Bañoli ba Keleke—Kana N’e Li Bayemeli ba Liniti za Bibele?

Ni ko mu ipala kuli mu Bakreste kamba ha mu ipali cwalo, mo m’u ngela Mulimu wa mwa Bibele, Jesu, ni Bukreste ku kana ku kukuelizwe ki bona. Yo muñwi ku bona n’a bizwa kuli Golden-Mouthed (Mukutazi yo Mutuna); yo muñwi yena n’a bizwa kuli Great (yo Mutuna). Kaufela bona se ba talusizwe kuli ki bona “bayemeli ba batuna ba bupilo bwa Kreste.” Ki bomañi bona bao? Ki bayeyi ba za bulapeli, bañoli, baituti ba za bulapeli, ni baluti ba za mihupulo ya batu ba kwakale ba ba kukuelize hahulu mihupulo ya kacenu ye twi ki ya Sikreste—bona Bañoli ba Keleke.

DEMETRIOS J. Constantelos, caziba wa lituto za bulapeli bwa Greek Orthodox u ipapata kuli: “Bibele haki fona fo li felela Linzwi la Mulimu. Moya o Kenile o patulula Linzwi la Mulimu ha u koni ku ba fela mwa buka.” Ki sifi simbule se siñwi se si sepahala sa sinulo ya Mulimu? Mwa buka ya hae ye bizwa Understanding the Greek Orthodox Church, Constantelos u pihelela kuli: “Sizo Se Si Kenile ni Mañolo a Kenile [li] ngiwa ku ba likalulo z’e peli ze buyelezwi ki Mulimu.”

Mutomo wa “Sizo Se Si Kenile” seo u kopanyeleza lituto ni ze ñozwi za Bañoli ba Keleke. Ne ba li baituti ba za bulapeli ni ba za mihupulo ya batu ba ba twi ki Bakreste be ne ba pilile mwahal’a lilimo za mwanda wa bubeli ni wa buketalizoho C.E. Ba kukuelize hahulu cwañi muhupulo wa cwale wa ba ba twi ki Bakreste? Kana ne ba kumalezi kwa Bibele mwa lituto za bona? Mulateleli wa Jesu Kreste u lukela ku ba ni mutomo mañi o tiile wa niti ya Bukreste?

Simuluho ya Bona

Mwahal’a lilimo za mwanda wa bubeli C.E., be ne ba ipala ku ba Bakreste ne ba sweli ku lwanela tumelo ya bona kwa banyandisi ba Maroma hamoho cwalo ni bakwenuheli ba lituto za Keleke. Kono yeo ne li nako ya mihupulo ye miñata-ñata ya baituti ba za bulapeli. Likomano za bulapeli ka za “bumulimu” bwa Jesu ni ka za mo u inezi moya o kenile ni misebezi ya ona ne li tahisize ze ñata kwand’a fela ku kauhana kwa bocaziba. Ku sa utwana ko ku buhali ni ku fapahana ko ku fitelezi ka za ze twi ki lituto za Sikreste kwa yamba hahulu ku yo fita mwa likalulo za bupolitiki ni za lizo. Fokuñwi ne li tisanga misunga, petuhelo, mikwangalakanyi ya sicaba, mane ni lindwa. Caziba wa litaba ze ezahezi ya bizwa Paul Johnson u ñola kuli: “Bukreste [bwa bukwenuheli] ne bu kalisize ka mifilifili, likañi ni lifapahano, mi bwa zwelapili cwalo. . . . Kwa ata mihupulo ya bulapeli ye miñata-ñata mwa linaha za fahali ni za kwa upa  wa Mediteranea mwa lilimo za mwanda wa pili ni wa bubeli AD, ili ku satalala kuli li iñatafaze. . . . Kacwalo, ku zwelela kwa makalelo, ne ku na ni mifuta-futa ya Bukreste bo ne bu lumelelana fela fo kunyinyani.”

Mwa lilimo zeo, bañoli ni bayeyi be ne ba ikutwa kuli ne ku tokwahala ku talusa lituto ze twi ki za Sikreste ka ku itusisa tuto ya mihupulo ya batu ba kalisa ku ata. Kuli ba kolwise bahedeni ba ba itutile be ne ba sa z’o kena mwa “Bukreste,” bañoli ba za bulapeli ba ba cwalo ba itinga hahulu fa libuka za kwamulaho za Sigerike ni za Sijuda. Ku kalisa ka Justin Martyr (c. 100-165 C.E.), ya n’a ñozi mwa puo ya Sigerike, be ne ba ipala ku ba Bakreste ba talifa hahulu mwa ku itwaeza lituto za mihupulo ya batu za sizo sa Sigerike.

Mukwa w’o wa beya miselo mwa libuka za Origen (c. 185-254 C.E.), ili muñoli wa Mugerike wa kwa Alexandria. Taba ya n’a ñozi Origen ye bizwa On First Principles n’e li ya pili ya buikatazo bo bu lelilwe bwa ku talusa lituto ze mutomo ze twi ki za Sikreste ka tuto ya mihupulo ya batu ya Sigerike. Mukopano wa keleke wa kwa Nicaea (325 C.E.), o ne u likile ku talusa ni ku toma “bumulimu” bwa Kreste, n’e li ona o zwile mubano o ne u ekelize kwa kukuezo ya ku talusa lituto ze twi ki za Sikreste. Mukopano w’o wa kalisa nako yeo ku yona mikopano kaufela ya keleke ne i bata ku talusa lituto ka ku nonga luli.

Bañoli ni Babuleli

Eusebius wa kwa Sesarea, ya n’a kalile ku ñola ka nako ya Mukopano wa keleke wa pili wa kwa Nicaea, n’a ezize sango ni Mulena Constantine. Ka lilimo ze fitelela hanyinyani ze mwanda ku zwa fa Mukopano wa keleke wa kwa Nicaea, baituti ba za bulapeli, buñata ku bona ili be ne ba ñozi ka ku itusisa puo ya Sigerike, ba tahisa tumelo ye ne i ka taluhanya Bukreste, ili yona ya Silalu. Ne ba konile ku eza cwalo hamulaho wa ku eza likañi le lituna ka nako ye telele. Ya zwile hahulu mubano ku bona bao n’e li Athanasius, ili bishopu wa muñañatoho wa kwa Alexandria, ni baeteleli ba balalu ba keleke ba kwa Capadocia, kwa Asia Minor, bona bo Basil yo Mutuna, munyan’a hae Gregory Nyssa, ni Gregory wa kwa Nazianzus, yena mulikan’a bona.

Bañoli ni bakutazi ba mwa nako yeo ba cuuka hahulu mwa ku kolwisa. Gregory wa kwa Nazianzus ni John Chrysostom (ili ku talusa kuli “Mubuleli yo Mutuna”) mwa puo ya Sigerike hamoho ni Ambrose wa kwa Milan ni Augustine wa kwa Hippo mwa puo ya Silatini n’e li babuleli ba batuna hahulu. Ne ba li bocaziba ba lika ze bulezwi ni ze ñozwi ze kutekeha ni ku tuma hahulu za mwa linako zeo. Augustine n’e li yena muñoli ya n’a na ni hahulu kukuezo mwa nako yeo. Za n’a ñozi za bulapeli li kukuelize hahulu muhupulo wa kacenu o twi ki wa Sikreste. Jerome, caziba ya itutile hahulu ili ya kutekeha wa ka nako yeo, n’e li yena luli ya n’a tahisize kuli ku tolokiwe Bibele ya Vulgate ya Silatini ku zwa mwa lipuo za kwa makalelo.

Nihakulicwalo, lipuzo ze tuna ki ze: Kana Bañoli ba Keleke bao ne ba kumalezi hahulu kwa Bibele? Kana ne ba kumalezi kwa Mañolo a buyelezwi mwa lituto za bona? Kana ze ba ñozi za kona ku etelela hande mutu kuli a be ni zibo ye nepahezi ya za Mulimu?

Kana Ne Li Lituto za Mulimu kamba za Butu?

Cwanoñu fa, Metropolitan Methodius, wa Keleke ya Sigerike wa kwa Pisidia n’a ñozi buka ye bizwa The Hellenic Pedestal of Christianity mo n’a bata ku bonisa kuli mutomo wa cwale  wa muhupulo o twi ki wa Sikreste ne u zwelela fa sizo ni mihupulo ya Sigerike. Mwa buka yeo, u itumelela ka ku sa zina-zina kuli: “Ibat’o ba Bañoli ba Keleke kaufela ba ba zibahala hahulu ne b’a nga likuka za Sigerike kuli ki za butokwa hahulu, mi ba li kalima kwa lizo za Sigerike sa kwakale, ili ku itusisa zona kuli ba utwisise ni ku talusa ka ku nepahala liniti za Sikreste.”

Ka mutala, mu nyakisise muhupulo wa kuli Ndate, Mwana, ni moya o kenile ba eza Silalu. Buñata bwa Bañoli ba Keleke hamulaho wa mukopano wa keleke wa kwa Nicaea ba kumalela hahulu tumelo ya Silalu. Ze ne ba ñozi ni ku talusa ne li itusisizwe hahulu mwa ku tahisa kuli tuto ya Silalu i be tuto ye mutomo ya Krestendomu. Kono kana tuto ya Silalu luli ya fumaneha mwa Bibele? Kutokwa. Kanti he Bañoli ba Keleke bao ne ba i fumani kai? Buka ye bizwa A Dictionary of Religious Knowledge i talusa kuli ba bañata ba li tuto ya Silalu “ki tuto ye fosahezi, ye kalimilwe kwa bulapeli bwa sihedeni, ili ye suñilwe mwa tumelo ya Sikreste.” Mi buka ye bizwa The Paganism in Our Christianity i tiisa kuli: “Tuto [ya Silalu] kaufela i zwelela kwa lizo za sihedeni.” *—Joani 3:16; 14:28.

Kamba mu nyakisisise tuto ya ku sa shwa kwa moyo, ili tumelo ya kuli kalulo ye ñwi ya mutu y’a zwelapili ku pila mubili ha se u shwile. Hape, Mabishopu ne ba zamaisize hahulu za ku tomiwa kwa muhupulo wo kwa bulapeli bo ne bu sa luti za ku banduka lifu kwa moyo. Bibele i bonisa hande-nde kuli moyo wa kona ku shwa, ha i li: “Moya [“moyo,” NW] o eza sibi, ki ona o ka shwa.” (Ezekiele 18:4) Bañoli ba Keleke bao ne ba tomile kai tumelo ya kuli moyo ha u shwi? New Catholic Encyclopedia i li: “Muhupulo wa Sikreste ka za moyo wa mutu wa moya o n’o bupilwe ki Mulimu ni ku beiwa kwa ona mwa mubili ka nako ya ku itwala ili ku eza mutu mutumbi ku ba ya pila ne u tahile hamulaho  wa ku sebelezwa teñi ka nako ye telele ki mihupulo ya batu ya Sikreste. Ki Origen kwa Upa ni St. Augustine kwa Wiko fela be ne ba amuhezi tumelo ya kuli moyo ki nto ya moya, mi hape ki bona fela be ne ba tahisize muhupulo ka za mo u inezi moyo. . . . [Tuto ya Augustine] . . . ne i zamaisizwe hahulu (ku kopanyeleza cwalo ni mafosisa a mañwi) ki lituto za mihupulo ya batu za Plato.” Mi magazini ye bizwa Presbyterian Life i li: “Tuto ya ku sa shwa kwa moyo ki muhupulo wa Sigerike, ili tuto ye ne i tomilwe mwa bulapeli bwa kwakale bo bu sa swalehi hande mi ne bu talusizwe ki Plato, muituti wa mihupulo ya batu.” *

Mutomo O Tiile wa Niti ya Sikreste

Mane ni hamulaho wa tatubisiso ye kuswani ya simuluho ya Bañoli ba Keleke, ku kopanyeleza cwalo ni lisimuluho za lituto za bona, ki swanelo ku buza kuli, Kana Mukreste y’a sepahala wa swanela ku toma z’a lumela fa lituto za Bañoli ba Keleke? Ha lu tuheleleñi Bibele i fe kalabo.

Taba ki kuli yena Jesu Kreste ka sibili n’a hanisize ku itusisa lilumbatina la bulapeli la “Ndate” ha n’a ize: “Mu si ke mwa biza mutu fafasi kuli ki ndat’a mina; kakuli ndat’a mina ki a li muñwi, Yena ya inzi kwa lihalimu.” (Mateu 23:9) Ku itusisa pulelo ya “Ndate” ili ku talusa mutu ufi kamba ufi wa bulapeli haki kwa Sikreste mi ha ku si ka toma fa Mañolo. Linzwi la Mulimu ne li felizwe ku ñolwa ibat’o ba mwa 98 C.E. ili fa n’a felelizwe ku ñolwa mañolo a muapositola Joani. Kacwalo, Bakreste ba niti ha ba tokwi ku itinga ku mutu ufi kamba ufi ku ba yena simbule sa mañolo a buyelezwi. Ba mamela ku sa ‘felisa mulao wa Mulimu’ kabakala lizo za butu. Ku tuhelela sizo sa butu ku ba mwa sibaka sa Linzwi la Mulimu ku lubeta kwa moya. Jesu n’a lemusize kuli: “Sibofu ha si zamaisa sibofu se siñwi, bubeli bwa zona li ka wela mwa mukoti.”—Mateu 15:6, 14.

Kana Mukreste u tokwa mañolo a sili kwand’a Linzwi la Mulimu le li mwa Bibele? Kutokwa. Buka ya Sinulo i fa temuso ye ka za ku sa ekeza nto ifi kamba ifi kwa litaba ze buyelezwi: “Mutu h’a ka ekeza kwa manzwi ao, Mulimu u ka mu ekeleza fateñi likozi ze ñozwi mwa buka ye.”—Sinulo 22:18.

Niti ya Sikreste i iputezi mwa Linzwi la Mulimu le li ñozwi, yona Bibele. (Joani 17:17; 2 Timotea 3:16; 2 Joani 1-4) Ku li utwisisa hande ha ku si ka itinga fa lituto za silifasi. Ka za batu be ne ba likile ku talusa Mañolo a Mulimu ka ku itusisa butali bwa butu, kwa swanela ku kutela ku buza lipuzo za n’a buzize muapositola Paulusi kuli: “Wa butali u kai? Muñoli u kai? Mupihakañi wa linako ze za cwale u kai? Ha ni li, Mulimu u fetuzi butali bwa lifasi ku bu eza butanya?”—1 Makorinte 1:20.

Hape, puteho ya niti ya Sikreste ki “musumo ni sehezo ye seheza niti.” (1 Timotea 3:15) Baokameli ba yona ba bukeleza bukeni bwa lituto za bona mwahal’a puteho, ili ku tibela lituto lifi kamba lifi ze silafaza ku sa icocomeza teñi. (2 Timotea 2:15-18, 25) Ha ba lumelezi mwa puteho ‘bapolofita ba buhata, baluti ba buhata, ni lituto ze sinya.’ (2 Pitrosi 2:1) Baapositola ha se ba shwile, Mabishopu bao ba tuhelela “mioya ye puma, ni lituto za badimona” ku toma mwa puteho ya Sikreste.—1 Timotea 4:1.

Ze tisizwe ki bukwenuheli bo za iponelwa mwa Krestendomu kacenu. Litumelo ni lituto za yona li shutanela kwahule-hule ni niti ya Bibele.

[Litaluso za kwatasi]

 [Mbokisi/Siswaniso se si fa likepe 18]

BAÑOLI BA KWA CAPPADOCIA

Muñoli ya bizwa Kallistos, yo muñwi wa ba ba na ni tamo ya bulapeli u li: “Keleke ya Orthodox . . . i kuteka hahulu bañoli ba mwa lilimo za mwanda wa bune, sihulu bao i biza kuli ki ‘ba balalu ba Batuna ka ku Fitisisa.’ Bona bao ki bo Gregory wa kwa Nazianzus, Basil yo Mutuna, ni John Chrysostom.” Kana bona Bañoli ba Keleke bao ne ba tomile lituto za bona fa Mañolo a buyelezwi? Buka ye bizwa The Fathers of the Greek Church i bulela cwana ka za Basil yo Mutuna: “Za n’a ñozi li bonisa kuli mwa bupilo bwa hae kaufela, n’a swalisani hahulu ni Plato, Homer, ni bocaziba ba litaba ze ezahezi ni babuleli ba lifanu, mi bao kaniti luli ne ba susuelize muñolelo wa hae. . . . Basil n’a sa li ‘Mugerike.’” Gregory wa kwa Nazianzus ni yena n’a li cwalo. “Ku yena, tulo ni m’ata a Keleke n’a ka boniswa hande-nde ka ku amuhela lizo kamukana za Maroma ni Magerike.”

Caziba Panagiotis K. Christou u ñola cwana ka za batu ba balalu bao: “Fokuñwi niha ba lemusa ka za ku swasiwa ka ‘tuto ya butali ni ka ze si na tuso’ [Makolose 2:8]—ilikuli ba lumelelane ni taelo ya Testamente ye Nca—ka nako ye swana ba ituta ka cisehelo tuto ya mihupulo ya batu ni milao ye swanela ya muzamao mane ni ku susueza ba bañwi ku ituta zona.” Kwa iponelwa kuli baluti ba keleke ba ba cwalo ne b’a nga kuli Bibele ne i si ka likana mwa ku yemela mihupulo ya bona. Esi mwendi ku bata mitomo ye miñwi ya m’ata kwa bona ku talusa kuli lituto za bona ne li siyo mwa Bibele? Muapositola Paulusi n’a lemusize Bakreste ba Siheberu kuli: “Mu si ke mwa keluswa ki lituto ze ñata za kusili.”—Maheberu 13:9.

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

© Archivo Iconografico, S.A./CORBIS

[Mbokisi/Siswaniso se si fa likepe 20]

CYRIL WA KWA ALEXANDRIA MUÑOLI WA KELEKE WA LIKAÑI

Cyril wa kwa Alexandria ki yo muñwi wa Bañoli ba Keleke ba likañi hahulu (c. 375-444 C.E.). Caziba wa litaba ze ezahezi za keleke ya bizwa Hans von Campenhausen u mu talusa ku ba mutu y’a “ngangatezi toho, wa mifilifili, ni wa mano a’ maswe, kabakala ku bubana kwa musebezi wa hae ni butuna bwa situlo sa hae.” Hape u ekeza kuli “n’a s’a ngi nto ifi kamba ifi ku ba ye lukile konji fela ha ne i ka mu tusa mwa ku ekeza kwa m’ata a hae . . . Mikwa ya hae ye situhu ili ye si ka luka ne i sa mu sisitangi.” Cyril ha n’a sa li bishopu wa kwa Alexandria, n’a itusisize likweta ni busawana kuli a tulule bishopu wa kwa Constantinople. Kutwi ki yena ya n’a bulaile ha situhu caziba wa mihupulo ya batu ya zibahala hahulu ya bizwa Hypatia ka 415 C.E. Campenhausen u bulela cwana ka za libuka za Cyril za lituto za keleke: “N’a kalisize mukwa wa ku atula lipuzo za litumelo isi ka ku itusisa fela Bibele sina yona mutomo kono ka ku itusisa manzwi a swanela a ba bañwi ni manzwi a mañwi a kubukanyizwe a bocaziba ba bañwi.”

[Siswaniso se si fa likepe 19]

Jerome

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Garo Nalbandian