Nto Ye Fita Maluwo A Egepita

MUSHE ki yo muñwi wa batu ba batuna ka ku fitisisa ba kwaikale. Libuka z’e ne za Bibele—ku kalela ku Exoda ku isa ku Deuteronoma—ibata iba kuli li tolongosha fela ka za mo Mulimu na sebelisanezi ni Isilaele ye n’e li mwatas’a ketelelo ya Mushe. N’a etelezi Maisilaele mwa musipili wa ku zwa mwa Egepita, n’a ba yemezi mwa bulikani bwa Mulao, ni ku ba isa kwa museto wa Naha ya Sepiso. Mushe n’a utezwi mwa lapa la Faro, kono n’a bile muzamaisi ya ketilwe wa sicaba sa Mulimu, hape n’a li mupolofita, muatuli, ni muñoli ya buyelezwi ki Mulimu. Niteñi n’a li “mutu ya musa hahulu, ku fita mutu ni mutu ya mwa lifasi.”—Numere 12:3.

Buñata bwa litaba za Mushe ze i bulela ka butungi Bibele ki ze ama lilimo ze 40 za mafelelezo mwa bupilo bwa hae, ku zwa fo i lukululelwa Isilaele mwa butanga ku fitela Mushe ha shwa a na ni lilimo ze 120 za buhulu. N’a li mulisana mwa Midiani ku kala fa buhulu bwa lilimo ze 40 ku isa ku ze 80. Kono muñoli yo muñwi u li, “mwendi nako ye tabisa hahulu mwa bupilo bwa hae, kono ili ye sa zibahali hahulu,” ki lilimo za hae za pili ze 40, ku zwa f’a pepelwa ku fitela h’a baleha mwa Egepita. Ki lifi ze lu kona ku lemuha ka za nako yeo? Miinelo ya n’a huliselizwe ku yona Mushe n’e mu amile cwañi ili ku mu bisa mutu y’o n’a li yena? Ki likukuezo mañi za n’a kana a fitile ku zona? Ki butata bufi bwa n’a kana a talimani ni bona? Mi lu kona ku itutañi ku zona zeo kaufela?

Butanga mwa Egepita

Buka ya Exoda i talusa kuli Faro yo muñwi n’a kalile ku saba bazwahule ba Maisilaele mwa Egepita kabakala mo ne ba atela ka bubebe. Ka ku nahana kuli n’a eza “ka butali,” a lika ku fukuza palo ya bona ka ku ba sebelisa ka buhateleli ni ka buzike ba nze ba shapakiwa ka lime ki basebelisi—inze ba lwala milwalo ye bukiti, ku eza sileze, ni ku kwanisa palo ye tomilwe ya ka zazi ya masitina.—Exoda 1:8-14; 5:6-18.

Tolongosho yeo ya muinelo wa mwa Egepita mwa n’a pepezwi Mushe, i lumelelana hande ni bupaki bwa ze ñozwi za kwakale. Litaba za ikale ze ñozwi fa kuma ni mubaso wa libita nihaiba u li muñwi li talusa za masitina a sileze a n’a lubiwa ki batanga mwa lilimo za sikiti sa bubeli B.C.E. kamba pili li si ka fita kale. Babeleki ba muuso be ne ba okamela za masitina ne ba abile  batanga b’a myanda-nda ku ba eza likwata-kwata za babeleki ba 6 ku isa 18 mwatas’a mubelekisi kamba mueteleli wa sikwata a li muñwi. Lizupa la ku luba sitina ne li na ni ku katiwa mi musuhela n’o na ni ku isiwa kwa lapa ko ne ku lubelwa sitina. Babeleki be ne ba zwa kwa linaha ze shutana-shutana ne ba ka mezi, ni ku a kopanya ni lizupa ni musuhela ka mihuma. Mibamba na mibamba ya masitina ne i pangiwa ka likombole. Ku tuha f’o, babeleki ne ba kulekanga mitiyo ya masitina a omisizwe ki lizazi ku a isa ko ne ku yahelwa, ili k’o fokuñwi ne ku iwa ka nzila ya njetumuko. Maegepita ba baokameli be ne ba na ni litupa, ne ba ina kamba ku hata-hata mwahal’a babeleki inze ba okamela musebezi.

Litaba ze ñozwi ze ñwi za kwaikale li bulela kuli babeleki ba 602 ne ba panga masitina a 39,118, ili ku talusa kuli ka avareji mutu ni mutu n’a eza masitina a 65 fa musebelezo wa hae. Mi pampili ya mwa lilimo za mwanda wa bu 13 B.C.E. i bulela kuli: “Banna b’a feza . . . mikwazo ya bona ya masitina zazi ni zazi.” Zeo kaufela li swana hahulu ni musebezi o ne ba tokwiwa ku peta Maisilaele sina ka mo i taluseza buka ya Exoda.

Buhateleli ne bu palezwi ku fukuza palo ya Maheberu. Kono, “niha ba nyandiswa cwalo [ki Maegepita], kihona kuli ba ate, . . . mi Maegepita ba tineha ka bana ba Isilaele.” (Exoda 1:10, 12) Kacwalo, Faro a laela pili bapepisi ba Maheberu kihona a laela batu ba hae kaufela kuli ba bulaye limbututu kaufela za bashimani ze pepiwa za Maisilaele. Mwa miinelo ye sabisa yeo, mbututu yo munde wa mushimani ya bizwa Mushe, a pepwa ki Jokebedi ni Amirami.—Exoda 1:15-22; 6:20; Likezo 7:20.

Ku Patiwa, ku Fumanwa, ni ku Añulwa

Bashemi ba Mushe ba tula taelo ya bubulai ya Faro ka ku pata kana ka bona. Kana ne ba ezize seo ku si na taba ni matwela ni batatubi be ne ba potoloha-potoloha ku bata limbututu? Ha lu na buniti bwa seo. Nihakulicwalo, bashemi ba Mushe ne ba sa koni ku zwelapili ku mu pata hamulaho wa likweli ze talu. Kacwalo mahe ya n’a ziyelehile a luka sizuma sa kuma, ni ku si mateha ka bulota kuli mezi a si ke a kena, mi a lobaza mwateñi mwan’a hae. Ka nzila ye ñwi, Jokebedi n’a mamezi taelo ya Faro fahalimu fela, nihaike n’a si ka ya ka taluso tenyene ya kuli limbututu kaufela za bashimani ze ne pepiwa ki Maheberu li yumbelwe mwa Nuka ya Nile. Miriame, kaizel’a Mushe, kih’a yema kwatukonyana ku libelela mbututu.—Exoda 1:22–2:4.

Ha lu zibi kamba Jokebedi n’a bata kuli Mushe ite a fumanwe ki mwan’a Faro ha n’a ka ya kwa ku tapa kwa nuka, kono kona mo ne ku ezahalezi. Mukwae n’a lemuhile kuli Mushe ne li mwan’a Maheberu. Ki sifi sa n’a ka eza? Kana n’a ka utwa ndat’ahe ka ku laela kuli mbututu i bulaiwe? Kutokwa, n’a ezize sina mo ne ba ka ezeza basali ba bañata. N’a ezize ka mukekecima.

 Miriame kapili-pili a taha bukaufi ni yena. A buza kuli: ‘Ni ye ni yo ku bizeza musali wa Muheberu a ku anyiseze mwana?’ Batu ba bañwi ba komokiswa hahulu ki taba yeo. Kakuli kaizel’a Mushe n’a eza ka ku shutana ni Faro, ya n’a lelile hamoho ni baelezi ba hae kuli ba eze Maheberu “ka butali.” Kaniti, fo ne ku zibahalezi kuli Mushe n’a ka pila n’e li f’o mukwae h’a n’a lumezi muhupulo wa kaizel’a Mushe. Mwan’a Faro a alaba kuli, “Zamaya,” mi Miriame honaf’o a ya ku yo biza mahe. Ka tumelelano ye makaza, Jokebedi n’a sepisizwe mupuzo kuli a ute mwan’a hae tota mwatas’a silelezo ya silena.—Exoda 2:5-9.

Mukekecima wa mukwae wa fapahana luli ni situhu sa ndat’ahe. N’a ziba hande za mwana y’o mi n’a sa konwi ku pumiwa ka za hae. Makeke a hae n’a mu susuelize ku mu añula, mi ku amuhela kwa hae muleli wa Muheberu ku patulula kuli n’a sa lumelelani ni saluluti sa ndat’ahe.

Ku Utiwa ni Tuto

Jokebedi “a nga mwana, a y’o mu anyisa. Mwana h’a s’a hulile, a mu tisa ku mukwae mwan’a Faro, mi ya ba mwan’a hae.” (Exoda 2:9, 10) Bibele ha i buleli kuli Mushe n’a pilile nako ye kuma kai ni bashemi ba hae tota. Ba bañwi ba nga kuli n’a pilile ni bona ku isa f’a kwisezwa—fa n’a bezi wa lilimo ze peli kamba ze talu. Kono mwendi n’a pilile ni bona ka nako ye telele ku fita f’o. Mwa Exoda ku bulelwa fela kuli n’a “hulile” inz’a li ni bashemi ba hae, ili nto ye kona ku talusa buhulu bo bu kuma kai kamba kai. Ka mo ne ku inezi kaufela, Amirami ni Jokebedi ku si na kakanyo ne ba itusisize nako yeo ku lemusa mwan’a bona ka za kuli ki Muheberu ka sipepo, ni ku mu luta ka za Jehova. Ku kondisa kwa bona mwa ku kenya tumelo ni lilato la ku luka mwa pilu ya Mushe, ne ku bonahalile hasamulaho.

Mushe ha s’a kutisizwe ku mwan’a Faro, a yo lutwa “butali kaufela bwa Maegepita.” (Likezo 7:22) Seo ne si kabe si amile tuto ye n’e lukiselizwe ku konisa Mushe ku sebeza mwa muuso. Butuna bwa tuto ya Egepita ne bu kopanyeleza mifuta ya lipalo, mifuta ya za buyahi, ni bucaziba bo buñwi ni za sayansi. Mwendi ba lusika lwa silena ne ba bata kuli a lutiwe bulapeli bwa Siegepita.

Mushe mwendi n’a lutilwe tuto ye ipitezi yeo hamoho ni bana ba silena ba bañwi. Mwahal’a be ne ba bile ni tohonolo ya ku ituta tuto ye ipitezi yeo ne ku na ni “bana ba babusi ba linaha li sili be ne ba lumilwe kwa Egepita kamba be ne ba hapezwi teñi kuli ba yo ‘lutwa’ mi kihona cwale ba ka kutiswa habo bona ku yo busa mwatas’a” ketelelo ya Faro. (The Reign of Thutmose IV, ye ñozwi ki Betsy M. Bryan) Libaka ko ne ba utelwa banana ze ne li ama ku za silena li bonahala kuli ne li bakanya mikulwani ku yo sebeza sina likombwa za mulena. * Mañolo a n’a ñozwi mwa linako za Mubuso wa Egepita ni Mubuso O Munca a patulula kuli likombwa li sikai za Faro ni babeleki ba ba pahami ba muuso, ni ha ne ba hulile, ne ba si ka tuhela ku ipiza ka lilumbatina le li kutekeha la kuli “Mwan’a Liutelo la Banana.”

Bupilo bwa mwa lapa la mulena ne bu ka tahisa tiko ku Mushe. Ne bu fumanisa sifumu, bumbombo, ni m’ata. Hape ne bu kona ku mu fa mizamao ye maswe. Mushe n’a ka eza cwañi? N’a ka sepahala ku mañi? Kana n’a li mulapeli wa niti wa Jehova, mwanahabo Maheberu be ne ba limbilwe, kamba n’a ka tabela zote za n’a ka fumana mwa Egepita wa buhedeni?

 Keto Ya Butokwa

Fa buhulu bwa lilimo ze 40, ili f’o Mushe n’a kabe a fetuhile Muegepita sakata, a ‘ya kuli a yo bona mo ba nyandela banabahabo yena.’ Za n’a ezize hasamulaho ne li bonisize kuli n’a si ka eza seo ka ku bata fela ku ziba; kono n’a lakaza ku tusa luli. Ha n’a boni Muegepita u nata Muheberu, a nga muhato, a bulaya muhateleli y’o. Kezo yeo ne i bonisize kuli pilu ya Mushe n’e li kwa banabahabo yena. Munna ya n’a shwile mwendi n’e li muyemeli wa muuso, ya n’a bulailwe inz’a peta buikalabelo bwa hae. Kwa Maegepita, Mushe n’a lukela luli ku sepahala ku Faro. Niteñi, se ne si susuelize Mushe ne li lilato la katulo ye lukile, ili kalemeno ka n’a bonisize hape lizazi le li tatama ha n’a hanyelize Muheberu ya n’a nata mulikan’a hae ku si na libaka. Mushe n’a lakaza ku lukulula Maheberu kwa butanga bo bu situhu, kono Faro ha n’a zibile za petuhelo ya hae yeo mi ni ku lika kuli a mu bulaye, Mushe a tokwa mukwa kwand’a ku balehela kwa Midiani.—Exoda 2:11-15; Likezo 7:23-29. *

Nako ya Mushe ya ku lukulula batu ba Mulimu n’e si ka zamaelela ni ya Jehova. Niteñi, likezo za hae ne li patuluzi tumelo ya hae. Maheberu 11:24-26 i li: “Ka tumelo, Mushe ha s’a hulile, u hanile ku bizwa mwan’a Mukwae mwan’a Faro; kono a iketela ku nyanda ni sicaba sa Mulimu; mi a hana ku ikola minyaka ya libi, ye ina nako ye nyinyani.” Kabakalañi? “A talima kuli, ku shubulwa kwa Kreste ki bufumu bo bu fita maluwo a Egepita; kakuli n’a nz’a talimile mupuzo.” Muitusisezo o ipitezi w’o wa linzwi la “Kreste,” ili le li talusa “mutoziwa,” wa swanela ku Mushe kakuli hamulaho n’a til’o amuhela musebezi o ipitezi ku zwelela ku Jehova ka sibili.

Mu nahane fela! Mushe n’a hulisizwe mo ne ba hulisezwa bana ba silena fela ba Maegepita. Mayemo a hae n’a mu konisa ku ba ni musebezi o munde hahulu ni lika ze nde kaufela za n’a ka nahana, kono n’a hanile zeo kaufela. N’a sa koni ku pila bupilo bwa mwa lapa la muhateleli Faro, mi ka nako ye swana ni ku lata Jehova ni katulo ye lukile. Zibo ya ku ziba zeo Mulimu n’a sepisize bokukululu ba hae bo Abrahama, Isaka, ni Jakobo mi ni ku yeyanga za teñi, ne li tahisize kuli Mushe a tabele shemubo ya Mulimu. Kacwalo, Jehova n’a kona ku itusisa Mushe fa musebezi o ipitezi hahulu mwa ku peta milelo ya Hae.

Kaufel’a luna lwa tokwanga ku eza liketo ka za lika za butokwa bo butuna. Sina Mushe, mwendi ni mina mu talimani ni keto ye t’ata. Kana mwa swanela ku toboha mikwa ye miñwi kamba lika ze bonahala ku ba ni tuso, ku si na taba kuli mu ka latehelwa ki se siñwi? Haiba mu libani ni keto ye cwalo, mu hupule kuli Mushe n’a ngile silikani ni Jehova ku ba sa butokwa ku fita maluwo kaufela a Egepita, mi n’a si ka inyaza.

[Litaluso za kwatasi]

[Mbokisi fa likepe 11]

Musebezi wa Buleli

Limbututu hañata ne li anyiswa ki bom’a zona. Nihakulicwalo, caziba ya bizwa Brevard Childs mwa magazini ye bizwa Journal of Biblical Literature u bulela kuli “mwa miinelo ye miñwi mwa mabasi a silena [mwa sibaka se si bizwa Near East] muleli n’a kenyiwa musebezi. Mukwa w’o hape n’o atile haiba mahe mwana n’a si na hande mabisi kamba haiba mwana n’a si na mahe. Muleli n’a lwala buikalabelo bwa ku hulisa mwana ku kopanyeleza cwalo ni ku mu anyisa mwa nako ye tomilwe.” Kuma fo ku nyatezwi lipangano ka za buleli ili ya mwa linako za kwakale mwa sibaka se si bizwa Near East i til’o fita ni mwa miteñi ye. Litaba za lipangano zeo li paka mukwa o n’o atile hahulu ku kala mwa linako za Masumeria ku to fita kwa mafelelezo a puso ya Sigerike mwa Egepita. Lika ze fumaneha hahulu mwa lipangano zeo ki litaba za batu be ne ba li ezize, nako ye n’o k’a nga musebezi, misebelezo, lico tota za ku fepa ka zona mbututu, tifo ya ku loba sipangano, lituwelo, ni mo ne li ka lifelwa lituwelo. Childs u talusa kuli hañata, “ku lela ne ku tanda lilimo ze peli ku isa ku ze talu. Muleli n’a utela mwana mwa ndu ya hae, kono fokuñwi n’a tokwiwa ku isa mwanana ku muñ’a hae ku yo tatubiwa.”

[Maswaniso a fa likepe 9]

Ka ku ya ka mo i boniseza mibaso, mupangelo wa masitina wa mwa Egepita u cincize fela hanyinyani ku zwa mwa miteñi ya Mushe

[Manzwi a bañi ba maswaniso]

Fahalimu: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.; kwatasi: Erich Lessing/Art Resource, NY