Ndwa I Cincize

NDWA kamita i bile ye maswe hahulu. Kamita i bulaile masole ni ku nyandisisa batu-tu fela. Kono mwa miteñi ya cwanoñu fa, ndwa i cincize. Ka mukwa ufi?

Ndwa ya kacenu sihulu ki ndwa ya mukowa—ya bana ba naha i liñwi ba ba itwanisa. Mi hañata lindwa zeo ha li felangi ka bubebe, li nyandisanga hahulu batu, mi li sinyanga hahulu linaha ku fita lindwa za mwahal’a linaha. Julián Casanova, caziba wa za kwaikale wa kwa Spain, u li: “Lindwa za mukowa ki lindwa ze situhu, ze isanga kwa mafu a batu ba bañata, kwa ku swala basali likalala, kwa ku baleha mwa linaha, mi mane fokuñwi ni kwa ku yundisa likwata mutumbi za batu.” Kaniti, bana ba naha ha ba itwanisa, ze zwanga mwateñi li kona ku ina nako ye telele-telele li sa feli.

Ku zwa fo ne i felezi Ndwa ya ka Mulomo, ku bile ni lindwa li sikai fela za mwahal’a linaha. Ba Stockholm International Peace Research Institute (SIPRI) ba biha kuli: “Ku zwa ka 1990 ku ya ka 2000, kwand’a fela lindwa ze talu ze lwanilwe, lindwa kaufela ze bile teñi ki za mukowa.”

Ki niti kuli lindwa za mukowa li kona ku bonahala ku sa sabisa mi hañata li kana li sa bihelwi ba mwa linaha li sili, kono niteñi li tahisa manyando ni sinyeho ye tuna sina mo li inezi lindwa za mwahal’a linaha. Bolule-lule ba batu ba bulailwe mwa lindwa za mukowa. Mane mwa lilimo ze 20 ze felile, ibat’o ba batu ba 5 milioni ba bulailwe mwa linaha ze talu fela mo ku kolota lindwa za mukowa—mwa Afghanistan, mwa Democratic Republic of Congo, ni mwa Sudan. Mwa linaha za kwa Balkans, lindwa za mukowa ze ziyeza hahulu li bulaile batu ba 250,000, mi mwa Colombia li bulaile ba 100,000.

Ha ku na ba ba ziyelizwe hahulu ki lindwa za mukowa sina banana. Mwa lilimo ze lishumi ze felile, ka ku ya ka piho ya ba United Nations High Commissioner for Refugees, banana ba ba fitelela 2 milioni ba bulailwe mwa lindwa za mukowa. Ba bañwi ba 6 milioni ba holofalizwe. Palo ye ekezeha ya banana ba lutiwa busole. Lisole yo muñwi wa mwanana u li: “Ne ba ni lutile busole. Ne ba ni file tobolo. Ne ni itusisanga milyani ye kola. Ne ni bulayanga batu. Ni bulaile ba bañata. Ne li ndwa fela . . . Ne ni latelela fela litaelo. Ne ni ziba kuli ku maswe. Ne ku si na mo ne ni kona ku ezeza.”

Banana ba bañata ba mwa linaha mo ku kolota ndwa ya mukowa ba hula fela ba sa zibi ku pila mwa kozo. Ba pila mwa linaha mo ku eza kuli likolo li sinyizwe mi batu ha ba amboli ka kozo konji fela ka miyengo ya litobolo. Dunja wa lilimo ze 14 u li: “Batu ba bañata se ba bulailwe . . . Miloli ya linyunywani ha i sa utwahala, ku utwahala fela banana ba ba lila bom’a bona, bondat’a bona, bahulwani ba bona kamba banyani ba bona.”

 Ze Tisa Ndwa Ki Lika Mañi?

Kanti ze fuzelela zona lindwa zeo ze ziyeza cwalo ki lika mañi? Ki sitoyo sa mushobo, lifapano za bulapeli, likatulo ze maswe, ni mifilifili mwa lipuso za naha. Nto ye ñwi hape ye tahisanga hahulu butata ki mukwañuli—mukwañuli wa ku busa ni wa masheleñi. Babusi, hañata kabakala mukwañuli, ba tahisanga sitoyo se si fuzelelanga lindwa. Piho ya ba Stockholm International Peace Research Institute i bulela kuli balwani ba bañata “ba lwanelanga kuli ba ipumanele se siñwi.” Piho yeo i ekeza kuli: “Mukwañuli u bonahala mwa linzila ze ñata, ze cwale ka babusi ni bazamaisi ba masole ha ba lekisa daimani ka buñata kamba banana ha ba itusisa litobolo ku bukula munzi mutumbi.”

Se si ekeza kwa butata ki ku ata kwa litobolo ze omba moyo ze cipile. Batu ba 500,000—sihulu basali ni banana—ba bulaiwa ka silimo ki ze twi ki litobolo ze nyinyani. Mwa naha ye ñwi ya mwa Africa, tobolo ya AK-47 i leka mali a kuhu. Ka bumai, mwa libaka ze ñwi, litobolo zeo se li cabukile hahulu sina zona likuhu. Mwa lifasi kaufela se ku na ni litobolo ze nyinyani ze eza 500 milioni—f’o kikuli mwahal’a batu ba 12 ni ba 12, a li muñwi ku bona u na ni tobolo.

Kana lindwa za mukowa ze ziyeza li ka zwelapili mwa miteñi ye? Kana lindwa za mukowa za kona ku tibelwa? Kana batu ba ka tuhela ku bulayana muta o muñwi? Taba ye tatama i ka alaba lipuzo zeo.

[Mbokisi fa likepe 4]

Bumaswe bwa Lindwa za Mukowa

Palo ye eza 90 pesenti ya ba ba bulaiwa ki lindwa za mukowa mo ku itusiswa litobolo ze nyinyani ze omba-moyo ki batu-tu fela isi masole. Graça Machel, ya li Muelezi wa Muñoli yo Mutuna wa Kopano ya Bamacaba ya Talima za M’o Lindwa li Amela Banana, n’a ize: “Kwa iponahaza fo ku sweu kuli mwa lindwa banana hañata ki bona ba ba leliwa, ha ba bulaiwi fela ka ku sa lela.”

Masole se ba lwana ka ku swala basali likalala. Mwa libaka ze ñwi mo ku kolota lindwa, balwani ba swalanga likalala musizana kaufela ye ba fumana mwa minzi ye ba hapa. Mulelo wa bona ki ku sabisa lila za bona ni ku shandaula mabasi.

Lukupwe ni matuku ki zona ze latelelanga ndwa. Ndwa ya mukowa i palelwisanga batu ku lima ni ku kutula lico ze likani, ku ba ni lipatela ze likani, ni ku palelwisa lituso ze likani ze zwa kwa linaha li sili ku fita ku ba ba li tokwa. Patisiso ye ne ezizwe ka za ndwa ya mukowa ye ñwi ya mwa Africa ne i bonisize kuli batu ba ba eza 20 pesenti ba bulailwe ki matuku mi ba 78 pesenti ba bulailwe ki lukupwe. Be ne ba bulailwe ki ndwa luli ki ba ba eza 2 pesenti fela.

Ka avareji, mwa mizuzu ni mizuzu ye 22, mutu a li muñwi u holofazwa kamba ku bulaiwa ki ku hata ndalamiti. Ku akalezwa kuli ku na ni lindalamiti za mwa mubu ze 60 milioni kamba 70 milioni ze pumbekilwe mwa linaha ze fitelela 60.

Batu ha ba na mwa ku ezeza konji ku baleha habo bona. Mwa lifasi kaufela ku na ni babalehi ba 50 milioni mi licika la palo yeo ki banana.

 [Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 2]

LIKEPE LA PILI: Siswaniso si swanisizwe ki Chris Hondros/Getty Images

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 3]

Siswaniso si swanisizwe ki Chris Hondros/Getty Images