Ze Ezahezi mwa Bupilo

Ku Kolwa Ka Ze Likani ka Bulumeli ku Ni Tusize

KA MO LI KANDEKEZWI KI BO BENJAMIN IKECHUKWU OSUEKE

Ni sa kala-kala fela bukombwa bwa Sikreste bwa ka nako kaufela, na yo potela bashemi ba ka. Bondate ha ba ni bona, ba ni fwañata kwa hembe ni ku kala ku huwa kuli, “Lisholi!” Ba nga sabule ya bona, ba i fetula ni ku ni natisa yona. Ba mwa munzi ha ba utwa lilata, ba kubukana fa ndu ya luna. Ne ni uzwizeñi? Kashe ni taluse.

NE NI pepilwe ka 1930, mwa munzi wa Umuariam, mboela-upa wa Nigeria, mi ni mweli mwa mba ya luna ya bana b’a 7. Ya n’a li yo muhulu kwa likaizeli za ka n’a timezi inz’a na ni lilimo ze 13. Bashemi ba ka ne li ba keleke ya Anglican. Bondate ne li balimi, mi boma ne ba eza kapisinisi. Ne ba zamayanga likilomita ze30 ku ya kwa misika ku yo leka likapa la oli ya nzalu ni ku kuta manzibwana. Mi habusa kakusasana, ne ba zamayanga likilomita ze 40 ku ya kwa sitishini sa litima ku yo lekisa oli yeo. Haiba ba fumani pulofiti, ili ye n’e sa fitelelangi 10 pensi, ne ba lekelanga lubasi lico ni ku kutela kwa hae zazi le li swana. Ne ba ezize cwalo ka lilimo ze 15 ku fitela ba timela ka 1950.

Ne ni kalezi sikolo mwa munzi wa hesu fa sikolo sa Keleke ya Anglican, kono kuli ni feze sikolo sa praimari, ne ni na ni ku yo ina fa ndu ya sikolo ye n’e li likilomita ze 35 ku zwa haesu. Bakeñisa kuli bashemi ba ka ne ba si na mali a ku ni kenisa sikolo se si pahami, na kala ku bata musebezi. Pili ne ni belekile fa lapa la mukanteli wa linjanji mwa Lagos, kwa wiko wa Nigeria, kihona ni to beleka fa lapa la mubeleki wa muuso mwa Kaduna, kwa mutulo  wa Nigeria. Mwa Benin City, kwa wiko wa Nigeria, ne ni fumani musebezi wa bukalaliki ku loya yo muñwi cwana, mi hasamulaho na kena musebezi wa mangamu mwa somili. Ka 1953 na ya kwa Cameroon ku yo ina ni wahabo na, ya na ni tusize ku fumana musebezi mwa simu ya likota za mitata. Ne ni hola lipondo ze talu ni mashiliñi a mane ka kweli. Ne ni eza fela misebezi ya mabote, kono ibile fela ne ni na ni sico, ne ni sa bilaeli.

Mubotana U Fa Bufumu

Silvanus Okemiri, ye ne ni beleka ni yena, ne li yo muñwi wa Lipaki za Jehova. N’a ni talusezanga za mwa Bibele nako kaufela ha ne lu nze lu ngwenjula bucwañi ni ku beya mbolela kwa mitata. Nihaike ne ni mu teelezanga, ha ku na se ne ni ezize ka nako yeo. Kono wahabona y’o ha n’a tilo ziba kuli ni ambolanga ni Lipaki, a lika ka t’ata ku ni tuhelisa. Ne ba ni lemusize kuli: “Benji, u si ke wa potelanga bo Okemiri. Bona ba lumela ku Jehova mi ki babotana. Ya eza silikani ni bona u ka swana ni bona.”

Kwa makalelo a 1954, ka ku palelwa misebelezo ye t’ata ya kampani, na kuta kwahae. Mwa miteñi yeo, Keleke ya Anglican ne i tiile ku za muzamao. Ne ni toile buhule ku zwa kwa bwanana. Kono ku si ka fita nako, na filikanywa hahulu ki buipumisi bwa be ne ni lapela ni bona. Niha ne ba bulela kuli ne ba latelela hahulu likuka za mwa Bibele, mupilelo wa bona n’o sa bonisi cwalo. (Mateu 15:8) Ne ni kanananga hahulu ni bondate, mi na palelwana hahulu ni bona. Zazi le liñwi busihu na zwa fa lapa.

Na yo ina kwa Omoba, toloponyana ya linjanji. Teñi k’o na yo katana hape Lipaki za Jehova. Priscilla Isiocha, ye ne ni ziba wa mwa munzi wa hesu, a ni fa bukanyana ye li “This Good News of the Kingdom” ni ye li After Armageddon—God’s New World. * Na li bala ka tabo, ka ku kolwa kuli ni fumani niti. Mwa keleke ya hesu ne lu sa itutangi Bibele; ne lu itutanga fela za lizo za batu. Kono mwa libuka za Lipaki ne ku bulezwi hahulu za mwa Bibele.

Kweli i si ka fela kale, na buza Muzwale ni Kaizeli Isiocha lizazi le ne ba ka ya kwa keleke ya bona. Ha ne ni ile lwa pili kwa mikopano ya Lipaki za Jehova, ne ni si ka utwisisa se siñwi. Tuto ya Tora ya ku Libelela ne i bulela za twaniso ya ‘Gogo wa Magogo’ ya bulezwi mwa buka ya bupolofita ya Ezekiele. (Ezekiele 38:1, 2) Manzwi a mañata ne li a’ sienyi ku na, kono ne ni tabezi kamuhelo ye nde ya kwateñi mi na nahana ku kutela teñi hape viki ye tatama la Sunda. Ha ne ni ile teñi lwa bubeli, na yo utwa za ku kutaza. Kacwalo na buza bo Priscilla lizazi le ne ba ka ya kwa ku kutaza. La Sunda le li tatama na ya ni bona inze ni lwezi Bibele ye nyinyani. Ne ni si na mukotana ni lihatiso za Bibele. Kono se ni ba muhasanyi wa Mubuso mi se ni biha sebelezo ya mwa simu kwa mafelelezo a kweli!

Ha ku na ya n’a itutile Bibele ni na, kono ha ne ni potelanga bo Isiocha, ne ni itutanga manzwi a mwa Bibele a tiisa tumelo ni ku susueza, mi ne ni nganga kwateñi lihatiso za Bibele. La December 11, 1954, kwa mukopano wa sikiliti mwa Aba, na bonisa buineelo bwa ka ku Jehova ka kolobezo ya mwa mezi. Muhaesu ye ne ni pila ni yena, ya n’a ni luta musebezi a tuhela ku ni fanga lico ni ku ni luta musebezi, mi n’a si ka ni lifa nihaiba pene ku ze ne ni mu ezelize kaufela. Kono ne ni si ka mu nyemela; ne ni itumezi fela kuli ni na ni silikani ni Mulimu. Nto yeo ne i ni tiisize ni ku ni wisa pilu.  Lipaki ba mwa sibaka seo ne ba ni tusize. Bo Isiocha ni ba ku bona ne ba ni fanga lico, mi ba bañwi ne ba ni kolotisize mali kuli ni kale kapisinisi. Fahal’a 1955, na itekela njinga ya kale, mi mwa March 1956, na kala bupaina bwa kamita. Ku si ka fita nako, na lifa likoloti za ka. Mali e ne ni fumana mwa kapisinisi kao ne li a manyinyani, kono ne ni kona ku ipilela ni nosi cwale. Za n’a ni fa Jehova ne li ni likani.

“Ku Uzwa” Banyani ba Ka

Ni man’o ipumanela sibaka sa ka, muhupulo wa ka wa pili ne li wa ku tusa banyani ba ka kwa moya. Bondate ne ba sa lati kuli ni be Paki kabakala saluluti ni ku ni hupulela bumaswe. Kacwalo ne ni ka tusa cwañi banyani ba ka kuli ba itute niti ya Bibele? Na ifana ku tusa munyan’a ka Ernest, kacwalo bondate ba ni lumeleza ku ina ni yena. Ernest kapili-pili a amuhela niti mi a kolobezwa ka 1956. Nto yeo ne i tahisize kuli twaniso ya bondate i tiye. Kono kaizel’a ka ya n’a nyezwi kale ni yena a taha mwa niti hamoho ni munn’a hae. Ha ne ni ezize litukiso za kuli kaizel’a ka wa bubeli, Felicia, a to pumulela ku na, bondate ka ku zina-zina ba lumela. Ku si ka fita nako, Felicia ni yena a kolobezwa ni ku ba yo muñwi wa Lipaki za Jehova.

Ka 1959, na ya kwahae ku yo nga Bernice, kaizel’a ka wa bulalu, kuli a yo ina ni Ernest. Ki fona cwale fo ne ba ni fwañatezi bondate f’o, ku ni tameleza kuli ne ni uzwa bana ba bona. Ne ba si ka utwisisa kuli ki katulo ye ne ba ikezelize bona beñi ya ku sebeleza Jehova. Bondate ba konka kuli ha ba na ku lumeleza Bernice ku ya ni na. Kono lizoho la Jehova ne li si ka ba le li kuswani, kakuli silimo se si tatama, Bernice a yo pumulela ku Ernest. Mi sina bahulwani ba hae, ni yena a amuhela niti ni ku kolobezwa.

‘Ku Ituta ku Pila’

Mwa September 1957, na ba paina ya ipitezi, inze ni kutaza lihora ze 150 ka kweli. Ne ni sebeleza mwa sibaka se situna sa Akpu-na-abuo, mwa Etche hamoho ni Sunday Irogbelachi. Fa mukopano wa mupotoloho wa pili teñi k’o, b’a 13 mwa sikwata sa luna ne ba kolobelizwe. Lu tabile hahulu cwale ku bona liputeho ze 20 mwa sibaka seo!

Ka 1958, na zibana ni Christiana Azuike, paina wa kamita ya n’a kopana mwa puteho ya Aba East. Ne ni tabezi tukufalelo ya hae, mi mwa December silimo seo, lwa nyalana. Kwa makalelo a 1959, na ketiwa ku ba muokameli wa maeto, kuli ni potele ni ku tiisa liputeho za mizwale ba luna ba kwa moya. Ku zwa nako yeo ku to fita 1972, na ni musal’a ka ne lu potezi ibat’o ba liputeho kaufela za batu ba Jehova kwa upa ni wiko wa Nigeria.

Ku zwa puteho ye ñwi ku ya ku ye ñwi ne li musipili o mutelele, mi ne lu itusisa hahulu linjinga. Ha ne lu potela liputeho za mwa litolopo ze tuna, mizwale ba luna ne ba hayanga mota kuli i lu ise kwa puteho ye tatama. Fokuñwi mwa mandu mo ne lu lobala ne ku lililwe ka sileze mi ne ku si na siliñi. Ne lu lobalanga fa mimbeta ya likota. Mimbeta ye miñwi ne i beilwe bucwañi ni ku apeswa miseme; ye miñwi ne i si na nihaiba museme. Ne lu sa bilaeli za mufuta wa lico kamba fo ne li kuma. Bakeñisa kuli ne se ni itutile ku kolwa ka lika ze likani, ne lu ikola sico sifi kamba sifi se ne lu fiwa, mi be ne lu potela ne ba itebuha nto yeo. Litolopo ze ñwi ne li si na malaiti miteñi yeo, kacwalo ne lu shimbanga lambi ya luna ya palafini. Kono ku si na taba ni miinelo ye t’ata, ne lu ikozi ku potela liputeho.

Mwa miteñi yeo, ne lu fitile fa ku itemuhela butokwa bwa kelezo ya muapositola Paulusi ye li: “Ha lu na ni lico ni liapalo, lu kolwe ki zona.” (1 Timotea 6:8) Kabakala maziyezi, Paulusi n’a itutile nto ye n’e mu konisize ku kolwa ka lika ze likani. Ne li nto mañi? N’a ize: “Ni ziba ku pila ka ku kokobezwa, mi ni ziba ku pila ka ku atelwa ki lika. Kai ni kai, ni mwa linto kaufela, ni itutile ku pila nihaiba ka ku kula lico kamba ku lapa, ku atelwa kamba ku taelelwa.” Ne lu itutile ku pila cwalo ni luna.  Paulusi hape n’a ize: “Ni kona linto kamukana ka [Mulimu, NW] ya ni fa mata.” (Mafilipi 4:12, 13) Nto yeo ne i bile ya niti ku luna! Ne lu ikozi ku pila ka lika ze likani fela, ku eza misebezi ye miñata ye yahisa ya Sikreste, ni ku sa ba ni lipilaelo.

Ku Sebeleza Liputeho Sina Lubasi

Kwa mafelelezo a 1959, mwan’a luna wa mweli Joel a pepiwa, mi ka 1962 lwa ba ni mushimani wa bubeli, Samuel. Na ni Christiana lwa zwelapili mwa musebezi wa ku potoloha, inze lu potela liputeho hamoho ni bana ba luna. Ka 1967, ndwa ya mukowa ya tumbuka mwa Nigeria. Likolo ne li kwalilwe kabakala litasezo za mwahalimu. Musal’a ka ne li muluti pili a si ka ni swalisa kale musebezi wa maeto, kacwalo ka nako ya ndwa, n’a lutanga bana ba luna fa lapa. Samuel ha to kwanisanga lilimo ze 6, na s’a kona ku bala ni ku ñola. Ha to kena sikolo hamulaho wa ndwa, a siya litaka za hae ka litopa ze peli.

Ka nako yeo, ne lu sa zibi butata bwa ku uta bana ha ne lu nze lu potoloha. Kono ne lu tusizwe hahulu ha ne lu ketilwe ku ba mapaina ba ba ipitezi ka 1972. Nto yeo ne i lu konisize ku ba mwa sibaka si li siñwi kuli lu kone ku tiisa lubasi lwa luna kwa moya. Ku zwa kwa makalelo, ne lu lutile bana ba luna butokwa bwa ku kolwa ka lika ze likani. Ka 1973, Samuel a kolobezwa, mi Joel a kalisa bupaina bwa kamita sona silimo seo. Sibeli sa bana ba luna ba nyezi basali ba bande ba Sikreste, mi ba utela mabasi a bona mwa niti.

Masitapilu A’ Tahiswa ki Lindwa za Mukowa

Ndwa ya mukowa ha ne i tumbukile, ne ni potela puteho ye ñwi mwa Onitsha ni li muokameli wa mupotoloho ni lubasi lwa ka. Ndwa yeo ne i lu bonisize hape kuli ki kwa mbango ku ikubukanyeza sifumu kamba ku si sepa. Ne ni iponezi batu ha ba mata ku saba lifu—ku siya libyana za bona ze tula mwa mikwakwa.

Ndwa ha i nze i ipa m’ata, banna kaufela ba ba sa ikutwa ne ba kenyizwe busole. Mizwale ba bañata be ne ba hanile ne ba nyandisizwe. Ne lu sa koni ku zamaya ka tukuluho. Ku taela kwa lico ne ku tahisize butata mwa naha. Teko ya hafu kilo ya mwanja ne i zwile fa 6 pensi ku ya fa 100 shiliñi mi teko ya komoki ya lizwai ne i zwile fa 60 shiliñi ku ya fa 15 paunsi. Mabisi, mbata, ni swikili ne li sa bonahali. Kuli lu pile, ne lu sitanga popo ye si ka buzwa ni ku i kopanya ni bupinyana bwa mwanja. Hape ne lu canga limbimba, makapi a mwanja, delele, muloho wa mwa naheñi, ili matali kaufela a n’a kona ku ciwa. Nama ne i tula, kacwalo ne ni zumelanga banana lihopani. Kono ku si na taba ni mo ne i bezi t’ata miinelo, Jehova n’a lu babalezi kamita.

Nihakulicwalo, tala ye sabisa hahulu ne li tala ya kwa moya ye n’e tahisizwe ki ndwa. Buñata bwa mizwale ne ba matile mwa libaka za ndwa ku kena mishitu ni minzi ye miñwi, mi ha ne ba eza cwalo, ne ba latile lihatiso za Bibele ze ñata kamba mane kaufel’a zona. Ku zwa f’o, mikwalelo ya masole ba muuso ne i tibela lihatiso za Bibele ze nca ku kena mwa naha ya Biafra. Nihaike kuli buñata bwa liputeho ne li likile ku ezanga mikopano, mizwale ne ba sa fepehi hande kwa moya kakuli  ketelelo ye zwa kwa ofisi ya mutai ne i sa fiti ku bona.

Ku Lwanisa Lukupwe lwa kwa Moya

Baokameli ba maeto ne ba likile ka t’ata ku zwelapili ku potela puteho ni puteho. Bakeñisa kuli buñata bwa mizwale ne ba sabile mwa litolopo, ne ni ba bata-batile kai ni kai ko ne ba kona ku fumaneha. Nako ye ñwi, ne ni siile musal’a ka ni bana ba ka mwa sibaka se si iketile ni ku kena minzi ni mishitu ka liviki ze 6, inze ni bata-bata mizwale.

Ha ne ni nze ni potela puteho ye ñwi mwa Ogbunka, na utwa kuli ne ku na ni Lipaki ba bañata mwa Isuochi, mwa sikiliti sa Okigwe. Kacwalo na luma liñusa la kuli mizwale ba mwa sibaka seo ba kopane mwa simu ya simbangala ye n’e li mwa munzi wa Umuaku. Na ni muzwale yo muñwi cwana wa musupali lwa zamaya likilomita ze 15 ka linjinga ku ya kwa simu yeo, mi lwa yo fumana teñi Lipaki b’a 200, mwahal’a bona ne ku na ni basali ni banana. Ka tuso ya kaizeli wa paina, ne ni konile ku fumana sikwata se siñwi hape sa Lipaki ba ba bat’o eza 100, be ne ba sabezi mwa mushitu wa Lomara.

Lawrence Ugwuegbu ne li yo muñwi wa mizwale ba ba bundume ya n’a pila mwa tolopo ya Owerri, mo ne ku kolota ndwa. N’a ni zibisize kuli ne ku na ni Lipaki ba bañata mwa sibaka sa Ohaji. Ne ba sa koni ku zamaya ka tukuluho bakeñisa masole be ne ba li mwa sibaka seo. Sibeli sa luna lwa coba linjinga ku ya kwateñi busihu mi lwa yo kopana ni Lipaki ba ba bat’o eza 120 mwa lapa la muzwale. Hape lwa itusisa kolo yeo ku potela Lipaki ba bañwi mwa libaka mo ne ba sabezi.

Muzwale Isaac Nwagwu a itoboha bupilo bwa hae kuli a ni tuse ku fumana mizwale ba bañwi be ne ba balehile. N’a ni silisize nuka ya Otamiri mwa mukolo kuli ni yo kopana ni Lipaki ba ba fitelela 150 be ne ba kopani mwa Egbu-Etche. Muzwale yo muñwi wa kwa sibaka seo n’a huwile kuli: “Le ki lizazi le lituna mwa bupilo bwa ka! Ne ni sa nahani kuli ni ka kopana hape ni muokameli wa mupotoloho. Haiba ni shwa cwale mwa ndwa ye, ku lukile kihona.”

Ne ba batanga ku ni kenya busole, kono ne ni iponezi hañata-ñata silelezo ya Jehova. Zazi le liñwi manzibwana, ha ne ni kuta ko ne ni lulezi hamulaho wa ku kopana ni mizwale ba ba bat’o eza 250, sikwata sa masole sa ni yemisa fa nzila. Ba ni buza kuli: “Kiñi ha u si ka kena busole?” Na ba taluseza kuli ni mulumiwa ya kutaza Mubuso wa Mulimu. Na lemuha kuli ne ba bata ku ni tama. Hamulaho wa ku lapela tapelo ye kuswani mwa pilu, na li ku yo muhulu wa bona: “Ni kupa ku ni lukulula.” Ka ku komokisa, a ni alaba a li, “U talusa kuli lu ku lukulule?” N’a alaba kuli, “Eni sha, mu ni lukulule.” A li, “Wa kona ku ya.” Ha ku na lisole yo muñwi ya n’a bulezi se siñwi.—Samu 65:1, 2.

Ku Kolwa Ka Ze Likani Ku Tahisa Mipuzo Ye Miñwi

Ndwa ha ne i felile ka 1970, ne ni zwezipili ku ba muokameli wa mupotoloho. Ne ni bile ni tohonolo ya ku onga-onga hape liputeho. Ku zwa f’o, na ni Christiana lwa ba  mapaina ba ba ipitezi ku fitela 1976 ha ne ni ketilwe hape ku ba muokameli wa mupotoloho. Bukaufi ni fahal’a silimo seo, na ketiwa ku ba muokameli wa sikiliti. Hamulaho wa lilimo ze supile, na ni musal’a ka ne lu memilwe ku yo sebeleza fa ofisi ya mutai ya Lipaki za Jehova ya Nigeria, fo se lu inzi cwale. Fa mutai fa, lu banga ni tabo ye tuna kamita ha lu bonananga hape ni mizwale ni likaizeli be ne lu kopani ni bona ka nako ya ndwa ni ka linako ze ñwi cwalo ili ba ba sa sebeleza Jehova ka busepahali.

Ka lilimo-limo ze fitile, Christiana u bile mulikani ya sepahala ya ni tusize hahulu. Sepo ni tukufalelo ya hae, ku si na taba ni mapongo a’ bile ni ona ku zwa ka 1978, li ni tusize ku zwelapili ku swala musebezi. Lu iponezi buniti bwa manzwi a muñoli wa Lisamu a’ li: ‘Muñ’a Bupilo u ka mu tiisa h’a lobezi mwa bulobalo bwa butuku.’—Samu 41:3.

Ha ni nahana lilimo kaufela za sebelezo ya luna, ni itumela hahulu ku Jehova kwa limbuyoti za hae ze tuna. Ka ku kolwa ka ze likani z’a fa, na kona ku bulela ka buniti kuli ni fumani tabo ye tuna. Tabo ya ku bona banyani ba ka, bana ba ka, ni mabasi a bona kaufela ba nze ba sebeleza Jehova hamoho ni na ni musal’a ka, ha i koni ku bapanyiwa ni nto ifi kamba ifi. Jehova u ni file bupilo bo bunde bwa tabo. Ha ku na takazo ya ka ye si ka talelezwa.

[Litaluso za kwatasi]

[Mbokisi fa likepe 27]

Tukiso ya ka Bunako I Tusa Mizwale ku Tiya

Fahal’a ma-1960, sitoyo sa mishobo ya kwa mutulo ni upa wa Nigeria ne si tahisize mifilifili, bukwenuheli, ku sa latelela milao, ni lindwa za mukowa. Miinelo yeo ne i nyandisisize Lipaki za Jehova, be ne ba bata hahulu ku ikambusa kwa mifilifili yeo. B’a 20 ku bona ne ba bulailwe. Buñata ne ba latehezwi ki lika za bona kaufela.

La May 30, 1967, lilalo za kwa upa wa Nigeria za zwa mwa puso ya naha, ni ku toma naha ye bizwa Republic of Biafra. Masole ba muuso ba beiwa fa miseto mi ba kwa Upa ba kwalelwa. Kwa latelela ndwa ya mukowa ya meto-mafubelu.

Buikambuso bwa Lipaki za Jehova mwa lindwa zeo mwa Biafra ne bu ba tahiselize twaniso. Mwa mitende ne ku ñozwi manzwi a maswe, a ku susueza nyangela ku toya Lipaki. Kono Jehova n’a boni teñi kuli batanga ba hae b’a amuhela sico sa kwa moya. Ka nzila ifi?

Kwa makalelo a 1968, mubeleki yo muñwi wa muuso n’a filwe situlo kwa Yurope mi yo muñwi n’a cincelizwe kwa libala la lifulai la Biafra. Sibeli sa bona ne li Lipaki. Biafra kwa n’a inzi a li muñwi ku bona ne i utwana fela ni Yurope kwa n’a inzi yo muñwi hape. Lipaki ba babeli bao ba itatela ku eza musebezi o lubeta wa ku tisa sico sa kwa moya mwa Biafra. Hape ne ba tusize ku fitiseza lituso mizwale ba luna be ne ba ziyelehile. Mizwale bao ba babeli ne ba konile ku eza cwalo mwahal’a nako kaufela ya ndwa, ye n’e felile ka 1970. Yo muñwi wa ku bona n’a ize hasamulaho, “Tukiso ye, ha i koni ku ba ye n’e inahanezwi fela ki batu.”

[Siswaniso se si fa likepe 23]

Ka 1956

[Siswaniso se si fa likepe 25]

Ka 1965, ni bana ba luna, bo Joel ni Samuel

[Siswaniso se si fa likepe 26]

Ki tohonolo hakalo ku sebeleza Jehova sina lubasi!

[Siswaniso se si fa likepe 27]

Kacenu le, na ni Christiana lu sebeleza fa mutai wa Nigeria