasamulaho nebatahisize kuli mubuso wo uwe. * Daniele naasika polofita feela zeneka ezahala kwa mubuso wo, kono hape naabonisize zeneka ezahala hamulaho wa ndwa ya mulena wa kwa mutulo ni mulena wa kwa mboela. Daniele naapolofitile cwana ka za mulena wa kwa mutulo: “Haili mpi yahae, ikayundiswa, mi babañata bakabulaiwa.” (Dan. 11:26b) Mwa Ndwa ya Lifasi Yapili, mpi ya Germany ‘neiyundisizwe’ sina feela mone kupolofitezwi mi babañata ‘nebabulailwe.’ Batu babañata-ñata nebashwile mwa ndwa yeo kufita ndwa ifi kamba ifi yekile yabateñi.

11. Mulena wa kwa mutulo ni mulena wa kwa mboela nebaezizeñi?

¹¹ Kwa Daniele 11:27, 28 nekupolofitilwe lika zeneezahezi pili Ndwa ya Lifasi Yapili isika kalisa kale. Nekupolofitilwe kuli mulena wa kwa mutulo ni mulena wa kwa mboela ‘nebaka ina kwa tafule iliñwi inze baipulelela litaba za buhata.’ Hape nekupolofitilwe kuli mulena wa kwa mutulo naakaikubukanyeza “tutu yeñata.” Mi bupolofita bo ni bona nebutalelelizwe. Ba naha ya Germany ni Britain nebalumelelani kuli nebaka pilisana ka kozo, kono taba yeo neli ya buhata kakuli nebalwanisani ndwa haitumbuka ka 1914. Mi silimo sa 1914 hasito fitanga, Germany neifumile hahulu, kuli mane mwa lifasi kaufela neli yona yabubeli kwa linaha zenefumile hahulu. Mi sina mone kupolofitezwi kwa Daniele 11:29 ni kalulo yapili ya timana 30 ya liñolo  leo, naha ya Germany neilwanisize mulena wa kwa mboela kono neituzwi.

12. Mulena wa kwa mutulo ni mulena wa kwa mboela nebaezizeñi Ndwa ya Lifasi Yapili hane inze ikolota?

¹² Kuzwa feela ka 1914, malena bababeli bao bazwezipili kulwanisana ni kulwanisa batu ba Mulimu. Ka mutala, Ndwa ya Lifasi Yapili hane inze ikolota, muuso wa Germany ni muuso wa Britain neunyandisize batanga ba Mulimu bane bahanile kulwana mwa ndwa yeo. Mi muuso wa America neulengile mizwale mwa tolongo, ili bane baetelela mwa musebezi wa kukutaza. Taba yeo ilumelelana ni zenepolofitilwe kwa Sinulo 11:7-10.

13. Mulena wa kwa mutulo naaezizeñi mwa lilimo za ma 1930 ni ka nako yene ikolota Ndwa ya Lifasi Yabubeli?

¹³ Kuzwa fo, mwa lilimo za ma 1930, sihulu-hulu ka nako yene ikolota Ndwa ya Lifasi Yabubeli, mulena wa kwa mutulo naalwanisize hahulu batu ba Mulimu. Ba Nazi hane bakalile kubusa mwa Germany, Hitler ni banaaswalisana ni bona, nebakwalezi musebezi wa batu ba Mulimu. Mulena wa kwa mutulo naabulaile batanga ba Jehova babañata, mi naakenyize babañwi babañata-ñata mwa minganda ya tukufazo. Daniele naapolofitile kuli lika zeo nelika ezahala. Mulena wa kwa mutulo naakonile ‘kusilafaza sibaka sesikenile’ ni “kuzwisa matabelo afiwa kamita” ka kupaleliswa batanga ba Mulimu kulumbeka libizo la Jehova fa nyangela. (Dan. 11:30b, 31a) Hitler mane naasepisize kuli naakabulaya batu ba Mulimu kaufela mwa Germany.

14. Ki mañi yanaabile mulena wa kwa mutulo hamulaho wa Ndwa ya Lifasi Yabubeli? Mutaluse.

¹⁴ Hamulaho wa Ndwa ya Lifasi Yabubeli, mubuso wa Soviet Union ni linaha zeneswalisana ni ona zaba zona mulena wa kwa mutulo, mi mubuso wo wakala kuzamaisa libaka zeñata zene uhapile kwa naha ya Germany. Mi sina mone baezezanga ba Nazi, mubuso wa Soviet Union ni ona neutoile hahulu mutu kaufela yanaakuteka Mulimu wa niti kufita kukuteka muuso.

15. Ki lika mañi zanaaezize mulena wa kwa mutulo Ndwa ya Lifasi Yabubeli hase ifelile?

¹⁵ Nakonyana kuzwa foifelela Ndwa ya Lifasi Yabubeli, mulena wa kwa mutulo yomunca, ili mubuso wa Soviet Union ni linaha zeneswalisana ni ona, akala kunyandisa batu ba Mulimu. Sina mone kupolofitezwi kwa Sinulo 12:15-17, mulena yo naakwalezi musebezi wa kukutaza mi aisa batu ba Jehova babañata-ñata kwa Siberia, ili ko bupilo bwa kwateñi nebutatafezi. Mane kuzwa feela fakalela mazazi a mafelelezo, mulena wa kwa mutulo uzwezipili kupoomokisa “nuka” ya nyandiso kuli apaleliswe musebezi wa batu ba Mulimu kuzwelapili kono upalezwi. *

16. Mubuso wa Soviet Union neutalelelize cwañi bupolofita bobuñozwi kwa Daniele 11:37-39?

¹⁶ Mubale Daniele 11:37-39. Bupolofita bo nebutalelelizwe muta mulena wa kwa mutulo naasika ‘kuteka Mulimu wa bo ndatahe.’ Ka mukwa ufi? Mubuso wa Soviet Union neubata kufelisa bulapeli kaufela; kacwalo neulikile kupaleliswa bulapeli kuba ni maata fahalimwaa batu. Mane kuzwa feela ka 1918, muuso wa Soviet Union neulaezi kuli bana ba likolo balutiwe tuto ya kuli Mulimu haayo. Kono mulena wa kwa mutulo yo naafile cwañi “kanya ku mulimu wa libaka za silelezo”? Mubuso wa Soviet Union neuitusisize masheleñi amañata-ñata kutiisa mpi yaona ni kupanga  lilwaniso za ndwa zeñata-ñata, zemaata. Hamulaho wa nako, mulena wa kwa mutulo ni mulena wa kwa mboela baikubukanyeza lilwaniso zeñata zenekona kubulaya batu babañata-ñata!

17. “Nto yenyenyisa yetahisa sinyeho” ki nto mañi?

¹⁷ Mulena wa kwa mutulo usebelisani hamoho ni mulena wa kwa mboela ka ‘kutoma nto yenyenyisa yetahisa sinyeho.’ (Dan. 11:31) “Nto yenyenyisa” yeo ki kopano ya UN.

18. Ki kabakalañi kopano ya UN haitaluswa kuli ki “nto yenyenyisa”?

¹⁸ Kopano ya UN italuswa kuli ki “nto yenyenyisa” bakeñisa kuli iipapata kuli yakona kutahisa kozo mwa lifasi kaufela, hailifo ki Mubuso wa Mulimu feela okona kueza cwalo. Mi bupolofita bubonisa kuli nto yenyenyisa yeo ‘itahisa sinyeho’ kakuli kopano ya UN ikalwanisa ni kuyundisa bulapeli kaufela bwa buhata.—Mubone chati yeli, “Malena Bababeli Babalwanisana Mwa Nako ya Mafelelezo.”

19-20. (a) Ki kabakalañi halutokwa kuziba litaba zeneezahezi kwamulaho zeo? (b) Ki puzo mañi yeluka nyakisisa mwa taba yetatama?

¹⁹ Kuziba litaba zeo ki kwa butokwa kakuli kulutusa kuutwisisa kuli bupolofita bwa Daniele bobubulela za mulena wa kwa mutulo ni mulena wa kwa mboela nebutalelelizwe mwahalaa 1870 ni 1991. Kacwalo, lunani buikolwiso bwa kuli litaba zeñwi zesiyezi ka za bupolofita bo, ni zona likatalelezwa.

²⁰ Mubuso wa Soviet Union neuwile ka silimo sa 1991. Kacwalo, ki mañi mulena wa kwa mutulo kacenu? Puzo yeo ikaalabiwa mwa taba yetatama.