Mahasimone ni Ze Ne Ba Siile

JESU ha n’a li fa lifasi-mubu, bulapeli bwa Sijuda ne bu aluhani ku ba likwata ze lwanisana, ili ze n’e kangisanela ku zamaisa batu. W’o ki ona muinelo o boniswa mwa litaba za Evangeli ni mwa litaba za n’a ñozi Josephus, Mujuda ya li caziba wa litaba ze ezahezi wa mwa lilimo za mwanda wa pili.

Bafalisi ni Basaduki ha ba tahiswa f’o, ba boniswa ku ba ba ba m’ata, be ne ba kona ku kukueza mibonelo ya nyangela ka ku fita mane fa sipimo sa ku hana Jesu ku ba yena Mesiya. (Mateu 15:1, 2; 16:1; Joani 11:47, 48; 12:42, 43) Nihakulicwalo, likwata ze peli ze kukueza zeo ha li si ka bulelwa mwa Mañolo a Siheberu.

Josephus u bulela pili za Basaduki ni Bafalisi mwa litaba za mwahal’a lilimo za 200 B.C.E. ni 100 B.C.E. Mwahal’a nako yeo buñata bwa Majuda ne ba komiwa ki lizo za Sigerike ni lituto za bona za ku ikupulela. Kohano mwahal’a lituto za Sigerike ni bulapeli bwa Sijuda n’e i hulile hahulu muta babusi ba lusika lwa Seleukisi ne ba silafalize tempele ya mwa Jerusalema ka ku i neela ku Zeusi. Mueteleli y’a m’ata wa Mujuda, Judasi Makabaeusi, wa lubasi lo ne lu bizwa Hasimone, n’a etelezi mpi ya bakwenuheli ye n’e lukuluzi tempele kwa m’ata a Magerike. *

Mwa lilimonyana ze n’e latelezi petuhelo ni tulo ya ba Makabaeusi ne ku bile ni tengamo ya ku eza likwata ze n’e tomile fa mihupulo ye kangisana, sikwata ni sikwata ne si lwanela ku hapa sitopa se situna ka ku fitisisa sa Majuda. Kono ki kabakalañi mukwa wo ha ne u hulile? Ki kabakalañi bulapeli bwa Sijuda ha ne bu til’o aluhana cwalo? Kuli lu alabe, ha lu tatubeñi litaba ze ama Mahasimone.

Ku Ekezeha kwa Tukuluho ni Ku Sa Swalisana

Hamulaho wa ku fita fa sikonkwani sa hae sa za bulapeli sa ku kutisa bulapeli kwa tempele ya Jehova, Judasi Makabaeusi a ba wa bupolitiki. Kacwalo, Majuda ba bañata ba lisela ku mu latelela. Niteñi, a zwelapili ku lwanisa babusi ba mwa lusika lwa Seleukisi, a eza tumelelano ni Roma, mi a bata ku toma Naha ya Majuda ye lukuluhile. Hamulaho wa ku silahiwa kwa Judasi mwa ndwa, munyan’a hae Jonatani ni muhulwan’a hae Simoni ba zwelapili ku lwana. Kwa makalelo babusi ba mwa lusika lwa Seleukisi ne ba lwanisize ka t’ata ba lusika lwa Makabaeusi. Kono hañi-hañi, babusi ba lumelelana ku za bupolitiki, ili ku fa mutu ni munyan’a hae ba Mahasimone m’atanyana a ku ipusa.

Niha ne ba li ba simuluho ya buprisita, ha ku na Muhasimone y’a kile a ba muprisita yo muhulu. Majuda ba bañata ne ba ikutwile kuli situlo seo si lukela ku yoliwa ki baprisita ba lusika lwa Zadoki, y’a kile a ketiwa ki Salumoni ku ba muprisita yo muhulu. (1 Malena 2:35; Ezekiele 43:19) Jonatani n’a itusisize ndwa ni mano ku susueza babusi ba mwa lusika lwa Seleukisi  kuli ba mu kete ku ba muprisita yo mutuna. Kono hamulaho wa lifu la Jonatani, muhulwan’a hae Simoni n’a petile ze ñata ni ku fita. Mwa September ya 140 B.C.E., mulao wa butokwa n’o tomilwe mwa Jerusalema, o n’o bulukilwe fa matapa a kopa ka mukwa wa Sigerike: “Mulena [Demetriusi] [mubusi wa Magerike wa mwa lusika lwa Seleukisi] a mu hulisa [Simoni] ku mu eza yena muprisita yo muhulu, a mu eza yo muñwi wa Balikani ba hae ni ku mu hulisa hahulu. . . . Majuda ni baprisita ba lumezi kuli Simoni a be yena mueteleli wa bona kuya-ku ile, a nz’a li yena muprisita yo muhulu cwalo ku fitela fo ku ta fumanehela mupolofita ya sepahala.”—1 Makabaeusi 14:38-41 (buka ya litaba za kwaikale ye si ka buyelelwa).

Kacwalo, situlo sa Simoni sa ku ba mubusi ni muprisita yo muhulu—ku yena ni ba ba simuluhile ku yena—ne si amuhezwi ki babusi ba bazwahule ba mwa lusika lwa Seleukisi ni “Kopano ye Tuna” ya batu ba habo yena. Yeo ne i bile cinceho ye tuna. Sina mwa n’a ñolezi caziba wa litaba ze ezahezi Emil Schürer, tamaiso ya bupolitiki ha n’e tomilwe mwa lusika lwa Mahasimone, “buiyakato bwa bona bo butuna ne si bwa talelezo ya Torah [Mulao wa Majuda] kono ne li bwa ku bukeleza ni ku yandulula m’ata a bona a ku busa.” Nihakulicwalo, ka ku tokomela ku sa foseza Majuda, Simoni n’a itusisize lilumbatina la “mubusi wa sicaba,” mwa sibaka sa “mulena.”

Haki batu kaufela be ne ba tabisizwe ki mukwañuli wa Mahasimone wa ku zamaisa za bulapeli ni za bupolitiki mwa sibeli sa zona. Ka ku ya ka bocaziba ba bañata, ki ka yona nako yeo ne ku ezizwe kopano ye n’e bizwa Qumran. Muprisita wa lusika lwa Zadoki, y’a n’a lumelwa ku ba yena “Muluti wa Ze Lukile” y’a bulezwi mwa litaba ze ne ñozwi ki sikwata sa kwa Qumran, n’a zwile mwa Jerusalema ni ku etelela sikwata sa bahanyezi mwa lihalaupa la Judea bukaufi ni Liwate la Dead Sea. O muñwi wa Miputo ya kwa Liwate la Dead Sea, o fa maikuto fa buka ya Habakuki, u nyaza “Muprisita ya Maswe ya n’a bizwa ka libizo la niti kwa makalelo, kono ili ya n’a bile ni pilu ya buikangabeki ha n’a busize mwa Isilaele.” Baituti ba bañata ba lumela kuli Jonatani kamba Simoni kaufela ne ba swanelwa ki mutalusezo wa sikwata sa balapeli seo wa “Muprisita ya Maswe” y’o ya busa.

Simoni a zwisezapili lindwa kuli a yandulule sibaka sa n’a zamaisa. Nihakulicwalo, puso ya hae ne i felile ka sipundumukela Pitolemi, mukwenyan’a hae, ha n’a bulaile yena Simoni hamoho ni ba babeli kwa bana ba hae ha ne ba nze ba eza mukiti bukaufi ni Jeriko. Buikatazo bwa Pitolemi bwa k’u nga tamaiso ne bu palile. Joani Hyrcanus, mwan’a Simoni wa lubandangoti, n’a filwe mamela ya kuli ne ku lelwa kuli a bulaiwe. A hapa be ne ba ka kona ku mu bulaya ni ku ba mueteleli ni muprisita yo muhulu mwa sibaka sa ndat’ahe.

Yanduluko Ye Ekezehile ni Nyandiso

Kwa makalelo, Joani Hyrcanus n’a talimani ni mifumbo ye mituna ya mpi ya Masiria, kono cwale ka 129 B.C.E., ba lusika lwa Seleukisi ba tulwa mwa ndwa ye tuna ye ne ba lwanile ni Maparta. Ka ku ama ku seo ndwa yeo n’e tahiselize ba lusika lwa Seleukisi, caziba wa Mujuda Menahem Stern n’a ñozi kuli: “Tukiso kaufela ya mubuso ne batil’o ba ye wile ku welela.” Kacwalo, Hyrcanus n’a “konile ku kutisa ka ku tala tukuluho ya Judea ku za bupolitiki ni ku kalisa ku yandulukela kwa maneku kaufela.” Mi luli n’a yandulukile.

Cwale ka ku s’a pitihanywa ki mifumbo ifi kamba ifi ya Masiria, Hyrcanus a kalisa ku lwanisa libaka za kwand’a Judea, ili ku li tisa mwatas’a tamaiso ya hae. Bayahi ne ba na ni ku sikuluhela kwa bulapeli bwa Sijuda hakusicwalo muleneñi wa bona n’o ka yundiswa. O muñwi wa mihato yeo ne li wa ku lwanisa Maedomo. Ka za muhato w’o, Stern n’a ize: “Ku sikululwa kwa Maedomo ne ku li kona ku sikululwa kwa pili kwa mufuta w’o, kakuli ne ku li kwa ka mushobo mutumbi isi batu ba sikai fela.” Samaria ki se siñwi sa libaka ze n’e hapilwe, ili k’o Hyrcanus n’a yundisize tempele ya Masamaria ye n’e tomilwe fa lilundu la Gerazim. Ka ku talusa ku sa swaleha kwa mukwa w’o wa Mahasimone wa ku hapeleza batu ku sikuluha, caziba wa litaba ze ezahezi Solomon Grayzel n’a ñozi kuli: “Muikulu y’o wa Matatiasi [ndat’ahe Judasi Makabaeusi] f’o, n’a loba sona sikuka ka sibili seo ba lusika lwa kwamulaho ne ba lwanezi, sona sa tukuluho ku za bulapeli.”

 Ku Taha kwa Bafalisi ni Basaduki

Josephus h’a ñola ka za puso ya Hyrcanus, ki yona nako f’a nyakisiseza lwa pili m’ata a n’a ekezeha a Bafalisi ni Basaduki. (Josephus n’a bulezi za Bafalisi be ne ba pila mwa nako ya puso ya Jonatani.) H’a talusi za lisimuluho za bona. Bocaziba ba bañwi b’a nga Bafalisi ku ba sikwata se ne si ikauhanyize kwa Bahasidi. Bahasidi ne ba li sikwata sa balapeli se ne si tusa Judasi Makabaeusi mwa ku peta sikonkwani sa hae sa za bulapeli kono ne si mu siile ha n’a bile ni takazo ya za bupolitiki.

Libizo la Bafalisi hañata li swalisanisizwe ku la Siheberu le li talusa “ba ba kauhanyizwe,” nihaike kuli ba bañwi ba l’i nga ku ba le li swalisana ni linzwi la “batalusi.” Bafalisi ne li baituti be ne ba zwa mwahal’a batu-tu fela, be ne ba si na simuluho ye ipitezi. Ne ba ikauhanyize kwa masila a za sizo ka tuto ya buipeyo bo bu ipitezi, ka ku itusisa milao ya kwa tempele ya bukeni bwa baprisita mwa miinelo ya kamita ya mwa bupilo bwa ka zazi. Bafalisi ba hulisa mukwa o munca wa ku talusa Mañolo ni mukwa o ne u til’o bizwa kuli mulao wa ka mulomo. Mwa nako ya puso ya Simoni ne ba bile ni m’ata a matuna ba bañwi ku bona ha ne ba ketilwe ku ba mwa Gerousia (sitopa sa banna-bahulu), ili seo hamulaho ne si til’o bizwa Sanhedrini (Kuta ye Tuna ya Majuda).

Josephus u talusa kuli Joani Hyrcanus pili n’a li muituti ni muyemeli wa Bafalisi. Nihakulicwalo, ka nako ye ñwi, Bafalisi ne ba mu nyazize ka ku sa tuhela ku ba muprisita yo muhulu. Seo ne si libisize kwa kauhano ye tuna. Hyrcanus a felisa litaelo za bulapeli bwa Bafalisi. Ka ku ba fa koto ye ekezehile, a yema kwa lineku la bulapeli bwa Basaduki bo ne bu lwanisana ni bwa Bafalisi.

Libizo la Basaduki li lukela ku ba le li simuluha ku la Muprisita yo Muhulu Zadoki, ili y’o be ne ba simuluhile ku yena ne ba bile fa situlo sa buprisita ku zwa nako ya Salumoni. Niteñi, haki Basaduki kaufela be ne ba li ba lusika l’o. Ka ku ya ka Josephus, Basaduki ne li bona limapo za naha ni ba ba luwile mwa naha, mi nyangela ne i sa ba lati. Caziba Schiffman n’a talusize kuli: “Ku bonahala kuli . . . buñata bwa bona ne li baprisita luli kamba be ne ba nyalelana fela ni mabasi a baprisita ba bahulu.” Kacwalo ne se ba swalisani hahulu ka nako ye telele ni bazamaisi. Kamukwaocwalo, musebezi wa Bafalisi o ne u sweli ku ekezeha mwa bupilo bwa nyangela ni muhupulo wa Bufalisi wa ku yandululela bukeni bo bu swana ni bwa baprisita kwa batu kaufela ne u bonwi ku ba o lubeta ili o n’o ka totobeza m’ata a butu a Basaduki. Cwale, mwa lilimo za mafelelezo a puso ya Hyrcanus, Basaduki ba kala hape ku zamaisa.

Ku Hula kwa Bupolitiki, Ku Nyinyafala kwa Za Bulapeli

Yo muhulu kwa bana ba Hyrcanus, yena Arisitobulusi, n’a busize fela silimo si li siñwi pili a si ka shwa. A zwisezapili mukwa wa ku hapeleza ba kwa Iturea ku cinca bulapeli ni ku tisa kalulo ya mwahali ya Galilea mwatas’a tamaiso ya Mahasimone. Kono ne li mwatas’a puso ya munyan’a hae Alexandere Jannaeus fa n’a ekezehezi hahulu ka ku fitisisa m’ata a  lusika lwa Mahasimone. Jannaeus n’a busize ku zwa 103 B.C.E. ku isa 76 B.C.E.

Alexandere Jannaeus a hana muezezo wa pili ni ku itibahaza patalaza ku ba muprisita yo muhulu ni mulena. Mufilifili wa ngangatela mwahal’a Mahasimone ni Bafalisi, ku fitela ndwa i zuha mwahal’a bayahi ba naha ili mo n’e ku yundile Majuda b’a 50,000. Ha se ku felisizwe bukwenuheli b’o, Jannaeus a kokotela bakwenuheli b’a 800, sina mo ne ba ezezanga malena ba bahedeni. Mwa nako ya ku shwa kwa bona, basali ni bana ba bona ne ba silahilwe inze ba iponela, Jannaeus ni bonalutio ba hae inze ba eza mukiti fa ngandaleza. *

Ku si na taba ni ku ba sila sa Bafalisi, Jannaeus n’a ziba hande-nde mo bu inezi bupolitiki. N’a boni kuli nyangela n’e fa kemelo y’e ekezehile kwa Bafalisi. Litaelo za n’a file ku Salome Alexandra musal’a hae ha n’a li fa makateñi a ku shwa, ne li za ku busa ni Bafalisi. Jannaeus n’a ketile musal’a hae ku yola mubuso mwa sibaka sa bana ba hae. Salome n’a bile mubusi y’a na ni buikoneli, ya n’a file sicaba ye ñwi ya linako za kozo ye tuna ka ku fitisisa mwatas’a puso ya Mahasimone (76-67 B.C.E.). Bafalisi ne ba kutiselizwe fa litulo za tamaiso, mi milao ye n’e hanisa litaelo za bulapeli bwa bona n’e felisizwe.

Fa lifu la Salome, mwan’a hae Hyrcanus II, ya n’a li muprisita yo muhulu, ni Arisitobulusi II ba kala ku lwanela bubusi. Bubeli bwa bona ne ba si na yeloseli ya za bupolitiki ni za ndwa ye ne ba na ni yona bokukw’a bona, mi ku bonahala kuli ne ku si na ya n’a utwisisa se ne si ka tiswa luli ki m’ata a Maroma a n’a ekezeha mwa sibaka hamulaho wa ku wa kwa mubuso wa Seleukisi. Ka 63 B.C.E., mutu ni munyan’a hae ba liba ku Pompey mubusi wa Roma inz’a li mwa Damaseka ku yo kupa katulo ya hae ka za mungalato wa bona. Ku sona silimo seo, Pompey ni mpi ya hae ba kena mwa Jerusalema ni ku hapa muleneñi. Ao ne li ona makalelo a ku fela kwa mubuso wa Mahasimone. Ka 37 B.C.E., Jerusalema n’e ngilwe ki Mulena Heroda yo Mutuna wa Muedomo, ili ya n’a ketilwe ki Katengo ka ka Pahami ka Maroma ku ba “Mulena wa Judea,” ili “muyemeli ni mulikan’a Maroma.” Mubuso wa Mahasimone ne u felile.

Ze Ne Ba Siile Mahasimone

Nako ya Mahasimone, ku zwa ku Judasi Makabaeusi ku ya ku Arisitobulusi II, ne i tomile makalelo a ku aluhana ku za bulapeli ko ne ku bile teñi Jesu ha n’a li fa lifasi-mubu. Mahasimone ne ba kalisize ku lapela Mulimu ka cisehelo, kono seo ne si sinyizwe ki buitati bo bu fitelezi. Baprisita ba bona, be ne ba na ni kolo ya ku kopanya batu mwa ku latelela Mulao wa Mulimu, ne ba tisize kuli ku be ni mizanda ya za bupolitiki mwahal’a sicaba. Mwa muinelo wo, mibonelo ye aluhanya ya bulapeli ya ata. Mahasimone ne ba felile, kono ku lwanela tamaiso ya za bulapeli kwa mwahal’a Basaduki, Bafalisi, ni ba bañwi ne li sizibelo sa sicaba se ne si etelelwa cwale ki Heroda ni Roma.

[Litaluso za kwatasi]

[Chati fa likepe 30]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

Lusika lwa Mahasimone

Judasi Makabaeusi Jonatani Makabaeusi Simoni Makabaeusi

↓

Joani Hyrcanus

↓ ↓

Salome Alexandra — ya n’a nyezwi ki — Alexandere Jannaeus

Arisitobulusi

↓ ↓

Hyrcanus II Arisitobulusi II

[Siswaniso se si fa likepe 27]

Judasi Makabaeusi n’a bata ku lukulula naha ya Majuda

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

The Doré Bible Illustrations/Dover Publications, Inc.

[Siswaniso se si fa likepe 29]

Mahasimone ne ba lwanezi ku yandululela puso ya bona kwa mileneñi ye n’e si ya Sijuda

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

The Doré Bible Illustrations/Dover Publications, Inc.