Ze Ezahezi mwa Bupilo

Ku Fuyaulwa Hahulu Bakeñisa ku Zwelapili ku Ba ni Moya wa Bulumiwa

KA MO LI KANDEKEZWI KI BO TOM COOKE

Mulumo wa litobolo kapili-pili wa felisa kozo ye ne li teñi musihali. Malumo a fefauka mwahal’a likota za mwa simu ya luna. Ne ku ezahalañi? Ne ku si ka fita ni nako lwa utwa kuli mubuso u tuluzwi mi cwale Uganda se li mwatas’a General Idi Amin. F’o ne li ka 1971.

KI KABAKALAÑI na ni Ann, musal’a ka, ha ne lu zwile mwa England mo ku na ni kozo hañata ni ku ya kwa sibaka seo sa mwa Africa se si si ka iketa? Ni lemuhile kuli ka sipepo ni tabela hahulu ku yanga kwa libaka ze nca, kono sihulu se ne si ni susuelize ku ba ni moya wa bulumiwa ne li mutala wa bashemi ba ka wa ku tukufalelwa sebelezo ya Mubuso.

Ni hupula lizazi le liñwi ha ne ku cisize mwa August 1946 muta bashemi ba ka ne ba kopani ni Lipaki za Jehova lwa pili. Ne ba yemi fa munyako wa kwapil’a ndu ni ku ambola ni bapoti bao ba babeli ka nako ye ne bonahala ku ba ye telele luli. Bapoti bao, bo Fraser Bradbury ni Mamie Shreve, ne ba tile misipili ye miñata mi mwa likweli ze ne tatami bupilo bwa lubasi lwa luna bwa cinca hahulu.

Mutala wa Bashemi Ba Ka wa Bundume

Bashemi ba ka ne ba ezanga kwa misebezi ye miñata ya ku tusa sicaba. Ka mutala, nakonyana pili ba si ka kalisa kale ku ituta Bibele, maswaniso a Winston Churchill n’a kabisizwe mwa ndu ya luna. Ka nako ya liketisa ze ne ezizwe hamulaho wa ndwa, ndu ya luna ne li yona makopanelo a ba Conservative Party Committee ba  mwa silalanda sa luna. Lubasi lwa luna hape ne lu zibana ni batu ba ba tumile ba bulapeli ni ba ba mwa silalanda. Nihaike ne ni li fela wa lilimo ze 9 ka nako yeo, ne ni lemuhile mo ne ba komokezi bahabo luna ha ne ba utwile kuli ne lu bata ku ba Lipaki za Jehova.

Mutala wa Lipaki be ne lu kopana ni bona wa ku sebeza ka moyo kaufela ni ka kutokwa sabo ne u susuelize bashemi ba ka ku tukufalelwa musebezi wa ku kutaza. Ku si ka fita ni nako bondate ne se ba fanga lingambolo za fa patelo ka ku itusisa mushini o hulisa mulumo kwa masintolo a fumaneha mwa munzi wa Spondon, o ne lu pila ku ona, mi luna banana ne lu yemanga mwa libaka ze ne ba fita hahulu batu inze lu sweli Tora ya ku Libelela ni Awake! Ku bulela fela niti banana be ne ni kena ni bona sikolo ha ne ba ni atumelanga, ne ni ikutwanga kuli inge ni ka pumbama fela mwa mubu.

Mutala wa bashemi ba ka n’o susuelize muhulwan’a ka, Daphne, kuli a kalise bupaina. Ka 1955, a ya kwa Sikolo sa Giliadi mi n’a lumilwe ku yo sebeza sina mulumiwa kwa Japan. * Kono niteñi munyan’a ka, Zoe, a tuhela ku sebeleza Jehova.

Ka nako ye swana, ne ni felize sikolo sa ku ituta za mwa ku pangela maswaniso. Mwa miteñi yeo, taba ye ne ambolwa hahulu ki be ne ni kena ni bona sikolo ne li ya za ku hapelezwa ku kena busole. Ha ne ni ba bulelezi kuli lizwalo la ka ne li sa ni lumelezi ku kena mwa busole, ne ba ngile kuli mwendi ni eza lishea. Taba yeo ne i ni file kolo ya ku buhisana hahulu Bibele ni ba bañwi ba baituti. Ku si ka fita nako, ne ni atulezwi ku pika tolongo ka likweli ze 12 bakeñisa ku hana ku kena mwa busole. Yo muñwi wa baituti ba fa koleji yeo ya za buswanisi ya n’a bonahezi ku tabela lushango lwa Bibele ki yena ye ne ni nyezi hasamulaho. Kono ni bata kuli Ann a mi kandekele mwa n’a itutezi niti.

Ann Mwa N’a Fumanezi Niti

“Lubasi lwa luna ne lu sa lapeli, mi ne ni si ka kolobezwa mwa bulapeli bufi kamba bufi. Kono ne ni lakaza hahulu ku ziba za bulapeli mi ne ni yanga kwa bulapeli kaufela k’o balikani ba ka ne ba yanga. Ne ni kalile ku tabela hahulu Bibele ha ne ni teelelize kwa puhisano ye tabisa yeo Tom ni Paki yo muñwi ne ba bile ni yona ni baituti ba bañwi kwa koleji. Muta Tom ni Paki yo muñwi ne ba atulezwi tolongo bakeñisa ku hana ku kena mwa busole, ne ni komokile hahulu.

“Ne ni zwezipili ku ñolelananga ni Tom ha n’a li mwa tolongo, mi takazo ya ka ya ku tabela Bibele ya tiya. Ha ne ni ile kwa London ku yo ekeza kwa lituto, ne ni lumezi ku ituta Bibele ni Muriel Albrecht. Muriel n’a bile mulumiwa mwa Estonia, mi ne ni fumani hahulu susuezo ku yena hamoho ni ku bom’ahe. Hamulaho fela wa liviki li sikai, ne se ni yanga kwa mikopano ni ku yema kwande a sitishini se si bizwa Victoria Station inze ni abela The Watchtower ni Awake!

“Ne ni kopana mwa puteho ya Southwark Congregation kwa mboela wa London. Puteho yeo ne i na ni mizwale ni likaizeli ba ba zwa mwa linaha ze shutana-shutana, buñata bwa bona ne si ba ipumaneli. Nihaike ne ni li muzwahule, ne ba ni ngile sina yo muñwi wa bona. Lilato la mwa puteho yani ki lona le ne li ni kolwisize kuli ye ki yona niti, mi na kolobezwa mwa 1960.”

Milelo ye Swana—Miinelo ye Shutana

Hasamulaho ka sona silimo seo sa 1960, ne lu nyalani ni Ann, mi ne lu na ni mulelo wa ku ya mwa bulumiwa. Kono miinelo ya cinca ha lu to  lemuha kuli ne lu ka ba ni mbututu. Mwan’a luna Sara ha s’a pepilwe, na ni Ann ne lu sa tabela ku yo sebeleza mwa naha ye mwa butokwi bo butuna bwa bahasanyi ba Mubuso. Ne ni kupile musebezi mwa linaha ze ñata, mi hasamulaho, mwa May 1966, na amuhela liñolo le li zwa kwa Likolo la Tuto mwa Uganda la ku ni zibisa kuli ni fumani musebezi. Niteñi, ka nako ye, Ann n’a sa itwezi mwan’a luna wa bubeli. Ba bañwi ne ba kakanya nihaiba ze ne lu nahanela ku tuta. Ne lu buzize dokota wa luna, ya n’a ize: “Haiba mwa ya, mu na ni ku fufa mwa fulai pili mulwalo u si ka kwanisa kale likweli ze supile.” Kacwalo lwa ya kwa Uganda onaf’o. Kabakaleo, bashemi ba luna ne ba si ka bona mwan’a luna wa bubeli, Rachel, haisi ha t’o kwanisa lilimo ze peli. Ka ku ba kuli cwale se lu na ni baikulu, lwa utwisisa ka ku tala moya wa buitomboli o ne ba na ni bashemi ba luna ba ba lateha.

Ha ne lu punyize mwa Uganda ka 1966, ne lu tabile ni ku utwa bumaswe ka nako ye swana. Lu sa tuluka fela mwa fulai, lwa tabela mibala ye ne lu boni. Ne i benya luli. Ndu ya luna ya pili ne li bukaufi ni toloponyana ya Iganga, ye ne fumaneha likilomita ze 50 ku zwa kwa Jinja, yona tolopo ye kwa makalelo a Nuka ya Nile. Lipaki be ne ba li kwateñi bukaufi ni luna ne li ba sikwata sa kwa Jinja se ne si ikemezi. Balumiwa bo Gilbert ni Joan Walters ni Steven ni Barbara Hardy ki bona be ne ba tusa sikwata seo. Ne ni kupile kwa musebezi kuli ba ni cince ni yo sebeleza kwa Jinja kuli lu kone ku tusa hande sikwata seo. Hamulaho fela wa ku pepwa kwa Rachel, lwa tutela kwa Jinja. Teñi k’o ne lu ikozi ku sebeza ni sikwatanyana sa Lipaki ba ba sepahala ha ne si nze si hula ku fita fa ku ba puteho ya bubeli mwa Uganda.

Ku Sebeza Sina Lubasi mwa Naha I Sili

Na ni Ann lu ikutwa kuli ne lu ketile sibaka se sinde mwa ku utela lubasi lwa luna. Ne lu na ni tabo ya ku sebeza hamoho ni balumiwa ba ba zwa kwa linaha li sili ni ku tusa puteho ye nca kuli i hule. Ne lu lata siango sa mizwale ni likaizeli ba kwa Uganda, be ne ba lu potelanga kwa ndu. Bo Stanley ni Esinala Makumba sihulu ne ba lu susuezanga hahulu.

Kono ne lu sa potelwangi fela ki mizwale, ne ku na ni hape lifolofolo ze makaza za mifuta-futa. Likubu ne li ombokanga mwa Nuka ya Nile busihu ni ku liba bukaufi luli ni ndu ya luna. Ni hupula hande nako ha ne lu na ni mboma ya butelele bwa limita ze 6 mwa simu ya luna. Fokuñwi, ne lu tamanga misipili ya ku yo buha lifolofolo mwa libaka mo li pila, m’o litau ni lifolofolo ze ñwi za naheñi ne li icambaelela fela.

Mwa bukombwa, ne lu bonahala ku shutana kwa batu ba mwa sibaka seo, be ne ba si ka bona kale kapula ka ku kubela mwateñi mbututu. Ha  ne lu yanga fa ndu ni ndu, sikwata sa twanana hañata ne si lu nyomaetanga. Batu ne ba lu lubukelanga ka likute mi ne ba tabelanga ku swala mbututu wa mukuwa. Ku kutaza ne ku tabisa kakuli batu ne ba na ni maoyo. Ne lu nahana kuli batu kaufela ne ba ka kena mwa niti, kakuli ne ku li hahulu bunolo ku kalisa lituto za Bibele. Kono, ku ba bañata ne ku li t’ata ku tuhela lizo ze lwanisana ni Mañolo. Niteñi, ba bañata ne ba latelezi litaelo za Bibele za muzamao o pahami mi puteho ne i hulile hahulu. Mukopano wa luna wa pili wa mupotoloho mwa Jinja ka 1968 ne u li kezahalo ye tuna. Lu tabanga hahulu ku hupula za kolobezo ya mwa Nuka ya Nile ya be ne lu itutanga ni bona Bibele. Kono kozo ya luna ne i tuha i filikanyiwa.

Ku Kwalelwa—Tiko ya Tumelo ni Butali

Ka 1971, General Idi Amin n’a ngile mubuso. Ne ku na ni mifilifili ye mituna mwa Jinja, mi ha ne lu sweli ku ikola ku nwa tii mwa simu ya luna, kwa ezahala taba ye talusizwe kwa makalelo. Mwa lilimo ze peli ze ne tatami, sikwatatuna sa bayahi ba ba zwa kwa Asia ne si lunduzwi mwa naha. Buñata bwa bazwahule ne ba itatezi ku funduka, mi likolo ni lipatela ne li keni mwa butata luli. Kihona cwale ku fiwa zibiso ye situhu ya ku kwalelwa kwa Lipaki za Jehova mwa naha. Ka mulelo wa ku lu sileleza, Likolo la Tuto la lu tutisa ku yo sebeleza mwa muleneñi o mutuna wa Kampala. Nto yeo ne li ye nde ka mabaka a mabeli. Ne lu sa zibahali hahulu mwa Kampala mi kacwalo ne lu na ni tukuluho ye tuna ya ku zamaya. Hape ne ku na ni musebezi o mutuna o n’o tokwa ku petiwa mwa puteho ni mwa bukombwa.

Bo Brian ni Marion Wallace ni bana ba bona ba babeli ne ba li mwa muinelo o swana, mi ni bona ne ba ikatulezi ku zwelapili ku ina mwa Uganda. Ne lu itebuhile hahulu siango sa bona ha ne lu nze lu sebeza hamoho mwa Puteho ya Kampala mwahal’a nako ye t’ata yeo. Litaba ze ne lu kile lwa bala za mizwale be ne ba kwalezwi mwa linaha ze ñwi ne li bile ze susueza hahulu cwale. Ne lu kopananga ka tukwata, mi hañwi ka kweli, ne lu banga ni mukopano o mutuna kwa sibaka se si bizwa Entebbe Botanical Gardens, ili ku lyanganisa kuli mukopano u bonahale inge mukiti. Bana ba luna ba basizana ne ba tabezi hahulu muezezo wo.

Ne lu na ni ku tokomela hahulu mo ne lu kutaleza. Makuwa be ne ba pota fa mandu a bayahi ba mwa Uganda ne ba kona ku lemuhiwa hahulu. Kabakaleo ne lu kutalezanga kwa lintolo, mizuzu ya mwa miyaho ye mituna, ni fa likolo. Muezezo o muñwi o ne ni itusisanga mwa  lintolo ne li wa ku buza nto ye ne ni ziba kuli ha i fumanehi, inge cwalo swikili kamba laisi. Haiba mulekisi a bonahala ku bilaela bakeñisa ze ne ezahala mwa naha, ne ni tahisanga lushango lwa Mubuso. Muatumelelo wo n’o sebelize hande. Fokuñwi, ne ni zwanga fa sintolo inze ni lukisize za musipili wa makutisezo mi hape ni kalulonyana ya yona nto ye ne sa fumanehi yeo.

Ka nako ye swana, mifilifili ne i tumbukanga mwa sibaka se ne lu pila ku sona. Bakeñisa ku sa utwana ko ne ku ekezeha mwahal’a naha ya Uganda ni ya Britain, muuso ne u si ka ni lumeleza ku zwelapili ku sebeza. Kacwalo ka 1974, hamulaho wa ku pila lilimo ze 8 mwa Uganda, ne lu na ni ku laeza mizwale ba luna ka ku ishonda. Kono niteñi moya wa luna wa bulumiwa n’o si ka kuyuka.

Ku ya kwa New Guinea

Mwa January 1975, ne lu fumani kolo ya ku yo sebeleza mwa naha ya Papua New Guinea. Kona fo ne i kalezi sebelezo ya luna ye tabisa ya lilimo ze 8 mwa kalulo yeo ya Pacific. Mo ne lu pilela ni mizwale ni mo ne lu kutaleza ne ku tabisa mi ne ku lu fumanisa mipuzo.

Lubasi lwa luna lu hupulanga nako ye ne lu inzi mwa Papua New Guinea kuli ne li nako ya madrama—f’o ki ku talusa madrama a Bibele. Silimo ni silimo, ne lu abananga mwa ku lukisa madrama a mukopano wa sikiliti, mi ne lu ikolanga luli! Ne lu ikolanga siango ni mabasi a mañata a tiile kwa moya, mi mabasi ao n’a li susuezo ye nde kwa bana ba luna. Mweli wa luna, Sara, a nyalwa ku paina ya ipitezi, Ray Smith, mi sibeli sa bona ne ba sebelize sina mapaina ba ba ipitezi kwatukw’a museto wa Irian Jaya (yeo cwale i bizwa Papua, province ya kwa Indonesia). Ne ba pila mwa situngu sa bucwañi mwa munzi wa kwa sibaka seo, mi Sara u bulela kuli nako ya n’a tandile ku eza bupaina kwa sibaka seo ne li tuto ye tuna ku yena.

Ku Cinca ka ku Likana ni Miinelo

Ka nako ye, bashemi ba ka ne se ba tokwa tuso. Mwa sibaka sa kuli luna lu kutele kwa England, bashemi ba ka ne ba lumezi kuli bona ba tahe lu to ina ni bona, mi kaufela luna ne lu tutezi kwa Australia ka 1983. Hape ne ba inzi nakonyana ni kaizel’a ka Daphne, ya n’a sa li kwa Japan. Bashemi ba ka ha se ba shwile, Ann ni na lwa ikatulela ku eza bupaina bwa kamita, mi seo sa tahisa tohonolo ya ku ba ni buikalabelo bo ne ni fumani ku ba t’ata luli.

Kona ha ne lu sa z’o kala-kala bupaina ha ne lu bizizwe ku ya mwa mupotoloho. Ku zwa kwa bwanana, ne ni nga ku pota kwa muokameli wa mupotoloho kuli ki nto ye ipitezi. Cwale buikalabelo b’o ne se li bwa ka. Mupotoloho ne li ona musebezi o t’ata hahulu o ne lu ikozi, kono Jehova n’a lu tusize hañata-ñata mwa linzila ze ne lu si ka libelela.

Muzwale Theodore Jaracz ha n’a til’o pota sina muokameli wa linaha mwa Australia ka 1990, ne lu mu buzize ka za haiba ne lu si ka hula hahulu kuli lwa kona ku yo sebeza mwa bukombwa bwa ka nako kaufela kwa mawate. N’a ize: “Ku cwañi ka za ku ya kwa sibaka sa Solomon Islands?” Kacwalo kwa mafelelezo, na ni Ann ha ne lu li mwa lilimo za ma-50, ne lu ile kwa musebezi wa bulumiwa o ne lu lumilwe luli sina balumiwa.

 Ku Sebeza mwa “Lioli ze Tabisa”

Lioli za Solomon Islands li bizwa Lioli ze Tabisa, mi musebezi wa luna mwahal’a lilimo ze lishumi ze felile u bile nako ye tabisa luli. Na ni Ann ne lu amuhezwi ka musa hahulu ki mizwale ni likaizeli ba mwa Solomon Islands ha ne ni li muokameli wa sikiliti. Moya wa kamuhelo o ne lu bonisizwe ne u lu susuelize, mi batu kaufela ne ba ni utwisisa ha ne ni ikataza ku talusa lika inge ni nahana kuli ni itusisa puo ye kondile ya Pidgin ya kwa Solomon Islands—ili ye ñwi ya lipuo ze na ni manzwi a manyinyani ka ku fitisisa mwa lifasi.

Lu sa fita fela mwa Solomon Islands, bahanyezi ba lika ku lu tibela ku itusisa Ndu ya luna ya Mukopano. Ba keleke ya Anglican ba tameleza Lipaki za Jehova kuli kuti Ndu ya luna ya Mukopano ye nca ye mwa Honiara ne i keni hanyinyani mwa mubu wa bona. Muuso wa ba yemela mwa taba yeo, kacwalo lwa ipileza kwa Kuta ye Tuna. Katulo ya Kuta ye Tuna ki yona ye ne ka bonisa haiba ne lu na ni ku yahulula Ndu ya luna ya Mukopano mo ku kwana batu ba 1,200 kamba ku sa i yahulula.

Muzeko n’o ngile viki mutumbi mwa kuta. Taba ha ne inze i zekiwa ne lu zungubalizwe hahulu ki caziba wa mulao wa kwa lineku la balwanisi ba luna. Kih’a Muzwale Warren Cathcart wa kwa New Zealand, caziba wa luna wa mulao, ka ku pihisana ni bona ka t’ata, a tatulula taba ni taba ye ne lu tamelezwa. Ha lu to fitanga la Butanu, taba yeo ne se i yambile ku yo fita kwahule, mi kuta ya tala ki ya ba bahulu ba likeleke, babeleki ba muuso, ni mizwale ba luna ba Sikreste. Ni hupula mafosisa a n’a pangilwe fa tomahanyo ya litaba ze ne kena mwa kuta. Ne ku ñozwi kuli: “Muuso wa Solomon Islands ni Keleke ya Melanesia ba zeka ni Jehova.” Ne lu winile taba.

Kono, kozonyana ye ne li mwa Lioli ze Tabisa ne i si ka inelela. Hape na ni Ann ne lu ipumani mwa mifilifili ni misunga ye ne tisizwe ki ku tululwa kwa mubuso. Ku itwanisa kwa sicaba ne ku tahisize ndwa ya mukowa. La June 5, 2000, muuso ne u tuluzwi mi muleneñi o mutuna wa hapiwa ki masole ba ba itukiselize ndwa. Ka livikinyana Ndu ya luna ya Mukopano ne li makundamo a batu be ne ba si na mandu. Ba mulonga ne ba komokile kuli mizwale ba luna ba Sikreste ba ba zwa mwa mikowa ye ne itwanisa ne ba ipilela ka kozo mwa Ndu ya Mukopano yeo. Taba yeo ne i file bupaki bo bunde hakalo!

Nihaiba bona masole ne ba utwisisize mayemo a Lipaki za Jehova a ku ikambusa kwa mifilifili yeo. Seo ne si konisize kuli lu kolwise yo muñwi wa bazamaisi ba masole kuli a lumelele simbayambaya sa lihatiso ni lituso ze ñwi kuli si fite si ise lika zeo kwa kakwata ka mizwale ba ba kwa lineku la masole ba mukowa u sili. Ha ne lu fumani mabasi e ne lu tuhezi ku bonana ni ona ka likwelinyana, kaufela luna ne lu lotisize mioko.

Ki Ze Ñata za ku Itumela

Ha lu talima mo lu pilezi mwa sebelezo ya Jehova, lu na ni ze ñata za ku itumela. Ka ku ba bashemi, lu bile ni tabo ya ku bona bana ba luna ni banna ba bona, bo Ray ni John, ha ba zwelapili ku sebeleza Jehova ka busepahali. Ba lu tusize luli mwa musebezi wa luna wa bulumiwa.

Mwa lilimo ze 12 ze felile, na ni Ann lu bile ni tohonolo ya ku sebeleza fa ofisi ya mutai wa Solomon Islands, mi mwahal’a nako yeo, lu iponezi palo ya bashaeli ba Mubuso mwa Solomon Islands ha i ekezeha, ku fitelela 1,800. Cwanoñu fa, ni amuhezi tohonolo ye ñwi ya ku ya kwa Patterson, mwa New York, ku yo kena mwa Sikolo sa Ba Katengo ka Mutai. Ka niti, lu ikozi bupilo bo bu tabisa bwa ku fuyaulwa hahulu bakeñisa ku zwelapili ku ba ni moya wa bulumiwa.

[Litaluso za kwatasi]

[Siswaniso se si fa likepe 23]

Fa lizazi la sinawenga sa luna, ka 1960

[Siswaniso se si fa likepe 24]

Mwa Uganda, lubasi lwa luna ne lu fumani hahulu susuezo ku bo Stanley ni Esinala Makumba

[Siswaniso se si fa likepe 24]

Sara u kena mwa situngu sa be ne lu yahile ni bona

[Siswaniso se si fa likepe 25]

Ku swanisa maswaniso ne ku ni tusize ku luta bayahi ba Solomon Islands

[Siswaniso se si fa likepe 25]

Ku kopana ni puteho ye kwahule mwa Solomon Islands

[Siswaniso se si fa likepe 26]

Lubasi lwa luna kacenu