Aletare I Butokwa Cwañi mwa Bulapeli?

KANA ku mina aletare i butokwa hahulu mwa bulapeli bwa mina? Ku ba bañata ba mwa likeleke ze twi ki za Sikreste, aletare mwendi ki yona matomelo. Kana mu kile mwa nahana kuli ki lifi ze i bulela Bibele fa taba ya ku itusisa lialetare mwa bulapeli?

Aletare ya pili ku bulelwa mwa Bibele ne i tomilwe ki Nuwe kuli a ciseze fateñi matabelo a lifolofolo ha n’a longokile mwa aleka ye n’e mu bandusize ka nako ya Munda o mutuna. *—Genese 8:20.

Lipuo ha se li fapanyizwe mwa munzi wa Babele, batu ba hasanela mwa lifasi kaufela. (Genese 11:1-9) Kakuli batu ka sipepo ne ba sikamezi hahulu ku za bulapeli, ba lika ku sutelela ku Mulimu. Lyanganisi ya bona ka za Mulimu ne i ya i hula, mi ne ba mu “babatela” ka ku polyana fela. (Likezo 17:27; Maroma 2:14, 15) Ku zwa miteñi ya Nuwe, macaba se a tomezi milimu ya ona lialetare. Bulapeli bo buñata ni macaba s’a itusisize lialetare mwa bulapeli bwa buhata. Kakuli batu ne ba kauhani ni Mulimu wa niti, ba bañwi ne ba ezize matabelo a’ situhu a ku cisa batu, mane ni bana, fa lialetare. Ha ne ba siile Jehova, malena ba bañwi ba Isilaele ne ba tomezi milimu ya bahedeni lialetare, inge cwalo Baale. (1 Malena 16:29-32) Kono ku cwañi ka za ku itusisa lialetare mwa bulapeli bwa niti?

Lialetare mwa Bulapeli bwa Niti mwa Isilaele

Hamulaho wa Nuwe, basepahali ba bañwi ne ba yahile lialetare mwa sebelezo ya bona ku Mulimu wa niti, Jehova. Abrahama n’a yahile lialetare kwa Sikemi, mwa sibaka se si li bukaufi ni Betele, kwa Hebroni, ni fa Lilundu la Moria. Kwa lilundu leo, totolo ya n’a mu file Mulimu a i eza sitabelo bakeñisa Isaka. Hasamulaho, bo Isaka, Jakobo, ni Mushe ka ku lata kwa bona ba yaha lialetare za ku itusisa mwa sebelezo ya bona ku Mulimu.—Genese 12:6-8; 13:3, 18; 22:9-13; 26:23-25; 33:18-20; 35:1, 3, 7; Exoda 17:15, 16; 24:4-8.

Mulimu ha n’a file sicaba sa Isilaele Mulao, n’a laezi kuli ba bapule tabernakele, ili tende ye n’e kona ku lwaliwa, ye n’e bizwa hape kuli “Tende ya kopano,” mi yeo ne i li yona matomelo mwa tukiso ya ku mu lapela. (Exoda 39:32, 40) Tabernakele yeo, kamba tende, ne i na ni lialetare ze peli. Aletare ya matabelo a ku cisa, ye n’e ezizwe fa kota ya akeshya ni ku basiwa  ka kopa, ne i tomilwe fapil’a makenelo mi fateñi ne ku ciswa matabelo a lifolofolo. (Exoda 27:1-8; 39:39; 40:6, 29) Aletare ya insense ni yona ne li ya akeshya kono ne i basizwe ka gauda. Yona ne i beilwe mwahali a tabernakele, fapil’a lisila la Sibaka se si kenile hahulu. (Exoda 30:1-6; 39:38; 40:5, 26, 27) Insense ye ipitezi ne i ciswa fateñi habeli ka zazi, ili kakusasana ni manzibwana. (Exoda 30:7-9) Tempele ya n’a yahile Mulena Salumoni ne i latelezi mutala wa tabernakele, ili ku ba ni lialetare ze peli.

“Tabernakele ya Niti” ni Aletare ya Swanisezo

Jehova ha n’a file Isilaele Mulao, n’a si ka fa fela litaelo ze zamaisa bupilo bwa batu ba hae ni za mwa ku mu atumelela ka matabelo ni ka tapelo. Muapositola Paulusi n’a bulezi kuli buñata bwa litukiso za ona ne li “siswaniso,” “nguli,” kamba “muluti wa linto ze kwa lihalimu.” (Maheberu 8:3-5; 9:9; 10:1; Makolose 2:17) Kona kuli, buñata bwa litaba za mwa Mulao, kwand’a ku etelela Maisilaele ku fitela Kreste ha n’a ka taha, hape n’o li mbengenge ya milelo ya Mulimu ye n’e ka t’o petwa ka Jesu Kreste. (Magalata 3:24) Luli, litaba za mwa Mulao ne li polofita za kwapili. Ka mutala, ngunyana ye n’e tabiwa fa Paseka, yeo mali a yona n’a li sisupo sa ku piliswa kwa Maisilaele, n’e swaniseza Jesu Kreste. Ki yena “Ngunyan’a Mulimu ya zwisa sibi sa lifasi,” y’o mali a hae n’a suluzwi kuli lu lukululwe kwa sibi.—Joani 1:29; Maefese 1:7.

Lika ze ñata ze n’e ezwa mwa sebelezo ya tabernakele ni ya tempele ne li yemela lika za luli za kwa moya. (Maheberu 8:5; 9:23) Mane, Paulusi u ñola ka za “Tabernakele ya niti ye tomilwe ki Mulena, isi mutu.” U zwelapili kuli: “Kreste u tahile, ili muprisita yo mutuna wa ze nde ze sa ta; u fitile fahali a Tabernakele ye fita yani kwa butuna ni kwa ku petahala, ye si ka yahiwa ka mazoho, kikuli ye siyo ku ze bupilwe zeo.” (Maheberu 8:2; 9:11) “Tabernakele ye fita yani kwa butuna ni kwa ku petahala” ne li tukiso ya tempele ye tuna ya kwa moya ya Jehova. M’o Mañolo a bulelela lika, ku bonisa kuli tempele ye tuna ya kwa moya yeo ki tukiso yeo ka yona batu ba kona ku atumela Jehova ka sitabelo sa tiululo sa Jesu Kreste.—Maheberu 9:2-10, 23-28.

Ku ituta mwa Linzwi la Mulimu taba ya kuli ze ñwi kwa litukiso ni litaelo za mwa Mulao li yemela lika ze tuna za luli za kwa moya li lu kolwisa kuli Bibele i tahile ka moya o kenile. Hape ku hulisa buitebuho kwa butali bwa Mulimu bo bu iponelwa hahulu mwa Mañolo.—Maroma 11:33; 2 Timotea 3:16.

Aletare ya matabelo a ku cisa ni yona ku na ni ze i polofita. Ku bonahala kuli i yemela “ku lata” kwa Mulimu ku amuhela sitabelo sa butu se si petehile sa Jesu.—Maheberu 10:1-10.

Hasamulaho, mwa buka ya Maheberu, Paulusi u bulela kuli: “Lu na ni aletare ya luna, mi ba ba eza sebelezo mwa Tabernakele, ha ba na tukelo ya ku ca za yona.” (Maheberu 13:10) N’a talusa aletare ifi f’o?

Baluti ba bañata ba Katolika ba bulela kuli aletare ye bulezwi kwa Maheberu 13:10 i talusa Eukariste, yona ye twi ki sakramenti yeo ka yona sitabelo sa Kreste kutwi si uncafazwa ka nako ya Misa. Kono ha mu bala litimana ze ñwi mwa kauhanyo yeo, mwa kona ku bona kuli Paulusi f’o n’a bulela aletare ya swanisezo. Bocaziba ba bañata ba bulela kuli “aletare” ye  bulezwi mwa liñolo leo ki ya swanisezo. Ka ku ya ka Giuseppe Bonsirven, wa bulapeli bwa Jesuit, “taluso yeo ki ya niti kakuli litaba ze mwa liñolo [le ne li ñolezwi Maheberu] sihulu ki za swanisezo.” U li: “Kwa Bakreste, linzwi la ‘aletare’ sapili li itusiswa ka swanisezo mi ha li til’o itusiswa kwa ku talusa eukariste mi sihulu ili ku talusa tafule ya eukariste, n’e li fela hasamulaho wa miteñi ya Irenaeus, mi sihulu ni ya Tertullian ni Muhalalehi Cyprian.”

Ka mo ku bulelezwi mwa magazini ya Katolika, aletare ne i tumisizwe hahulu mwa “miteñi ya Constantine” ki ku “yahiwa kwa miyaho ye mituna ya bulapeli.” Magazini ye bizwa Rivista di Archeologia Cristiana (Lundululo ya Ze Pumbuzwi za Sikreste) n’e ize: “Ki niti kuli mwa lilimo za pili ze 200 C.E., ne ku si na sibaka sakata sa milapelo, ne i banga fela mikopano ya milapelo ye n’e ezwa mwa mizuzu ya mandu . . . , mi hamulaho wa mikopano yeo, mizuzu yeo ya itusiswa fela sina mizuzu ona cwalo.”

Ku Itusisa Aletare kwa Bo Bu Twi Ki Bukreste

Koranta ya Katolika ye bizwa La Civiltà Cattolica i li: “Aletare ki ona mutomo isi fela wa muyaho wa milapelo kono hape ni wa Keleke ye pila.” Kono Jesu Kreste n’a si ka toma niheba muezezo u li muñwi wa ku lapela kwa aletare; mi hape n’a si ka laela balutiwa ba hae ku lapela ka aletare. Jesu ha n’a bulezi za aletare kwa Mateu 5:23, 24 ni ko kuñwi, n’a talusa miezezo ya bulapeli ye ne ba latelela Majuda, kono h’a bonisi kuli balutiwa ba hae ne ba ka lapela Mulimu ka aletare.

Caziba wa litaba za kwamulaho George Foot Moore (1851-1931) wa kwa America, n’a ñozi kuli: “Miezezo ye mutomo ya bulapeli bwa Sikreste ne i swana kamita, kono mwa ku ya kwa nako miezezo ye bunolo ya n’a talusize Justin ibat’o ba ka silimo sa 150 ne i shangezwi ku ba miezezo ya bulapeli ye mituna ili ye ipitezi.” Ze ezwa mwa Katolika ni mikiti ya bona ya bulapeli ya nyangela ki ye miñata hahulu mi i tatezani hahulu kuli mane se i itutiwa mwa likolo za baprisita za Katolika. Moore n’a zwezipili kuli: “Moya w’o, o bonahala ku ze ba latelela kaufela, n’o hulisizwe hahulu ki ze mwa Testamente ya Kale ha ne ku til’o ngiwa kuli baprisita ba Sikreste ba yolile baprisita ba mwa bulapeli [bwa Majuda]. Liapalo ze cisa pasa za muprisita yo mutuna, liapalo ze ñwi za baprisita ba bañwi, minyololo ya balapeli, lipina za baopeli ba Malivi be ne ba tabeleza lisamu, ni misi ya insense mwa lipiza ze nyendaela, kutwi kaufel’a zona ne li mitala ya Mulimu ye bonisa mwa ku lapelela. Mi zeo ne li file keleke laluwe ya ku lika ku teula miezezo ye cisa pasa ya bulapeli bwa sihedeni bwa kale.”

Mu kana mwa komoka ku ziba kuli miezezo, mikiti, liapalo, ni lika ze ñwi zeo likeleke ze shutana-shutana li latelela ki malikanyiso fela a miezezo ya Majuda ni bahedeni mi isiñi lituto za Sikreste ze mwa Libuka za Evangeli. Buka ye bizwa Enciclopedia Cattolica i bulela kuli bulapeli bwa Katolika “bu kopisize ku itusisa aletare kwa bulapeli bwa Majuda ni hanyinyani ku bwa bahedeni.” Muñoli wa keleke Minucius Felix wa mwa lilimo za ma-200 C.E., n’a ñozi kuli Bakreste ne ‘ba si na litempele kamba lialetare.’ Dikishinari ye bizwa Religioni e Miti (Bulapeli ni Litumelo) ni yona i li: “Bakreste ba kwa makalelo ne ba hanile ku itusisa lialetare ka mulelo wa ku italuhanya kwa bulapeli bwa Sijuda ni bwa sihedeni.”

Bakeñisa kuli Bukreste bu tomile sihulu fa likuka ze na ni ku amuhelwa ni ku sebeliswa mwa bupilo ni mwa naha ifi ni ifi, ne ku sa tokwahali munzi o kenile fa lifasi, kamba tempele tenyene ya lialetare, kamba mane baprisita ba litulo ze ipitezi ba ba apezi liapalo ze cisa pasa. Jesu n’a ize: “Nako ya ta, mo Ndate h’a sa na ku lapelwa fa mulunda wo, nihaiba mwa Jerusalema. . . . Balapeli ba niti ba ka lapela Ndate ka moya ni ka niti.” (Joani 4:21, 23) Ku tatezana kwa miezezo ya bulapeli ni ku itusiswa kwa lialetare mwa likeleke ze ñata ki ku keshebisa zeo Jesu n’a bulezi ka za mw’a swanelwa ku lapelelwa Mulimu wa niti.

[Litaluso za kwatasi]