Ze Ezahezi mwa Bupilo

Ku Bata Pili Mubuso—Bupilo Bo Bunde Bo Bu Tabisa

KA MO LI KANDEKEZWI KI BO JETHA SUNAL

Hamulaho wa mukushuko lwa utwa zibiso fa wailesi, ye li: “Lipaki za Jehova ha ba na tumelezo ya ka mulao, mi musebezi wa bona u kwalilwe.”

NE LI ka 1950, mi luna basali ba bane ba lilimo za mwa ma-20 ne lu li balumiwa ba Lipaki za Jehova kwa Dominican Republic. Ne se ku fitile silimo ku zwa fo lu yela kwateñi.

Ku ba mulumiwa ne si ona mulelo wa ka ku zwa kwa makalelo. Ki niti kuli kwa bwanana ne ni yanga kwa keleke. Kono bondate ne ba tuhezi ku yanga kwa keleke ka nako ya Ndwa ya Lifasi ya I. Lizazi la tiisezo ya ka mwa keleke ya Episcopal ka 1933, bishopu n’a balile fela timana i liñwi mwa Bibele, mi a kalisa ku bulela za bupolitiki. Boma ne ba filikani hahulu mi ba itulela ku yanga kwa keleke.

Bupilo bwa Luna ne bu Cincize

Bashemi ba ka bo William Karl ni bo Mary Adams ne ba pepile bana ba ketalizoho. Bashimani ne li bo Don, Joel, ni Karl. Ñomba ki munyan’a ka wa musizana Joy, mi mweli ki na. Ku bonahala kuli ne ni li wa lilimo ze 13, zazi le liñwi ha ne ni zwile kwa sikolo ku to fumana boma inze ba bala bukanyana ye n’e hatisizwe ki Lipaki za Jehova. Ne i na ni toho ya taba ye li The Kingdom, the Hope of the World (Mubuso, Sepo ya Lifasi). Ba ni bulelela kuli, “Ye ki yona niti.”

Boma ne ba kandekelanga luna kaufela ze ne ba ituta mwa Bibele. Ka manzwi ni ka likezo, ne ba lu tusize ku utwisisa butokwa bwa kelezo ya Jesu ye li: “Mu bate pili mubuso wa Mulimu ni Ku Luka kwa Hae.”—Mateu 6:33.

Fokuñwi ne ni sa tabelangi ku teeleza. Muta o muñwi ne ni kile na bulela kuli: “Ima, mu si ke mwa ni kutaza, kwand’a cwalo ni ka itulela ku pukuta mikeke.” Kono ba tundamena ku lu bulelelanga ka maseme. Kamita ne ba yanga ni  luna kwa ku ituta Bibele kwa ndu ya Clara Ryan, ya n’a pila fakaufi ni luna mwa Elmhurst, kwa sibaka sa Illinois, mwa U.S.A.

Hape Clara n’a lutanga ku liza piano. Baituti ba hae ha ne ba yo lizanga fapil’a nyangela hañwi ka silimo, n’a itusisanga kolo yeo kwa ku bulela za Mubuso wa Mulimu ni za sepo ya zuho. Bakeñisa kuli ne ni tabela lipina, kuli mane ne ni kalile ku ituta ku liza violin ni sa na ni lilimo ze 7, ne ni teelezanga ku za n’a bulelanga Clara.

Hañihañi luna bana lwa kalisa ku yanga ni boma kwa mikopano ya puteho kwa wiko wa Chicago. Ne li musipili o mu telele ka limota, kono ne u lu lutile ku ziba ze amiwa mwa ku bata pili Mubuso. Ka 1938, lilimo ze talu ku zwa fo ba kolobelezwa boma, na ya ni bona kwa mukopano wa Lipaki za Jehova kwa Chicago. Wo ki o muñwi wa mileneñi m’o mukopano w’o ne u kona ku utwiwa ka lipangaliko ze ezisa mulumo o zwa kwahule ku fita kwa batu ba bañata. Ne ni susuelizwe ki ze ne ni utwile teñi k’o.

Niteñi, ne ni sa lata hahulu lipina. Ka 1938 na feza sikolo sa sekondari, mi bondate ne se ba ni lukiselize za ku yo ituta kwa sikolo sa lipina sa American Conservatory of Music kwa Chicago. Kacwalo lilimo ze peli ze n’e latelezi, na ituta lipina, na yo liza mwa likwata za baopeli ze peli, mi na lela ku kena mubeleko wa kamita wa buopeli.

Herbert Butler, ya n’a ni lutanga ku liza violin, n’a zwile kwa Yurope ku to pila kwa United States. Kacwalo na mu fa bukanyana ya Refugees, * ka ku sepa kuli mwendi n’a ka i bala. N’a i balile, mi viki ye n’e latelezi hamulaho wa ku ituta a li: “Jetha, u liza hande, mi haiba u zwelapili ku ituta, u ka kona ku kena mubeleko kwa baopeli ba kwa ndu ya moya kamba u ka ba muluti wa lipina. A ekeza inze a swalisize minwana fa bukanyana ye ne ni mu file kuli: “Kono ni sepa hahulu kuli u hapilwe ki litaba ze. Kiñi ha u s’a ngi litaba ze ku ba zona mubeleko wa hao wa kamita?”

Na nahanisisa za teñi. Mwa sibaka sa ku zwelapili mwa lituto zeo, na ya ni boma be ne ba ni memile ku ya ni bona kwa mukopano wa Lipaki za Jehova kwa muleneñi wa Detroit, mwa  Michigan, mwa July 1940. Lwa yo ina mwa litende mwa mafulo. Ne ni ile ni violin ya ka, ni ku yo liza mwa sikwata se ne si liza lipina fa sibaka sa mukopano. Kono mwa mafulo, ne ni fumani mapaina ba bañata (babuleli ba evangeli ba ka nako kaufela). Kaufel’a bona ne ba tabile hahulu. Na eza keto ya ku kolobezwa mi na kupa sebelezo ya bupaina. Na lapela ku Jehova kuli a ni tuse ku zwelapili mwa bukombwa mwa bupilo bwa ka kaufela.

Na kalisa ku eza bupaina mwa tolopo ya hesu. Hamulaho, na yo sebeleza mwa Chicago. Ka 1943, na tutela kwa Kentucky. Mbumbi yeo, nakonyana pili mukopano wa sikiliti u si ka eziwa, na memiwa ku yo kena mwa sitopa sa bubeli sa Sikolo sa Giliadi, kuli ni yo lutiwa za musebezi wa bulumiwa. Sitopa seo ne si ka kalisa mwa September 1943.

Ka nako ya mukopano mbumbi yeo, ne ni inzi ni Paki yo muñwi ya n’a ni file ze ne ni tokwa kaufela kwa liapalo za mwan’a hae. Mwan’a hae n’a keni busole, mi n’a bulelezi bomahe kuli liapalo za hae li fanisiwe. K’u na, lika zeo ne li taleleza sepiso ya Jesu ye li: “Mu bate pili mubuso wa Mulimu ni Ku Luka kwa Hae, mi linto zeo kamukana mu ka li ekelezwa kwateñi.” (Mateu 6:33) Likweli ze ketalizoho kwa Giliadi ne li akufile, mi ha lu feza la January 31, 1944, na nyolelwa hahulu ku kalisa sebelezo ya bulumiwa.

Ni Bona Ne Ba Ezize Bupaina bwa Kamita

Boma ne ba keni sebelezo ya bupaina ka 1942. Ka nako yeo, banyani ba ka ba bashimani ba balalu ni a li muñwi wa musizana ne ba sa kena sikolo. Hañata ha ne ba zwanga kwa sikolo, ne ba yanga ni boma mwa bukombwa bwa mwa simu. Hape boma ne ba ba lutanga misebezi ya fa lapa. Bona ka sibili ne ba sa lobalangi kapili kabakala ku haina ni ku eza misebezi ye miñwi ya butokwa ilikuli musihali ba ye mwa bukombwa.

Mwa January 1943, ha ne ni eza bupaina kwa Kentucky, munyan’a ka Don, ni yena a kalisa bupaina. Taba yeo ya filikanya bondate, kakuli bona ne ba sepile kuli bana ba bona kaufela ne ba ka ituta kwa koleji, inge bona ni Boma. Ha s’a ezize bupaina lilimo ze bat’o ba ze peli, Don a memiwa ku yo zwelapili sina yo muñwi wa likombwa za ka nako kaufela fa sibaka se situna sa tamaiso sa Lipaki za Jehova mwa lifasi kamukana kwa Brooklyn, New York.

Joel n’a kalisize bupaina mwa June 1943 inz’a sa li mwa lapa la bashemi. Ka nako yeo n’a palezwi ku kolwisa bondate kuli ba ye kwa mukopano. Niteñi, Joel ha s’a palezwi ku kalisa tuto ya Bibele mwa silalanda seo, bondate ba lumela kuli a itutange ni bona mwa buka ya “The Truth Shall Make You Free.” (Niti I Ka ku Lukulula). Ne ba alabanga lipuzo ka bunolo, kono ne ba hapelezanga Joel kuli a bonise buniti bwa buka yeo ka ku bala Mañolo. Ku eza cwalo ne ku tusize Joel ku lata hahulu Bibele.

Joel n’a sepile kuli ba Selective Service Board be ne ba pakile Don ku ba sikombwa ya sa swaneli ku kena busole ne ba ka mu paka ni yena. Kono ba Selective Service Board ha ba bona kuli Joel n’a bonahala hahulu bwanana, ba hana ku mu paka ku ba sikombwa mi ba mu lumela zibiso ya kuli a yo kena busole. Ha s’a hanile ku eza cwalo, kwa fiwa tumelezo ya kuli a tamiwe. Ba likolo la patisiso la FBI ha se ba mu fumani, ba mu tama mazazi a malalu mwa tolongo ya Cook County.

Bondate ba itusisa ndu ya luna sina tifo ya swalelele. Ku tuha f’o, ba eza cwalo ni kwa mikulwani ba bañwi ba Lipaki be ne ba ipumani mwa muinelo o swana. Bondate ba filikanywa ki sobozi mwa taba yeo, mi ba ya ni Joel kwa  Washington, D.C., ku yo bona haiba wa kona ku lukululwa. Hamulaho, Joel a amuhela liñolo la ku mu paka ku ba sikombwa, mi muzeko wa feliswa. Bondate ba ni ñolela inze ni li kwa bulumiwa. Ba li: “Ni sepa kuli lu lukela ku lumba Jehova ka ku wina taba ye!” Kwa mafelelezo a August 1946, Joel ni yena na s’a memilwe ku yo ba yo muñwi wa ba ba sebeleza kwa sibaka se situna sa tamaiso kwa Brooklyn.

Karl n’a ezanga bupaina linako li sikai sikolo ha ne si pumulanga pili a si ka feza sekondari kwa makalelo a 1947 ili f’o na kalisize sebelezo ya bupaina bwa kamita. Ka nako yeo bondate ne se ba kenezwi ki mapongo, kacwalo Karl a ba tusa ku zamaisa pisinisi ya bona nakonyana pili a si ka yo ezeza bupaina ku sili. Hamulaho ka 1947, Karl a kalisa ku sebeza ni Don ni Joel kwa sibaka se situna sa tamaiso kwa Brooklyn ka ku ba yo muñwi wa lubasi lwa Betele.

Joy ha s’a felize sekondari, a kalisa ku eza bupaina. Mi ka 1951, a yo ba ni likaizeli za hae kwa Betele. A yo sebeza kwa ku babalela mandu ni kwa Subscription Department (Likolo la Liñoliso). Ka 1955 a nyalana ni Roger Morgan, yo muñwi wa lubasi lwa Betele. Hamulaho wa lilimo ze supile, ka ku bata ku ba ni bana, ba zwa mwa Betele. Hamulaho, ba ba ni bana ba babeli, ili bao ni bona se ba sebeleza Jehova.

Bana kaufela ha se ba li mwa sebelezo ya ka nako kaufela, boma ba susueza bondate, kacwalo bondate ni bona ba neela bupilo bwa bona ku Jehova mi ka 1952 ba kolobezwa. Ka lilimo ze 15, ku to fita ha ba timela, ne ba kona hahulu ku fumana linzila za ku bulelela ba bañwi niti ya za Mubuso, nihaike ne ba katazwa ki makulanu.

Hamulaho wa ku tuhela hanyinyani bupaina bakeñisa makulanu a bondate, boma ba zwelapili ku eza bupaina ku fitela ba timela. Ne ba si ka luwa mota; ne ba si na niheba njinga. Ne li ba ba kuswani, ne ba zamaya kai ni kai, hañata ne ba icumbanga mwa matakanyani, ku yo zamaisa lituto za Bibele.

Mwa Simu ya Bulumiwa

Ha se lu felize kwa sikolo sa Giliadi, sikwata sa luna sa yo eza bupaina kwa mutulo wa muleneñi wa New York City silimo mutumbi ku fitela fo ne lu fumanezi mañolo a ku zamaya ka ona. Kwa mafelelezo, ka 1945 lwa ya kwa Cuba ko ne lu filwe ku yo sebeleza, ili ko ne lu il’o ituta mupilelo o munca. Batu ne ba tabela litaba ze ne lu kutaza, mi hañihañi luna kaufela lwa kalisa ku zamaisa lituto za Bibele ze ñata. Lwa sebeza lilimo li sikai teñi k’o. Ku tuha f’o lwa yo sebeleza kwa Dominican Republic. Zazi le liñwi na fumana musali cwana ya n’a ni susuelize ku yo ambolisana ni musali ya n’a lekisananga ni yena, ili musali wa Mufura wa libizo la Suzanne Enfroy, ya n’a bata tuso ya kuli a utwisise Bibele.

Suzanne ne li Mujuda, mi Hitler ha n’a lwanisize France, munn’a hae n’a tutisize yena ni bana ba bona ku ba isa kwa naha i sili. Ku si na ku liyeha, Suzanne a bulelela ba bañwi za n’a  itutile. Pili n’a ikambotile ni musali ya n’a ni kupile kuli ni yo mu potela, ku tuha f’o a ikambota ni Blanche, mulikan’a hae ya n’a zwile kwa France. Sibeli sa bona ba fita fa ku kolobezwa.

Suzanne a ni buza kuli: “Ni ka eza cwañi kuli ni tuse bana ba ka?” Mwan’a hae wa mushimani n’a ituta za bualafi, mwan’a hae wa musizana n’a ituta za ku bina, kuli a yo bina kwa Radio City Music Hall kwa New York. Suzanne a lumela bana ba hae liñoliso za Watchtower ni Awake! Kacwalo, mwan’a Suzanne wa mushimani a fita fa ku ba Paki. Musal’a hae n’a li yo muñwi wa mambile, mi yena ni muhabo kaufela ba fita fa ku ba Lipaki. Louis, munn’a Suzanne n’a ikalezwi kabakala mufumahali wa hae ya n’a tabela Lipaki za Jehova kakuli muuso wa Dominican Republic ka nako yeo ne se u kwalile musebezi wa luna. Kono lubasi kaufela ha se lu tutezi kwa United States, ni yena kwa mafelelezo a yo ba Paki.

Ba Tuhelisizwe Kono Ba Sa Sebeza

Nihaike kuli musebezi wa Lipaki za Jehova ne u tuhelisizwe mwa Dominican Republic nakonyana ku zwa fo lu yela kwateñi ka 1949, ne lu itamile ku utwa Mulimu ku fita batu. (Likezo 5:29) Ne lu zwelapili ku bata pili Mubuso wa Mulimu ka ku zibahaza taba ye nde ka za ona, sina Jesu mwa n’a laelezi balateleli ba hae. (Mateu 24:14) Kono ha ne lu eza musebezi wa luna wa ku kutaza ne lu itutile ku ba ‘ba ba na ni butali, sina linoha, ni ku ba ba ba tokwile mano a maswe, sina linkwilimba.’ (Mateu 10:16) Ka mutala, violin ya ka ne i tusa hahulu. Ne ni yanga ni yona kwa ku zamaisa lituto za Bibele. Baituti ba ka ne ba si ka ituta ku liza violin, kono mabasi a sikai n’a fitile fa ku ba batanga ba Jehova!

Ha se ku bile ni ku tuheliswa, luna basizana ba bane—Mary Aniol, Sophia Soviak, Edith Morgan, ni na—lwa tutiswa ku zwa kwa lihae la balumiwa la kwa San Francisco de Macorís ni ku ya ku la mwa mutai wa mwa muleneñi wa Santo Domingo. Kono kweli ni kweli ne ni yanga kwa San Francisco de Macorís ko ne lu sebelezanga pili ku yo luta za lipina. Kacwalo, ne ni kona ku shimbela mizwale ba luna ba Sikreste lico za kwa moya mwa mukotana wa ka wa violin ni ku yo kuta ni piho ya musebezi wa bona wa ku kutaza.

Mizwale ba kwa San Francisco de Macorís ha ne ba lengilwe mwa tolongo kabakala buikambuso bwa bona bwa Sikreste, ne ni kupilwe ku ba iseza mali, mi ha ku konahala ni Libibele, hamohocwalo ni ku to taluseza mabasi a bona mo ne ba zuhela. Kwa tolongo ya Santiago, balibeleli ha ne ba boni mukotana wa ka wa violin o ne ni ipakatile, ba ni buza kuli, “Ki yañi yeo?” Na alaba kuli: “Ki ya ku ba tabisa ka yona.”

Ye ñwi ya lipina ze ne ni lizize ki ye n’e ñozwi ki Paki yo muñwi mwa nako ya n’a tamilwe ki ba Nazi mwa munganda wa tukufazo. Pina yeo se i li pina 29 mwa buka ya lipina ya Lipaki za Jehova. Ne ni i lizize kuli mizwale ba luna ba ba mwa tolongo ba zibe ku i opela.

Ne ni taluselizwe kuli buñata  bwa Lipaki ne ba tutiselizwe kwa famu ya Trujillo, mueteleli wa naha. Na bulelelwa kuli ne i li fakaufi hahulu ni siteshini sa mbasi. Kacwalo ibat’o ba musihali na tuluka mwa mbasi ni ku buza nzila. Muñ’a kantolo cwana a ni supeza kwa buse bwa malundu mi a ni fa pizi ni mushimani kuli a ni etelele mi a ni kupa kuli ni siye violin ya ka sina buitamo bwa ku yo kutisa pizi.

Kwa buse bwa malundu ao, ne lu na ni ku sila nuka, sibeli sa luna inze lu inzi fa pizi. Teñi k’o lwa bona macikwele, ni mafufa a ona a mubala wa butala ni ndilu a n’a benyiswa ki lizazi. Ne a buheha luli! Na lapela kuli: “Tumbo ibe ku wena Jehova kwa ku li bupa hande cwana.” Mi ka 4 kiloko lwa yo punya kwa famu k’o. Lisole ya n’a li fa musebezi a ni lumeleza ku ikambota ni mizwale, mi a ni lumeleza ku ba fa ze ne ni ba shimbezi kaufela, mane ni Kabibele ka kanyinyani.

Ha lu kuta, na lapela musipili kaufela, kakuli ne se ku fifalile. Lwa fita kwa kantolo kao inze lu nelilwe ki pula. Bakeñisa kuli mbasi ya mafelelezo ne se i ile, na kupa muñ’a kantolo ku ni yemiseza simbayambaya se ne si fita. Kana ne ni ka iketa ku zamaya ni banna ba babeli mwa simbayambaya? Yo muñwi wa bona a ni buza kuli: “Kana mwa ziba Sophie? N’a itutanga ni kaizel’a ka.” Na ikutwa kuli yeo ne li kalabo ya Jehova kwa tapelo ya ka! Ba yo ni fitisa hande kwa Santo Domingo.

Ka 1953, ne ni li yo muñwi wa be ne ba zwile kwa Dominican Republic be ne ba il’o ba kwa mukopano wa macaba wa Lipaki za Jehova kwa Yankee Stadium mwa New York. Lubasi lwa hesu kaufela ne lu li teñi, ku kopanyeleza ni bondate. Hamulaho wa piho ya za zwelopili ya musebezi wa ku kutaza mwa Dominican Republic, na ni Mary Aniol, ye ne ni sebeza ni yena mwa bulumiwa, ne lu na ni kalulonyana fa tukiso yeo ya ku bonisa mo ne lu kutaleza inze lu tuhelisizwe.

Tabo Ye Ipitezi mwa Musebezi wa Maeto

Mbumbi yeo na kopana ni bo Rudolph Sunal, be ne ba til’o ba bomunn’a ka silimo se ne si tatami. Lubasi lwa habo bona ne lu bile Lipaki hamulahonyana wa Ndwa ya Lifasi ya I kwa Allegheny, Pennsylvania. Ha se ba tandile nako mwa tolongo ka ku ba Mukreste ya ikambusize ka nako ya Ndwa ya Lifasi ya II, ba kena sebelezo ya fa Betele, kwa Brooklyn, New York. Hamulahonyana wa ku nyalana, ba memiwa ku potelanga liputeho sina muokameli wa maeto. Lilimo ze 18 ze n’e latelezi, ne ni nze ni ba sindeketa mwa musebezi wa mupotoloho.

Sebelezo ya luna ne lu i ezelize kwa Pennsylvania, West Virginia, New Hampshire, Massachusetts, ni kwa libaka ze ñwi. Kamita ne lu inanga ni mizwale ba luna ba Sikreste mwa mandu a bona. Ne ku tabisa hakalo ku ba ziba hande ni ku sebeleza ni bona Jehova. Kamita ne lu boniswa lilato ni kamuhelo ye silikani ni ye buniti. Joel ha s’a nyezi Mary Aniol, ye ne ni sebezanga ni yena mwa bulumiwa, ba eza musebezi wa maeto lilimo ze talu, ili ku potela liputeho mwa Pennsylvania ni mwa Michigan. Hamulaho, ka 1958, Joel a memiwa hape ku yo ba  yo muñwi wa lubasi lwa Betele, ka nako yeo ni Mary.

Karl na s’a bile fa Betele ibat’o ba lilimo ze 7 ha t’o fiwa musebezi wa mupotoloho likwelinyana kuli yeloseli ya hae i ekezehe. Hamulaho a ba muluti kwa Sikolo sa Giliadi. Ka 1963 a nyala Bobbie, ya n’a sebelize fa Betele ka busepahali ku fitela a timela mwa October 2002.

Mwa lilimo ze ñata z’a bile fa Betele, Don ka linako ze ñwi u ile kwa linaha li sili ku yo tusa ba ba sebeleza fa liofisi za mitai ni mwa simu ya bulumiwa. Musebezi wa hae u mu konisize ku ya kwa Linaha za kwa Asia, kwa Africa, Yurope, ni kwa likalulo ze ñwi za linaha za America. Dolores, musal’a Don ya sepahala, hañata u zamayanga ni yena.

Miinelo ya Luna Ne I Cincize

Bondate ha se ba kulile nako ye telele ba timela, kono ba si ka timela kale ne ba ni bulelezi kuli ne ba tabile hahulu kuli ne lu ketile ku sebeleza Jehova Mulimu. Ne ba ize lu fuyauzwi hahulu ku fita mo ne ku ka bela ha ne lu ka tundamena za ku ituta kwa likoleji ze ne ba batile kuli lu eze. Ha se ni tusize boma ku longa libyana kuli ba tutele fakaufi ni munyan’a ka, Joy, na ni bomunn’a ka lwa lumela ku yo ezeza bupaina kwa New England kuli lu yo ba fakaufi ni bom’a bona, be ne ba tokwa tuso ya luna ka nako yeo. Bom’a bona ha se ba timezi, boma ba to ina ni luna lilimo ze 13. Mi la January 18, 1987, ba feza sebelezo ya bona ya fa lifasi inze ba na ni lilimo ze 93.

Hañata, balikani ba bona ha ne ba ba babazanga kabakala ku tusa bana ba bona kaufela ku lata ni ku sebeleza Jehova, boma ne ba alabanga ka buikokobezo kuli: “Ne ni fumani fela ‘mubu’ o munde wa ku suña ku ona.” (Mateu 13:23) Ki mbuyoti kwa butuna ku ba ni bashemi be ne ba saba Mulimu be ne ba lu tomezi mutala wa ku ba ni tukufalelo ni buikokobezo!

Mubuso U Sa Li wa Pili

Lu zwezipili ku bata pili Mubuso wa Mulimu mwa bupilo bwa luna mi hape lu likile ku sebelisa kelezo ya Jesu ya ku ikabela ni ba bañwi. (Luka 6:38; 14:12-14) Mi Jehova u lu bonezi ze lu tokwile. Lu bile ni bupilo bo bunde bo bu tabisa.

Na ni bo Rudy lu sa lata lipina. Kw’a tabisanga ba bañwi ba ba lata lipina ha ba to lu potelanga kwa ndu ya luna manzibwana mi lu liza liopeliso za luna hamoho. Kono lipina haki ona mubeleko wa ka wa kamita. Ki nto ye ñwi fela ya ku itabisa ka yona mwa bupilo. Cwale na ni bomunn’a ka lu ikola ku bona ze zwile mwa bupaina bwa luna, ili batu be lu tusize mwahal’a lilimo-limo.

Ku si na taba ni makulanu e se lu na ni ona, ni kona ku bulela kuli bupilo bwa luna bu bile bo bu tabisa ili bo bunde mwa lilimo z’e 60 ze lu tandile mwa bukombwa bwa nako kaufela. Kakusasana ni kakusasana ha ni zuha, na itumelanga ku Jehova kwa ku alaba tapelo ya ka ha ne ni keni bukombwa bwa nako kaufela lilimo ze ñata kwamulaho, mi ni hupula kuli, ‘Cwale ni ka bata cwañi Mubuso pili kacenu?’

[Litaluso za kwatasi]

[Siswaniso se si fa likepe 24]

Lubasi lwa luna ka 1948 (ku zwa kwa nzohoto ku ya kwa bulyo): Joy, Don, Boma, Joel, Karl, na, ni Bondate

[Siswaniso se si fa likepe 25]

Boma ne ba tomile mutala o munde mwa bukombwa

[Siswaniso se si fa likepe 26]

Karl, Don, Joel, Joy, ni na kacenu, hamulaho wa lilimo ze fitelela 50

[Siswaniso se si fa likepe 27]

Ku zwa kwa nzohoto ku ya kwa bulyo:

Na, Mary Aniol, Sophia Soviak, ni Edith Morgan lu li balumiwa kwa Dominican Republic

[Siswaniso se si fa likepe 28]

Ni Mary (kwa nzohoto) kwa Yankee Stadium, ka 1953

[Siswaniso se si fa likepe 29]

Ni bomunn’a ka ha ne ba li mwa musebezi wa mupotoloho