Ze Ezahezi mwa Bupilo

Ku Tundamena mwa Nzila ya Jehova Ki M’ata ni Tabo ya Luna

KA MO LI KANDEKEZWI KI LUIGGI D. VALENTINO

Jehova u eleza kuli: “Nzila ki yona ye, mu zamaye ku yona!” (Isaya 30:21) Ni bile ni sikonkwani sa ku latelela kelezo yeo ni samba na kolobezwa lilimo ze 60 kwamulaho. Bashemi ba ka ne ba tomile mutala wa ku ba sona sikonkwani seo kwamulaho. Ne ba tutezi mwa Cleveland kwa Ohio, U.S.A., ku zwa kwa Italy ka 1921. Teñi k’o ne ba utile bana ba balalu—na, muhulwan’a ka Mike, ni kaizel’a ka Lydia.

BASHEMI ba ka ne ba tatubile bulapeli bo buñata kono kwa nalulelule ba tuhela ka ku zwafa. Kono zazi le liñwi ka 1932, Bondate ne ba nze ba teeleza kwa tukiso ya fa wailesi mwa puo ya si-Italy. N’e li tukiso ya fa wailesi ya Lipaki za Jehova, mi bondate ne ba tabezi ze ne ba utwile. Ba ñolela kwateñi kuli ba fiwe litaba ze ekezehile, mi Paki ya simuluha kwa Italy ya zwa kwa sibaka se situna sa tamaiso sa Lipaki za Jehova mwa Brooklyn kwa New York, a to lu potela. Hamulaho wa puhisano ye nde ye n’e felile lizazi ha li yo pazula, bashemi ba ka ba kolwa kuli ne ba fumani bulapeli bwa niti.

Bondate ni Bome ba kalisa ku fumanehanga kwa mikopano ya Sikreste mi ne ba amuhelanga baokameli ba mupotoloho mwa ndu ya bona. Nihaike kuli ne ni sa li fela mushimani, banna bao ne ba yanga ni na mwa musebezi wa bukutazi mi ba ni ezisa ku nahana ka za ku sebeleza Jehova ka nako ye tezi. Yo muñwi kwa bapoti bao  ki Carey W. Barber, yo cwale s’a li silama wa Sitopa Se Si Busa sa Lipaki za Jehova. Hamulahonyana, ka February 1941, na kolobezwa ni li wa lilimo za buhulu ze 14, mi ka 1944, na kalisa ku sebeleza mwa Cleveland ka ku ba paina. Mike ni Lydia ni bona ba kalisa ku zamaya mwa nzila ya niti ya mwa Bibele. Mike n’a sebelelize Jehova ku fita f’a timelela, mi Lydia u sebelize mwa bukombwa bwa mupotoloho hamoho ni munn’a hae Harold Weidner ka lilimo ze 28. Kacenu, ki likombwa ba ba ipitezi ba ka nako ye tezi.

Tolongo I Tiisa Katulo ya Ka ya ku Tundamena

Kwa makalelo a 1945, na ipumana mwa Chillicothe Federal Prison ya kwa Ohio kakuli lizwalo la ka le li twaelizwe ka Bibele ne li ni ezisa lika ka ku lumelelana ni Isaya 2:4, ye bulela za ku tula mikwale ku i eza mihuma. Ka nako ye ñwi, makwambuyu ba tolongo ne ba lumelezanga Lipaki be ne ba tamilwe ku ba fela ni lihatiso ze tomile fa Bibele li sikai fela ze hasanyizwe ki Lipaki za Jehova. Niteñi, Lipaki ba mwa liputeho ze li bukaufi ba t’o tusa. Fokuñwi, ne ba siyanga lihatiso ze sikai mwa masimu a li bukaufi ni tolongo. Lizazi le li tatama kakusasana, batamiwa ha ne ba nze ba iswa kwa libaka za bona za ku sebeleza teñi, ne ba shwashwatanga lihatiso zeo mi ne ba kona ku li kenya mwa tolongo. Kono ka nako ye ne ni keni mwa tolongo, ne lu lumelezwa ku ba ni lihatiso ze ñata ni ku fita. Ka nako yeo, ne ni itutile luli ku itebuha sico sa kwa moya s’a lukisa Jehova—ili tuto ye ni sa hupula nako kaufela ha ni amuhelanga musulo o munca wa magazini ya Tora ya ku Libelela kamba ya Awake!

Nihaike kuli ne lu lumelezwa ku ezanga mikopano ya luna ya puteho mwa tolongo, be ne ba si Lipaki ne ba sa lumelezwangi ku fumaneha teñi. Niteñi, makwambuyu ba bañwi ba tolongo ni be ne lu li ni bona mwa tolongo ne ba fumanehanga ka sitalifi, mi mane ba sikai ba amuhela niti. (Likezo 16:30-34) Ku potelwa ki A. H. Macmillan ne ku omba-omba luli. Kamita n’a lu kolwisanga kuli nako ye ne lu tanda mwa tolongo n’e si ya mbango kakuli ne i lu twaeleza misebezi ya kwapili. Muzwale wa musupali yani ya lateha n’a ni fitile kwa pilu ni ku tiisa katulo ya ka ya ku zamaya mwa nzila ya Jehova.

Ni Fumana Mulikani

Ndwa ya Lifasi ya II ya fela, lwa lukululwa mwa tolongo, mi na kalisa bupaina, ili bukombwa bwa ka nako ye tezi. Kono ka 1947, bondate ba timela. Kuli ni tuse lubasi, na kalisa ku sebeza mi hape na kona ku fa kalafo ya ku pikita batu—ili musebezi o ne u ka to ni tusa mwahal’a nako ye t’ata yeo na ni musal’a ka ne lu til’o talimana ni yona lilimo ze 30 hamulaho. Kono pili ni kandeke lika ka mo ne li ezahalezi. Pili, ni mi kandekele za musal’a ka.

Zazi le liñwi manzibwana ka 1949 ha ne ni li mwa Ndu ya Mubuso, luwaile lwa lila. Na lu nopa ni ku utwa linzwi le li munati li li: “Ki na Christine Genchur. Ni yo muñwi wa Lipaki za Jehova. Ni tutezi kwa Cleveland ku to bata musebezi, mi ni bata ku swalisana ni puteho.” Ndu ya Mubuso ya luna n’e li kwahule hahulu ni kwa n’a ina, kono ne ni tabezi mo ne li utwahalela linzwi la hae. Kacwalo, na mu kakanyeza ko u inezi muyaho wa luna mi na mu susueza ku taha la Sunda leo, ili lizazi fo ne ni fela ngambolo ya nyangela. La Sunda, ne ni li wa pili ku fita kwa Ndu ya Mubuso, kono ne ni si ka bona kaizeli ye ni sa zibi. Ngambolo ya yo fela cwalo inze ni kelyeka kwa makenelo, kono n’a si ka bonahala. Lizazi le li tatama na mu lizeza luwaile, mi a bulela kuli n’a si ka twaela kale za tanansipoti. Kacwalo na itatela ku mu katanyeza ilikuli ni mu taluseze hande lika.

Na to ziba kuli bashemi ba hae, be ne ba zwa kwa Czechoslovakia, ne ba kalisize ku swalisana ni Baituti ba Bibele hamulaho wa ku bala bukanyana y’e li Where Are the Dead? (Ba Ba Shwile Ba Kai?) Bashemi ba hae ne ba kolobelizwe ka 1935. Ka 1938, bondat’ahe Christine ba ba mutang’a sitopa (bao cwale ba bizwa kuli muokameli ya zamaisa) wa puteho ya Lipaki za Jehova mwa Lymer, mwa Pennsylvania, U.S.A., mi ka 1947, Christine a kolobezwa a li wa lilimo za buhulu ze 16. Ne ku si ka nga nako ye telele mi na lata hahulu kaizeli ya buheha y’o, ya cisehela hahulu za kwa moya. Ne lu nyalani ka la June 24, 1950, mi haisali ku zwiwa f’o, Christine u bile mulikan’a ka ya sepahala, ya tabela kamita ku beya licisehelo za Mubuso wa Mulimu mwa sibaka sa pili. Ni itumela hahulu ku Jehova kuli mulikani  ya sepahala yo n’a lumezi ku nyalana ni na.—Liproverbia 31:10.

Nto ye Komokisa Luli

La November 1, 1951, lwa kalisa ku eza bupaina hamoho. Lilimo ze peli hamulaho, kwa mukopano o mutuna mwa Toledo, Ohio, Muzwale Hugo Reimer ni Muzwale Albert Schroeder ba ambola ni sikwata sa mapaina be ne ba tabela sebelezo ya bulumiwa. Ne lu li ba bañwi ba bona. Lwa susuezwa ku zwelapili ku ezeza bupaina mwa Cleveland, kono kweli ye tatama, lwa amuhela nto ye n’e lu komokisize luli. Ne li memo ya ku ya kwa Sikolo sa Gilead sa Bibele sa Watchtower, se ne si ka kalisa ka February 1954!

Ha ne lu nze lu zamaya ka mota ku ya kwa Sikolo sa Gilead, se ne si li kwa New York mwa South Lansing ka nako yeo, Christine n’a ikalezwi hahulu kuli a kuta-kutela ku ni bulela kuli, “Mu zamaise hanyinyani!” Na li, “Christine, ha lu ka fukuza kwa lubilo fa, u zibe mota i ka yema.” Kono ha se lu fitile kwa sikolo seo, kapili-pili lwa ikutwa ku wa lipilu. Muzwale Nathan Knorr a amuhela sikwata sa baituti ni ku lu pota-potisa mwa sibaka. Hape a talusa mo ne lu kona ku itusiseza hande mezi ni malaiti, ili ku koñomeka kuli ku itusisa hande lika ki mukwa o munde mwa ku babalela licisehelo za Mubuso. Kelezo yeo ne i keni mwa lipilu za luna. Lu sa i sebelisa ni ka nako ye.

Ku Fufela kwa Rio

Hañihañi lwa feza sikolo, mi ka la December 10, 1954, lwa kwela fulai mwa New York City mo ku bata hahulu. Ne lu tabezi hahulu tibelelo ya ku fufa ku ya kwa musebezi wa luna o munca kwa Brazil mwa Rio de Janeiro, mo ku futumala. Ne lu zamaile ni Peter ni Billie Carrbello, ili balumiwa sina luna. Musipili n’o k’a nga lihora ze 24, mi ne lu ka yema mwa Puerto Rico, Venezuela, ni Belém kwa mutulo wa Brazil. Kono bakeñisa butata kwa injini, ne lu konile ku bona Rio de Janeiro inge lu inzi mwa fulai hamulaho wa lihora ze 36. Kono n’e li pono ye nde yeo! Malaiti a muleneñi n’a benya inge madaimani a mafubelu a fa kapeti ye nsu, mi liseli la kweli inge mubala wa silivera la nyandima fa mezi a liabwa la Guanabara.

Lilama ba sikai ba lubasi lwa fa Betele ne ba nze ba lu libelezi kwa libala la fulai. Ha se ba lu amuhezi hande, ba lu isa kwa ofisi ya mutai ka mota, mi lwa ya kwa ku lobala kwa ma-3 ya busihu. Hamulaho wa lihoranyana, mulangu wa ku zuha wa lila ili ku lu hupuza kuli lizazi la luna la pili ka ku ba balumiwa ne li kalisize!

Ku Ituta Tuto Isali kwa Makalelo

Hañihañi lwa ituta tuto ya butokwa. Ne lu iz’o tola kwa ndu ya lubasi lo luñwi lwa Lipaki. Ha ne lu bata ku kuta kwa mutai ka mahutu, ya n’a lu memile a hana a li, “Batili, ha mu koni ku ya; pula ya nela,” mi a lu susueza ka t’ata kuli lu lobale teñi k’o. Ka ku kasheza kwatuko za n’a bulela, na alaba inge ni seha kuli, “Ni ku luna ya nelanga.” Mi honaf’o fela lwa funduka.

Bakeñisa malundu a potolohile Rio, muleneñi kaufela wa talanga mezi a pula ka bubebe, ili ku tahisa munda hañata. Hañihañi ne lu sweli ku puwa mwa mezi a cikiseza mwa mañwele. Bukaufi ni mutai, makululu a fetuha ku ba linuka ze buba ka buhali mi mezi n’a cikiseza fa lifuba za luna. Ha lu yo fita kwa Betele ne lu kolobile. Lizazi le li tatama, Christine a ikutwa hahulu bumaswe mi a kula butuku bwa typhoid fever, bo ne bu mu fokolisize ka nako ye telele. Ka mo ku inezi, ka ku ba balumiwa ba banca, ne lu lukela ku mamela kelezo ya Lipaki ba fa sibaka ba ba yeziseli.

Mihato ya Pili mwa Musebezi wa Bulumiwa ni wa Mupotoloho

Hamulaho wa ku ba ni makalelo a maswe ao, lwa kalisa ka cisehelo bukombwa bwa luna bwa mwa simu. Ne lu balanga tahiso mwa Siputukisi ku mañi ni mañi ye ne lu kopananga ni yena, mi ne ku bonahala  kuli ne lu eza zwelopili ni mwa ku si bulela. Muñ’a ndu n’a ka bulelela Christine kuli, “Na utwa se mu bulela, kono ha ni koni ku utwa se ba bulela ba,” ili ku ni supa. Muñ’a ndu yo muñwi n’a ka bulela ku na kuli, “Na mi utwa, kono ba ha ni ba utwi.” Niteñi, ne lu tabile ku ba ni liñoliso za Tora ya ku Libelela ze fitelela 100 mwa liviki ze sikai za makalelo zeo. Mane, ba sikai kwa baituti ba luna ba Bibele ne ba kolobelizwe mwahal’a silimo sa luna sa pili sa ku ba mwa Brazil, ili ku lu bonisa mitamuno ya m’o musebezi wa bukombwa n’o ka beela hande miselo.

Mwahal’a ma-1950, liputeho ze ñata mwa Brazil ne li sa potelwangi kamita ki baokameli ba mipotoloho kabakala ku sa ba ni mizwale ba ba fitile ku ze konisa ba bañata. Kacwalo, niha ne ni sa ituta puo mi ne ni si ka fa kale ngambolo mwa Siputukisi, na fiwa musebezi wa mupotoloho mwa muleneñi wa São Paulo ka 1956.

Ka ku ba kuli puteho ye ne lu potezi ne i si ka potelwa ki muokameli wa mupotoloho ka lilimo ze peli, batu kaufela ne ba libelezi ngambolo ya nyangela ka cisehelo ye tuna. Kuli ni itukiseze ngambolo yeo, na sehulula maparagilafu a mwa litaba za Tora ya ku Libelela za Siputukisi ni ku li mameka fa mapepa. Ndu ya Mubuso ne i tezi la Sunda leo. Mane batu ne ba inzi ni fa libulelelo, kaufela bona inge ba libelela kezahalo ye tuna yeo. Na kalisa ku fa ngambolo, kamba, ku i bala. Fokuñwi ne ni inukanga, mi ne ni komokile ku bona bote, mane ni banana, ba kuzize tuu. Kaufela bona ne ba nze ba ni ndolyokile ka ku komoka. Na ipulelela kuli: ‘Au, Valentino, u ezize hahulu zwelopili mwa Siputukisi! Batu ba ba teeleza.’ Ha ne ni potezi puteho yeo lilimo-limo hamulaho, muzwale ya n’a li teñi fo ne ni potezi lwa pili a bulela kuli: “Kana mu sa hupula ngambolo ya nyangela ye ne mu file yani? Ha ku na ni se si kana se ne lu utwile.” Na itumelela kuli ni na ne ni si ka utwisisa buñata bwa ngambolo yani.

Mwa silimo sa pili seo mwa musebezi wa mupotoloho, hañata ne ni balanga Zakaria 4:6. Manzwi a li, ‘Hasi ka m’ata kono ki ka moya wa ka,’ n’a ni hupulisanga kuli moya wa Jehova ne li ona luli o n’o zwisezapili musebezi wa Mubuso. Mi n’o zwezipili luli ku si na taba ni mapalelwi a luna a n’a iponelwa ka bunolo.

Matata ni Limbuyoti mwa Musebezi

Ku eza musebezi wa mupotoloho ne ku ama ku potoloha naha lu nze lu shimbile taipi, mambokisi mo ku na ni lihatiso, masutukesi, ni mikotana ya libuka. Christine ka butali n’a balanga libyana za luna ili ku bona kuli ne lu si ka siya nto ifi kamba ifi ha ne lu zwa mwa mbasi ye ñwi ku matela ku ye ñwi. Kuli lu yo fita ko ne lu ya, ne lu na ni ku zamaya ka mbasi ka lihora ze 15 ka ku itusisa mikwakwa ye tezi masila. Fokuñwi, ne ku sabisa, sihulu limbasi ze peli ze n’e liba mwa libaka ze shutana ha ne li sila ka nako ye swana fa mutano o si ka tiya hahulu, ili ku sila ka ku kumbana hahulu. Fokuñwi ne lu zamayanga ka sitima, sisepe, ni ku pahama fa lipizi.

Ka 1961, lwa kalisa ku eza musebezi mwa likiliti, ili ku zamayanga ku zwa mwa mupotoloho wa pili ku ya ku o tatama ku fita ku potela puteho ni puteho. Hañata manzibwana, ne lu buhisanga mafilimu a tahisizwe ki kopano ya Jehova, mi ne lu a buhisezanga mwa libaka ze shutana-shutana. Hañata ne lu na ni ku eza lika kapili-pili ilikuli lu palelwise milelo ya babusi ba bulapeli ba fa sibaka, be ne ba likanga ku lu kwalela ku bonisa mafilimu ao. Mwa tolopo ye ñwi, yo muñwi wa babusi ba bulapeli a hapilikeza ka buhali muñ’a muyaho kuli a si ke a lu lumeleza ku itusisa muyaho wa na lu lumelelize ku itusisa. Ha se ku fitile mazazinyana a ku bata-bata, lwa fumana sibaka se siñwi, kono ha ku na ye ne lu bulelezi mi lwa zwelapili ku memela bote kwa sibaka sa makalelo. Tukiso i si ka kalisa kale, Christine a ya kwa muyaho w’o ni ku etelela kwa sibaka se sinca be ne ba bata ku buha filimu yeo. Manzibwana ao, batu ba 150 ne ba buhile filimu yeo, ye ne i na ni toho ye swanela y’e li The New World Society in Action.

Nihaike kuli musebezi wa mupotoloho mwa libaka ze shambani n’o li t’ata fokuñwi, mizwale ba ba ishuwa be ne ba pila teñi k’o ne ba itebuhanga hahulu ku ba potela mi ne ba lu amuhelanga hande mwa mandu a bona a kutekeha. Kabakaleo, ne lu itumelanga ku Jehova kuli ne lu konanga ku ba ni bona. Ku eza silikani ni bona kwa lu tiseza limbuyoti. (Liproverbia 19:17; Hagai 2:7) Kacwalo, ne lu swabile hahulu kuli hamulaho wa ku sebeleza mwa Brazil ka lilimo ze 21, mazazi a luna a bulumiwa a fela!

 Mwa Kozi, Jehova N’a Lu Bonisize Nzila

Ka 1975, Christine a y’o pazulwa. Lwa zwelapili mwa musebezi wa luna wa mupotoloho, kono buikangulo bwa Christine bwa kutela hahulu kwatasi. Lwa bona kuli ku hande hahulu ku kutela kwa United States kuli a yo alafelwa teñi. Ka April 1976, lwa fita kwa California mwa Long Beach, mi lwa yo ina ni boma. Ha se lu pilile mwa naha i sili ka lilimo ze mashumi a mabeli, ne lu sa zibi mwa ku talimanela ni muinelo wo. Na kalisa musebezi wa ku pikitanga batu, mi mali e ne ni fumana mwa musebezi w’o a lu pilisa. Ba muleneñi wa California ba fumanela Christine sibaka mwa sipatela, kono teñi k’o, a zwelapili ku fokola ka zazi ni zazi kakuli madokota ne ba hana ku mu alafa ku si na ku mu pompela mali. Ka ku ziyeleha cwalo, lwa kupa Jehova kuli a lu etelele.

Manzibwana a mañwi ha ne ni li mwa sebelezo ya mwa simu, na bona ofisi ya dokota, mi ka sipundumukela, na ikatulela ku kena mwateñi. Dokota y’o niha n’a itukiseza ku ya kwa ndu, a ni lumeleza ku kena mwa ofisi ya hae, mi lwa ambola ka lihora ze peli. Kihona a ni bulela kuli: “Ni itebuha hahulu musebezi o mu eza ka ku ba balumiwa, mi ni ka alafa musal’a mina ku si na tifo ni ka ku sa pompela mali.” Ne ni palezwi ku lumela ze ne ni utwile.

Dokota ya musa y’o, ya n’a li caziba ya kutekeha, a isa Christine kwa sipatela kwa n’a sebeleza, mi ka pabalelo ya hae ye nde, a kalisa ku anguluka. Ne lu itebuhile hahulu kuli Jehova n’a lu bonisize nzila mwahal’a nako ye t’ata yani!

Misebezi ye Minca

Christine ha n’a nze a kutelwa ki m’ata, lwa eza bupaina mi ne lu tabile ka za ku tusa batu b’a sikai mwa Long Beach ku fita fa ku ba balapeli ba Jehova. Ka 1982, lwa memiwa ku eza musebezi wa mupotoloho mwa United States. Ne lu itumelanga hahulu ku Jehova ka zazi kuli n’a itusisize luna hape mwa musebezi wa mupotoloho—ili mufuta wa bukombwa o ne lu lata. Ne lu sebelize mwa California, mi kihona lu sebeleza ni mwa New England, ili mwa mupotoloho mo ne ku na ni liputeho ze bulela puo ya Siputukisi. Hamulaho, ni Bermuda ya ba mwa mupotoloho w’o.

Hamulaho wa lilimo z’e ne ze wetulusa, lwa fiwa musebezi o muñwi. Lwa kupiwa ku eza bupaina bo bu ipitezi ko ne lu tabela kaufela. Nihaike kuli ne lu swabile ku tuhela musebezi wa mupotoloho, ne lu tundamezi ku zwelapili ni musebezi wa luna o munca. Kono neikaba kai? Ha ne lu sa li mwa musebezi wa bulumiwa, ne ni lemuhile kuli puteho ya Siputukisi kwa Massachusetts mwa New Bedford ne i tokwa tuso. Kacwalo, lwa liba kwa New Bedford.

Ha ne lu fitile teñi, puteho ya lu ezeza mukiti o mutuna wa kamuhelo. Nto yeo ne i lu ezisize ku ikutwa kuli lwa itebuhiwa! Ya lu enga-engisa miyoko. Bosinyalana ba banca ba ba na ni twana to tubeli ba lu lumeleza ku ina ni bona ku fitela lu fumana kwa ku ina. Jehova luli n’a fuyozi musebezi wa bupaina bo bu ipitezi ka mo ne lu si ka libelela. Haisali ku zwiwa ka 1986, lu tusize batu ba 40 mwa tolopo ye ku fita fa ku ba Lipaki. Ki lona lubasi lwa luna lwa kwa moya. Hape, ni bile ya tabile ku bona mizwale ba fa sibaka baketalizoho ha ba fita fa ku ba balisana ba ba lilato ba mutapi. Ku bile inge kuli lu ezize musebezi o beya siselo wa mwa bulumiwa.

Ha lu iheta, lu tabela kuli lu sebelelize Jehova ku zwelela kwa bwanana ni ku eza niti ku ba mupilelo wa luna. Ki niti kuli cwale se lu sweli ku talimana ni busupali ni bufokoli, kono ku tundamena mwa nzila ya Jehova i sa li m’ata ni tabo ya luna.

[Siswaniso se si fa likepe 26]

Ha ne lu sa zo fita mwa Rio de Janeiro

[Siswaniso se si fa likepe 28]

Lubasi lwa luna lwa kwa moya mwa New Bedford, Massachusetts