Ku Toza Litupu Kana Kwa Swanela kwa Bakreste?

Ha n’a li fakaufi ni ku shwa, Jakobo toho ya lusika ya n’a sepahala a kupa nto ya mafelelezo, a li: “Mu ka ni buluka ku bokuku, mwa sikoti se situna se si mwa simu ya Efroni wa Muhiti. Sona sikoti se si mwa simu ya Makapela, kwa neku la Upa wa Mamare, mwa naha ya Kanana.”—Genese 49:29-31.

JOSEFA a taleleza kupo ya ndat’ahe ka ku itusisa mukwa o n’o atile mwa Egepita ka nako yeo. A laela “liñaka ze ne mu sebeleza kuli li beye mulyani ku ndat’ahe, ili mulyani o hanisa situpu ku bola.” Ku likana ni taba ye kwa Genese kauhanyo 50, liñaka ne li fitisize mazazi a 40 a ka sizo a ku lukisa situpu. Ku toziwa kwa situpu sa Jakobo ne ku konisize mulongolongo-tuna o bunya wa lilama za lubasi ni makwambuyu ba Egepita ku swala musipili wa likilomita ze bat’o eza 450 ku yo si buluka kwa Hebroni.—Genese 50:1-14.

Kana kwa konahala zazi le liñwi ku fumana mubili wa Jakobo o n’o tozizwe? Kwahule-hule. Isilaele ne li sibaka sa mezi luli, ili nto ye fukuza kwa mifuta ya bimbandungulu bya kale bye bi kona ku pumbulwa teñi. (Exoda 3:8) Lika za kale za sipi ni za macwe ki ze ñata, kono buñata bwa lika ze sinyeha ka bunolo ze cwale ka masila, matalo a suhilwe, ni litupu ze tozizwe, ha li si ka banduka mukamo ni licinceho za ka taho ze taha hamulaho wa ku fita kwa nako.

Ku toza litupu ki nto mañi luli? Ki kabakalañi batu ha ba ezize cwalo? Kana mukwa w’o wa swanela kwa Bakreste?

Ki Kai Ko Si Simuluha Sizo Seo?

Ku toza situpu ku konwa ku taluswa ka ku utwahala sina ku silelezwa kwa situpu sa mutu kamba sa folofolo. Bocaziba ba litaba za kale ibata iba ba lumela kuli mukwa wa ku toza litupu u kalezi mwa Egepita kono hape ne u ezwa ki Maasirya, Maperesia, ni Ma-kwa-Sitia. Mwendi se ne si tahisize kuli batu kwa makalelo-kalelo ba tabele mi ni ku lika ku toza litupu ne li ku pumbulwa kwa litupu ze ne bukelelizwe ka taho ze n’e pumbami mwa mushabati wa mwa lihalaupa. Ku pumbama ko ku cwalo ne ku kabe ku tibezi mukamo ni moya ku fita kwa litupu, kacwalo ili ku fukuza ku bola kwa zona. Ba ba bañwi ba bulela kuli mukwa wa ku toza litupu ne u kalisize muta litupu ne li fumanwi inze li silelelizwe mwa natron (sodium carbonate), ili soda ye fumaneha ka buñata hahulu mwa Egepita ni ku potoloha Egepita.

Mulelo wa mutozi wa litupu ki wa ku tibela tumaikolokuwawa ku swala musebezi wa tona o  kalisanga lihora li sikai fela hamulaho wa lifu, ili ku tahisa kuli situpu si sinyehe hanyinyani-hanyinyani. Haiba ku konahala ku tibela muhato w’o, ku bola ku ka tuhela kamba nihaiba fela ku liyehiswa hahulu. Lika ze talu ze batiwa hahulu ki ze: ku sileleza situpu inze si bonahala kuli s’a pila, ku si tibela ku bola, ni ku si tibela ku sinyiwa ki likokwani.

Maegepita ba ikale ne ba tozanga bafu ba bona sihulu bakeñisa litumelo za bulapeli. Muhupulo wa bona ka za bupilo bwa hamulaho wa lifu ne u tamani ni takazo ya ku zwelapili ku swalisana ni lifasi mo ku pila batu. Ne ba lumela kuli litupu za bona ne li ka itusiswa ku ya ku ile mi ne li ka kutisezwa bupilo. Ku toza litupu niha ne ku atile hahulu cwalo, ku to fita ni kacenu le ha ku si ka fumanwa taba ya Maegepita ye bonisa muezezo wa teñi. Taba ye itingwa ka ku fitisisa ki ya Herodotus, caziba wa Mugerike wa litaba za kale wa mwa lilimo za mwanda wa buketalizoho B.C.E. Nihakulicwalo, ku bihilwe kuli buikatazo bwa ku lika muezezo wa bona ili ka ku latelela litaba za Herodotus ha bu si ka konda hande.

Kana Kwa Swanela kwa Bakreste?

Jakobo n’a tozizwe ki batu ba litumelo za bulapeli ze shutana ni za hae. Niteñi, ha lu koni ku nahana kuli Josefa ha n’a file liñaka situpu sa ndat’ahe, n’a kupile litapelo ni lizo zeo mwendi ne li zamaelelanga ni ku toziwa kwa buñata bwa litupu mwa Egepita miteñi yale. Bo Jakobo ni Josefa ne li banna ba tumelo kaufela bona. (Maheberu 11:21, 22) Nihaike ka mo ku bonahalela, Jehova n’a si ka laela cwalo, ku silelezwa kwa situpu sa Jakobo ha ku si ka bulelwa ka ku nyazahala mwa Mañolo. Ku toziwa kwa Jakobo ne ku si ka ezezwa ku ba mutala kwa sicaba sa Isilaele kamba kwa puteho ya Sikreste. Mane, ha ku na litaelo ze nongile fa taba yeo mwa Linzwi la Mulimu. Situpu sa Josefa ka sibili ha se si tozizwe mwa Egepita, ha ku si ka bulelwa hamulaho ka za mukwa w’o hape.—Genese 50:26.

Ku bola kwa litupu ze fumanwi mwa mabita a mwa Palestine ku bonisa kuli Maheberu ne ba si na sizo sa ku toza litupu, mi haiba ne ba na ni sona, n’e si ka mulelo wa kuli li ine nako ye telele li sa boli. Ka mutala, Lazaro n’a si ka toziwa nto ya ku mu tibela ku bola. Nihaike n’a tatilwe mwa masila, batu ne ba bilaezi muta licwe le ne li tibile libita la hae ne li na ni ku sutisezwa kwatuko. Bakeñisa kuli Lazaro n’a s’a shwile ka mazazi a mane, kaizel’a hae n’a kozwi kuli ne ku ka nunka maswe libita ha ne li ka kwalulwa.—Joani 11:38-44.

Kana Jesu Kreste n’a tozizwe kuli a si ke a bola? Litaba za Evangeli ha li paki cwalo. Ka nako yale, Majuda ne ba na ni sizo sa ku lukisa litupu ka mafula a’ na ni munko o munati pili ba si ka li buluka kale. Ka mutala, mwa ku lukisa situpu sa Jesu, Nekudema n’a tisize lika ze ñata-ñata zeo mwa litaba za makalelo za Sigerike li bulelwa kuli ki mafula a’ nunka hande. (Joani 19:38-42) Ki kabakalañi ha n’a itusisize mafula a mañata cwalo? Lilato le lituna ni likute la hae ku Jesu ne li kana li mu susumelize ku fana cwalo. Ha lu tokwi ku bulela kuli mulelo wa ku itusisa mafula ao ne li wa ku bukeleza situpu.

Kana Mukreste n’a ka hana sizo sa ku toza situpu kuli si si ke sa bola? Ka k’u nga fela lika ka mo li inezi, ku toza situpu ki ku liyehisa fela lika ze tamehile ku ezahala. Ne lu zwisizwe kwa liluli, mi ha lu shwa lu kutela kwa liluli hape. (Genese 3:19) Kono ki nako ye kuma kai ye ka fita hamulaho wa lifu ku isa lizazi la ku buluka? Haiba lilama za lubasi ni balikani ba zwa kwahule mi ba bata ku t’o bona situpu, ku si na ku kakanya situpu seo si na ni ku toziwa mulyani ka sipimo se siñwi.

 Kacwalo he, ha ne lu ka ya ka Mañolo, ha ku na libaka la ku bilaela haiba mwa silalanda ku na ni litaelo ze tomilwe za kuli litupu li toziwe mulyani kamba lilama za lubasi ba bata kuli ku be cwalo. Bafu “ha ba na se ba ziba.” (Muekelesia 9:5) Haiba ki ba ba hupulwa ki Mulimu, ba ka zusezwa kwa bupilo mwa lifasi le linca l’a sepisize.—Jobo 14:13-15; Likezo 24:15; 2 Pitrosi 3:13.

[Mbokisi/Siswaniso se si fa likepe 31]

KU TOZA LITUPU—KWAIKALE NI KACENU

Mwa Egepita wa ikale, mutozezo o ne si kana sa toziwa ka ona situpu n’o itingile fa mayemo a lubasi. Lubasi lo lu fumile mwendi ne lu kabe lu ketile muezezo o latelela:

Ka ku itusisa sibelekiso sa sipi, booko ne bu longolelwa fande ku zwelela mwa lingo. Hamulaho, katendele ne ka toziwa milyani ye swanela. Muhato o tatama ne li wa ku zwiswa kwa lilama za mwahali kaufela ku siya fela pilu ni lipio. Kuli ba fite ku za mwa mba, ne ku tokwahala ku pazula situpu, kono ne k’u ngiwa kuli ku eza cwalo ki sibi. Kuli batozi ba litupu ba Maegepita ba picuke taba-tuna yeo, ne ba ketile mutu ya bizwa mupazuli kuli a ezange musebezi w’o wa ku pazula. Yena n’a balehanga a sa feza fela, kakuli koto ya kezo ye twi ki mulatu yeo n’e li ku kutiwa ni ku pobaulwa ka macwe.

Mwa mba ne ku tapiswanga ka ku tala ha se ku siyezi mukungulu. Caziba wa litaba za kale Herodotus n’a ñozi kuli: “Ba taza mpwito ka mira ye sililwe ni ku twekiswa hahulu-hulu, ka kasia, ni ka mafula a mifuta kaufela a munko o munati kwand’a insense, kihona ba kwala lisuba.”

Ku zwa f’o, situpu ne si zwiswa mezi kaufela ka ku si ombeka mwa natron ka mazazi a 70. Hamulaho wa f’o, situpu ne si tapiswanga ni ku tatiwa ka bukwala ka masila a line. Masila ao cwale n’a lambiwa njilela kamba nto ye ñwi ye swana sina bulimbwe ili ye n’e sebeza sina silamatela, mi situpu seo ne si beiwa mwa likwati la kota le li kabisizwe ka ku ipitela ili la sibupeho inge sa mutu.

Ku toza situpu mulyani kacenu ku kona ku ezwa fela mwa lihora li sikai. Hañata ku ezwa fela ka ku sela mulyani o likani o tibela situpu ku bola mwa misinga kaufela hamohocwalo ni mwa mba ni mwa sifuba. Ka lilimo-limo, mifuta-futa ya milyani ya mezi i pangilwe ni ku itusiswa. Nihakulicwalo, bakeñisa ku tula ni ku bata ku isileleza, formaldehyde ki ona mulyani wa mezi wa ku toza situpu o itusiswanga hañata.

[Siswaniso]

Likwati la gauda la Mulena Tutankhamen