Taba Ye Nde I Beya Miselo mwa São Tomé ni mwa Príncipe

MWENDI batu ba bañata ha ba ba si ka utwa kale za São Tomé ni Príncipe. Hañata lioli zeo ha li boniswangi mwa likoranta ze zibahaza libaka za ku yo pumulela teñi. Fa mapa ya lifasi, li bonahala inge tundolindoli mwa Siko sa Guinea ku talimana ni likamba la kwa wiko wa Africa. São Tomé ibat’o ba fa mulaini wa ku ikupulela o fita fahal’a lifasi mi Príncipe i kwa mutulo hanyinyani ku zwa fa mulaini w’o. Pula ni mukamo wa mwa lioli zeo li tahisize kuli ku be ni mitemwa, ye melile fa minjetumuko ya malundu a butelele bo bu fitelela limita ze 2,000.

Lioli ze cisa hahulu zeo li potolohilwe ki mezi a liwate ni makamba a likota za nzalu, mi mwateñi ku pila batu ba ba silikani, ba ba tabela batu, ili ba lizo ze zwakani hande ze futuka kwa Africa ni kwa Yurope ko ku simuluha batu ba mwa lioli zeo. Batu b’a 170,000 ba ba yahile mwa lioli zeo sihulu ba lekisanga cacao kwa linaha ze ñwi, kamba ku lima ni ku eza bundui. Mwa lilimo za cwanoñu, ku bile t’ata ku fumana niheba sico sa ku ifepa ka sona ka zazi.

Kono mwa lilimo za ku zwa 1990 ku isa 2000 ne ku ezahalile nto ye amile hahulu batu ba bañata mwa lioli zeo. Mwa June ya 1993, Lipaki za Jehova ne ba iñolisize kwa muuso wa São Tomé ni Príncipe, ili ku feza matata a ka nako ye telele e ne ba bile ni ona Lipaki za Jehova mwa lioli zeo.

Lipeu Ze Cezwi ka Mapacaca

Ku bonahala kuli Paki wa pili n’a tile mwa naha yeo kwa makalelo a ma 1950. Ka nako yeo, batu be ne ba tamiwa mwa linaha ze ñwi za mwa Africa ze n’e busiwa ki Maputukisi ne ba lumelwa kwa lioli zeo ku yo tambiswa mwa minganda. Paki y’o, ya n’a li paina wa kwa Africa,  kamba sikombwa sa ka nako kaufela, n’a tunuzwi mwa Mozambique kabakala ku kutaza taba ye nde ya Mubuso wa Mulimu mwa naha yeo. Paki ya n’a li a nosi yo a sebeza ka t’ata, mi mwa likweli ze silezi fela, ne ku bile ni ba bañwi b’a 13 be ne ba hasanya ni yena taba ye nde. Hamulaho, kwa taha Lipaki ba bañwi be ne ba li mwa muinelo o swana ku zwa kwa Angola. Mwa nako ya ku pika kwa bona, ne ba itusisize kolo kaufela kwa ku kutaza taba ye nde kwa bayahi ba mwa lioli zeo.

Silimo sa 1966 ha si to fitanga, mizwale kaufela be ne ba tambisezwa kwa São Tomé ne se ba kutile kwa linaha za mwa Africa. Sikwatanyana sa bahasanyi ba Mubuso se ne si siyezi sa zwelapili ka bundume. Ne ba nyandisizwe, ku natakiwa, ni ku lengiwa mwa litolongo kabakala kuli ne ba kopana ku ituta Bibele, mi ne ku si na ya n’a ba potela kamba ku ba susueza. Ka 1975, naha yeo ya fumana tukuluho kwa Portugal mi hanyinyani-hanyinyani lipeu za niti ya Mubuso za kalisa ku beya miselo.

Yanduluko ni ku Yaha

Mwa kweli ya ku iñolisa ku ba muuso ka 1993, bahasanyi ba Mubuso ne ba ekezehile ku fita fa 100. Sona silimo seo, ne ku tile mapaina ba ba ipitezi ku zwa kwa Portugal. Buikatazo bo ne ba ezize bwa ku ituta Siputukisi se si bizwa Creole ne bu tahisize kuli ba latiwe ki batu ba mwa sioli seo. Kacwalo kwa batiwa hahulu sibaka sa ku yaha teñi Ndu ya Mubuso. Ka ku utwa butokwi b’o, kaizeli wa libizo la Maria a fana kalulo ya mubu wa hae fa n’a yahile kabuma ka hae. Sibaka seo ne li se situna mi ne ku konwa ku yahiwa Ndu ya Mubuso ye tuna. Maria n’a si ka lemuha kuli ba lipisinisi ne ba mizeza mubu wo mati kakuli bahabo yena kaufela ne se ba felile ku shwa. Zazi le liñwi munna ya n’a bubana kwa lipisinisi a to ambola ni Maria.

A mu lemusa kuli: “Ze ni utwile ka za hao haki ze nde! Ni utwile kuli u fanile mubu wa hao. Ha u zibi kuli mubu w’o u konwa ku lekiswa mali a mañata ka ku ba o mwahal’a muleneñi?”

 Maria a buza kuli: “Ha ne ni ka ku fa mubu w’o, no ka ni lifa bukai?” Munna yo ha n’a kutumani, Maria a ekeza kuli: “Niha n’o ka ni fa mali a’ mwa lifasi kaufela, n’a si ke a likana kakuli mali h’a koni ku leka bupilo.”

Munna yo a buza kuli: “Kuli u na ni bana?”

Ka ku puma taba, Maria a li: “Mubu w’o ki wa Jehova. N’a ni kalimile ona ka lilimo ze ñata-ñata, mi cwale ni u kutisize ku yena. Ni nyolelwa ku pila ku ya ku ile.” Ku tuha f’o a buza munna yo kuli: “Kuli u na ni bupilo bo bu sa feli b’o kona ku fa mutu?” Ku si na niheba ku kumbula munna wa se siñwi a ishimbulula.

Kacwalo ne ku yahilwe mandu a mabeli a shangatami ka tuso ya mizwale ba licaziba be ne ba zwile kwa Portugal. Ku na ni muzuzu u li muñwi mwatasi kaufela, Ndu ya Mubuso ye tuna, ni mizuzu ya matibelelo. Hape ku na ni mizuzu mo ku ezezwanga likolo za maeluda, batanga ba bukombwa, ni mapaina. Cwale se ku kopanela teñi liputeho ze peli, ili nto ye tisa kuli i be sibaka se sinde kwa ku ezeza lituto za bulapeli bo bu kenile mwa muleneñi wa naha.

Mwa Mé-Zochi, ne ku na ni puteho ya bahasanyi b’a 60 ba ba tukufalezwi. Mikopano n’e ezezwa mwa Ndu ya Mubuso ya swalelele ye n’e fumaneha mwa sibutela sa makonde, mi kacwalo ne ku tokwahala Ndu ya Mubuso ye swanela. Taba yeo n’e fitisizwe ku ba ba zamaisa za muleneñi, mi makwambuyu ba ba musa ba fana sibaka se sinde kwa mukwakwa o mutuna. Kwa yahiwa Ndu ya Mubuso ye nde mwa likweli ze peli ka tuso ya mizwale ba kwa Portugal, ka ku itusisa muyahelo o’ akufisa. Ba fa silalanda seo ne ba komokisizwe hahulu ki taba yeo. Manjinela wa kwa Sweden ya n’a bona za buyahi mwa muleneñi w’o na komokisizwe ki ku bona mo ne ba sebeleza mizwale ni likaizeli. A li: “Kwa komokisa luli! Lipaki za Jehova mo mwa Mé-Zochi, ba itusisa muyahelo o’ akufisa! Ki mona mo lu swanela ku lukiseza musebezi wa luna.” Ndu ya Mubuso yeo n’e kakuzwi la June 12, 1999, mi ne ku fumanehile baputehi b’a 232. Bapoti ba ba tahanga kwa Mé-Zochi ba ipuhisanga muyaho w’o.

Mukopano wa Sikiliti O Sa Libalwi

Taba ye sa libalwi ki Lipaki za Jehova ba mwa São Tomé ni Príncipe ki mukopano wa sikiliti  wa mazazi a malalu wa “Tuto ya Bumulimu” wa mwa January ya 1994—wa pili mwa lioli zeo. N’o ezelizwe mwa muyaho wa nyangela o munde ka ku fitisisa mwa naha yeo ili o’ na ni lipangaliko ze batisa moya. Mu nahane fela mo ne ba tabezi bahasanyi ba Mubuso b’a 116 ha ba bona nyangela ye fita fa 405 ni ku bona lwa pili lidrama za Bibele ni ku fiwa lihatiso ze zwisiwa fa mukopano! Batu b’a 20 ba ba ineezi ne ba il’o kolobezwa kwa likamba.

Nto ye n’e makalisize sicaba ki mabaji a ipitezi a n’a apezwi ki be ne ba tile kwa mukopano. Ku ba teñi kwa bapoti b’a 25 be ne ba zwile kwa Portugal ni kwa Angola ne ku bonahalisize mukopano w’o ku ba inge wa macaba. Lilato la Sikreste la hula kapili-pili, mi ba bañata ba cipita ku lila kwa mafelelezo a tukiso ha ne ba laezana.—Joani 13:35.

Bañoli ba makande ba kwa National Radio ne ba til’o buhisana ni muokameli wa mukopano. Hape ne ba hasanyize fa wailesi likalulo li sikai za lingambolo. Ne li kezahalo ye sa libalwi luli, mi kwa Lipaki ba ba sepahala bao ba ba bile ba nosi ka nako ye telele, ne i ba tusize ku bona kuli kopano ya Jehova fa lifasi i fakaufi hahulu ni bona.

Ku Beya Miselo Kuli Jehova A Lumbekwe

Taba ya Mubuso ha i beya miselo, i tahisa muzamao o munde o tisa tumbo ni likute ku Jehova. (Tite 2:10) Musizana yo muñwi n’a tabela za n’a ituta mwa tuto ya hae ya Bibele ya ka viki. Kono bondat’ahe ne ba mu hanisanga ku ya kwa mikopano ya puteho. Ha n’a talusize ka likute butokwa bwa mikopano ya Sikreste ni takazo ya hae ya ku fumanehanga teñi, ba mu lundula fa ndu kapili-pili. Ku bonahala ne ba nahana kuli n’a ka eza mo ba ezeza mikulwani ba bañwi ba bañata—ili ku ipumanela ka bubebe munna wa ku mu babalela. Bondat’ahe ha ne ba lemuhile kuli n’a pila ka muzamao o munde, ili o kenile wa Sikreste, ba mu kutisa fa ndu ni ku mu fa tukuluho ya ku sebeleza Jehova.

Mutala o muñwi ki wa mueteleli yo muñwi wa sikwata sa baopeli ba lipina. N’a nyikwile hahulu mupilelo wa hae o maswe. Ha n’a nz’a bata mulelo mwa bupilo, a potelwa ki Lipaki. Ha n’a kalile ku pila ka lipimo za Bibele za muzamao, ba mu nguya mwa muleneñi kaufela. Hañihañi a felisa litwaelano ze maswe kaufela. (1 Makorinte 15:33) Kacwalo a’ nga muhato wa butokwa wa ku bonisa buineelo bwa hae ku Jehova ka kolobezo.

Mikulwani ba sikai ne ba bata bulapeli bwa niti. Mwa ku batisisa kwa bona, ba buhisana ni mapasita ba likwata li sikai za Protestanti, kono ze ne zwile mwateñi ne li ku lyanganiswa ni ku felelwa ki sepo. Kacwalo, ba fetuha ku ba libangoki ba ba situhu be ne ba nyefula za bulapeli kaufela.

Zazi le liñwi, yo muñwi wa Lipaki za Jehova, ili mulumiwa, n’a li mwa musipili wa ku y’o zamaisa tuto ya Bibele mi a taha fa sibaka fo ne ba li mikulwani bao. Sikwata seo ne si bata kuli mulumiwa y’o a alabe lipuzo ze ñwi mi ba mu isa kwa mukunda, ba mu fa ni kapula fa ku ina. A yo lengakiwa lipuzo fa litaba ze cwale ka moyo, mulilo wa lihele, bupilo kwa lihalimu, ni ku fela kwa lifasi. Paki y’o, ka ku itusisa Bibele ya n’a tambekilwe ki mueteleli wa sikwata seo, a alaba lipuzo za bona kaufela za n’a buzakiwa. Hamulaho wa hora, mueteleli y’o, ya bizwa Law, a bulelela mulumiwa kuli: “Ha ne lu ku biza ku to alaba lipuzo, ne lu lela ku ku nenauna, inge mo lu ezezanga batu ba bulapeli bo buñwi. Ne lu ikutwa kuli ha ku na ya kona ku alaba lipuzo zeo. Kono u li alabile, mi u li alabile ka ku itusisa Bibele! Ni kona ku ituta cwañi ze ñwi ka za Bibele?” Kwa kaliswa tuto ya Bibele ni Law, mi hañihañi a kalisa ku yanga kwa mikopano. Hamulahonyana, a zwa mwa sikwata seo mi a tuhela mikwa ya hae ya bubangoki. Silimo si si ka fela, a neela bupilo bwa hae ku Jehova ni ku kolobezwa. Cwale s’a li mutang’a bukombwa.

Mukwa o muñwi o se u tiile hahulu ki wa kuli bosinyalana ba pila fela hamoho ku si na ku nga mucato. Ba bañata se ba pilile hamoho  ka lilimo-limo, mi ba pepile ni bana. Ha ba utwisisi mubonelo wa Mulimu ka za linyalo. Kwa tabisa ku bona m’o Linzwi la Mulimu ne li tuselize mutu yo muñwi ku tula butata b’o.—2 Makorinte 10:4-6; Maheberu 4:12.

Antonio n’a itutile kuli n’a tokwa ku catisa linyalo la hae mi a eza milelo ya ku nga mucato hamulaho wa kutulo ya mbonyi ili fa n’a ka bela ni mali a ku ezisa mukiti wa linyalo. Busihu bo buñwi ha n’a li fakaufi ni ku kutula, masholi ba to bukula mbonyi ya hae. A lela ku litela kutulo ya silimo se si tatama, kono ni yona hape ya uzwiwa. Ha s’a palezwi lwa bulalu ku fumana mali a ku ezisa sinawenga, Antonio a lemuha ya n’a mu lwanisa luli. A li: “Satani h’a sa na ku ni bapalisa. Hamulaho wa kweli ni licika, lu ka be lu nyalani, ku pale ku mane!” Kacwalo ba nyalana, mi ne ba komokisizwe ku bona likuhu, lipato, ni puli ze ne ba ba file balikani ba bona kuli ba itusise fa mukiti wa sinawenga. Ha se ba catisize linyalo la bona, Antonio ni musal’a hae—hamoho ni bana ba bona ba silezi—ba kolobezwa ka ku bonisa buineelo bwa bona ku Jehova.

Ka za Sioli sa Príncipe

Mwa lilimo ze sa zo fela, muokameli wa mupotoloho ni mapaina ba kwa São Tomé, ka linako ze ñwi se ba potezi bayahi b’a 6,000 ba kwa Príncipe. Bayahi ba mwa sioli seo ne ba ba amuhezi ka mazoho a mabeli luli mi ne ba nyolelwa ku utwa ze ne ba ka bulela Lipaki. Munna yo muñwi ha s’a balile trakiti ya n’a siyezwi, habusa a bata mapaina bao mi a kupa ku ba tusa ku hasanya matrakiti a mañwi. Mapaina ba mu bulelela kuli w’o ne li musebezi wa bona, kono munna yo a tundamena kuli a ba sindekete fa ndu ni ndu kuli a ba zibahaze kwa bañi ba mandu ni ku ba bulelela kuli ba teeleze ka tokomelo. Kwa mafelelezo munna yo a siya mapaina bao, kono pili a ba babaza kwa musebezi wa butokwa o ne ba eza.

Ka 1998 mapaina ba babeli ba kwa São Tomé ne ba tile kwa Príncipe, mi ku si ka fita nako ne ba zamaisa lituto za Bibele za fa mandu ze 17. Musebezi wa zwelapili ku yanduluka, mi kapili-pili avareji ya baputehi kwa Tuto ya Buka ya Puteho ya fita fa 16, mi kwa ngambolo ya nyangela palo ya baputehi ya fitelela 30. Kwa kupiwa sibaka sa ku yaha teñi Ndu ya Mubuso ku ba ba zamaisa za muleneñi, mi ka tohonolo sibaka sa fiwa. Mizwale ba kwa São Tomé ba itatela ku yaha Ndu ya Mubuso ye nyinyani ili yeo hape i na ni malobalo a mapaina ba ba ipitezi ba babeli.

Kaniti taba ye nde i sweli ku beya hahulu miselo ni ku yanduluka mwa lioli za kwahule zeo. (Makolose 1:5, 6) Mwa January ya 1990 mwa São Tomé ni mwa Príncipe ne ku na ni bahasanyi b’a 46. Mwa silimo sa sebelezo sa 2002, bashaeli ba Mubuso ne ba ekezehile ku fita fa palo ye tuna haisali ya 388! Bahasanyi ba ba fitelela 20 pesenti ba eza sebelezo ya ka nako kaufela, mi ku zamaiswa lituto za Bibele za fa mandu ze bat’o eza 1,400. Kwa Kupuzo ya mwa 2001 ne ku fumanehile baputehi b’a 1,907, yona ye n’e bile palo ye tuna ku fita lili kaufela. Ee, mwa lioli zeo, linzwi la Jehova li sweli ku zwelapili ka bubebe ni ku bubana.—2 Matesalonika 3:1.

[Mbokisi/Siswaniso se si fa likepe 12]

Litukiso za fa Wailesi Ze Bubana

Hatiso ye latiwa hahulu mwa lioli zeo ki Questions Young People Ask—Answers That Work. * Mwa liviki ze peli ni ze peli ku fiwanga tukiso ya mizuzu ye 15 ye na ni toho ya taba yeo kwa ndu ya moya ya National Radio. Kwa tabisa ku utwa mufi wa tukiso yeo h’a buza kuli, “Mikulwani, mu ziba cwañi haiba ki lilato luli kamba ki situtu?” ni ku zwelapili ku bala taba ye ñwi mwa buka yeo! (Mu bone kauhanyo 31.) Hape fa tukiso ye swana ni yeo ku zibahazwanga litaba ze ketilwe mwa buka ya Sinotolo kwa Tabo ya Lubasi. *

[Litaluso za kwatasi]

[Siswaniso se si fa likepe 9]

Ndu ya Mubuso ya pili mwa São Tomé ka 1994

[Maswaniso a fa likepe 10]

1. Ndu ya Mubuso ye n’e yahilwe ka bubebe mwa Mé-Zochi

2. Mukopano wa sikiliti o sa libalwi n’o ezelizwe mwa muyaho wo

3. Linumwana za kolobezo ba ba tabile fa mukopano wa sikiliti

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 8]

Globe: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.