Ze Ezahezi mwa Bupilo

Ku Zwa mwa Litolongo Ze Lififi ku Ya kwa Malundu a Swiss Alps

KA MO LI KANDEKEZWI KI BO LOTHAR WALTHER

Hamulaho wa ku pika lilimo ze talu ze n’e bonahezi ku ba ze telele mwa litolongo ze lififi za ba Komyunizimu mwa East Germany, ne ni nyolezwi hahulu kuli ni lukuluhe ni ku yo ikola siango se sinde ni lubasi lwa ka.

KONO ne ni si ka libelela ku bona Johannes, mwan’a ka wa lilimo ze 6, mwa n’a bonahalezi ku kakamala h’a ni bona. Mwa lilimo ze talu ze n’e fitile, n’a si ka bona bondatahe. N’a sa ni zibi ni hanyinyani.

Kono na ne ni sa swani ni mwan’a ka, kakuli na, ne ni ikozi siango se si lilato ni bashemi ba ka. Mwa ndu ya luna kwa Chemnitz, mwa Germany, ko ne ni pepezwi ka 1928, ne ku na ni moya o munde. Bondate ne ba bulelanga patalaza kuli ne ba sa tabeli bulapeli. Ne ba hupulanga kuli mwa Ndwa ya Lifasi ya Pili, la December 25 masole be ne ba ipala ku ba Bakreste be ne ba lwanisana ne ba lakalezana kuli “Mu Ce Hande Ngilisimusi” kono habusa ne ba zwezipili ku bulayana. Bona ne ba nga kuli bulapeli ne li buipi bo bu maswe ku feleleza.

Kutokwa Sepo ku Yoliwa Ki Tumelo

Ka litohonolo, na ne ni si ka ba mwa muinelo o tahisa mubonelo o cwalo. Ndwa ya Lifasi ya Bubeli ha i fela ne ni na ni lilimo ze 17, mi ne ku siyezi fela hanyinyani kambe ne ni isizwe kwa ndwa. Niteñi ne ni katazwa ki lipuzo ze zinga ze cwale ka za kuli, ‘Ki kabakalañi batu ha ba bulayana cwana? Ki mañi ye ni kona ku sepa? Ni kona ku fumana kai silelezo sakata?’ Naha ya East Germany, mo ne lu pila, ne i til’o hapiwa ki Soviet Union. Lipimo za Komyunizimu za katulo ye lukile, za ku likanelela, za ku swalisana, ni za bulikani bwa kozo ne li tabelwa  ki be ne ba katalisizwe ki matata a ndwa. Sepo ne i tuha i fela kwa batu ba bañata—kono ka nako ye, ne i ka fezwa ki lipolitiki isiñi bulapeli.

Ne li fo ne ni batela hahulu likalabo ze utwahala boma ba bahulu be ne ba li Lipaki za Jehova ha ba ni ambota ka za tumelo ya bona. Ne ba ni file hatiso ye tomile fa Bibele ye n’e ni susuelize—lwa pili mwa bupilo bwa ka—ku bala Mateu kauhanyo 24 mutumbi wa yona. Ne ni tabisizwe ki litaluso ze utwahala ni ze kolwisa ze mwa buka yeo, ze paka nako ya luna kuli ki nako ya “ku fela kwa lifasi” ni ku bonisa se si tisa luli matata a batu.—Mateu 24:3; Sinulo 12:9.

Kapili-pili na amuhela lihatiso ze ñwi za Lipaki za Jehova, mi ha ne ni nze ni tukufalezwi ku li bala, na lemuha kuli ne ni fumani niti ye ne ni bata hahulu-hulu. Ne ni nyakalalile ku ziba kuli Jesu Kreste n’a filwe bulena mwa lihalimu ka 1914, ni kuli n’a ka tuha a yundisa likopano za silifasi kuli a fe limbuyoti kwa batu ba ba utwa. Nto ye ñwi ya butokwa ye ne ni fumani ne li kutwisiso ye nde ya za tiululo. Ne i ni tusize ku atumela Jehova Mulimu ka tapelo ye zwelela kwa pilu, ku ikupela swalelo. Ne ni susumelizwe hahulu ki memo ye kwa Jakobo 4:8, ye li: “Mu sutelele ku Mulimu mi u ka sutelela ku mina.”

Niha ne ni na ni mafulofulo hahulu a za niti ye ne ni sa zo fumana, bashemi ba ka ni kaizel’a ka kwa makalelo ne ba zina-zinile ku lumela ze ne ni ba bulelezi. Kono seo ne si si ka kuyula takazo ya ka ya ku fumaneha kwa mikopano ya Sikreste ye ne eziwanga ki sikwatanyana sa Lipaki bukaufi ni Chemnitz. Ne ni komokile bashemi ba ka ni kaizel’a ka ha ne ba ile ni na kwa mukopano wa ka wa pili! F’o ne li mwa maliha a ku zwa 1945 ku kena mwa 1946. Hasamulaho ha ne ku tomilwe sikwata sa tuto ya Bibele mwa Harthau, mo ne lu pila, lubasi lwa hesu ne lu kalile ku yanga kamita kwa mikopano.

“Ni Sa Li Mwanana”

Ku ituta niti ya butokwa ye mwa Bibele ni ku swalisana kamita ni batu ba Jehova ne ku ni tahiselize ku neela bupilo bwa ka ku Jehova, mi na kolobezwa la May 25, 1946. Ne ni tabile hahulu lubasi lwa hesu ni lona ha ne lu zwezipili kwa moya, mi hasamulaho mwa bulalu bwa bona ba ba Lipaki ze sepahala. Kaizel’a ka u sa tiile mwa puteho ye ñwi ye mwa Chemnitz. Boma ni bondate ne ba sebelize ka busepahali ku fitela kaufela bona ba shwa, boma ka 1965, bondate ka 1986.

Ha se ku fitile likweli ze 6 ku zwa fo ni kolobelezwa, na kalisa bupaina bo bu ipitezi. Ao ne li ona makalelo a sebelezo ye ni ezize mwa bupilo bwa ka kaufela ibe ‘mwa nako ye nde kamba ku ye maswe.’ (2 Timotea 4:2) Kapili-pili kwa fumaneha libaka za ku yo sebeleza teñi. Mwa sibaka sa kwahule kwa upa wa Germany ne ku tokwahala bakutazi ba ka nako kaufela. Na ni muzwale yo muñwi lwa kupa ku ya kwateñi, kono ne ni ikutwa kuli ne ni si na yeloseli mi ne ni sa li mwanana kuli ne ni sa koni ku peta buikalabelo bo bu kuma f’o. Bakeñisa kuli ne ni li fela wa lilimo ze 18, ne ni ikutwile sina Jeremia kuli: “Mawe [Muñ’a] Bupilo, bona, ha  ni zibi ku bulela, kakuli ni sa li mwanana!” (Jeremia 1:6) Ku si na taba ni kutokwa buikolwiso kwa ka, mizwale be ne ba okamela ba lu fa kolo yeo ka sishemo. Kacwalo, lwa lumiwa ku yo sebeleza kwa Belzig, tolopo ye nyinyani ye mwa Brandenburg.

Ku kutaza mwa sibaka seo ne ku li t’ata, kono ne ku ni file tuto ya butokwa. Nako ha inze i ya, basali ba lipisinisi b’a sikai ba ba tumile ba amuhela lushango lwa Mubuso mi ba ba Lipaki za Jehova. Kono ku ba kwa bona Lipaki za Jehova, ne ku lwanisana ni lizo ze tomile mibisi ni ku sa sepa lika ze sieñi kwa batu ba mwa sibaka se sinyinyani seo sa mwa matakanyani. Baeteleli ba bulapeli bwa Katolika ni bwa Protestanti ne ba lu lwanisa hahulu ni ku lu tamaleza litaba kabakala musebezi wa luna wa ku kutaza. Kono ka ku sepa ketelelo ni silelezo ya Jehova, ne lu konile ku tusa batu ba ba tabela ba sikai ku taha mwa niti.

Sitoyo Si Kala ku Bonahala

Silimo sa 1948 ne si tile ni limbuyoti ni matata a n’a si ka libelelwa. Sa pili, ne ni lumilwe ku yo eza bupaina kwa Rudolstadt, mwa Thuringia. Teñi k’o, na yo ziba mizwale ni likaizeli ba ba sepahala ba bañata, mi ne ni ikozi siango sa bona. Hape mwa July ya sona silimo seo na ba ni mbuyoti ye ñwi ye tuna. Na nyala Erika Ullmann, kalibe wa Mukreste ya sepahala, ya tiile kwa moya, ye ne ni zibile ku zwa fo ne ni kalezi ku kopananga mwa puteho ya Chemnitz. Bubeli bwa luna lwa kalisa bupaina mwa Harthau, ona haesu. Kono hamulaho wa nako, Erika a palelwa ku zwelapili mwa bukombwa bwa ka nako kaufela bakeñisa ku kula ni mabaka a mañwi.

Yeo ne li nako ye t’ata kwa batu ba Jehova. Liluko la Labor Department mwa Chemnitz la kansula tikiti ya ka ya lico ka mulelo wa ku ni hapeleza ku tuhela ku kutaza kuli ni fumane mubeleko wa kamita. Mizwale be ne ba na ni buikalabelo ne ba itusisize taba ya ka kwa ku lwanela tumelezo ya ka mulao kwa Muuso. Tumelezo yeo ne i si ka fiwa, mi la June 23, 1950, na atulelwa ku lifa mali kamba ku pika mazazi a 30 mwa tolongo. Ne lu ipilelize, kono kuta ye tuna ne i hanile buipilezo bwa luna, mi na kenyiwa mwa tolongo.

Ao ne li fela makalelo a twaniso ni matata a n’a sa taha. Kweli i si ka fela kale, mwa September 1950, muuso wa Komyunizimu ha se u kalile ku lu sinya libizo ka ku itusisa ba mitai ya makande, wa kwalela musebezi wa luna. Bakeñisa palo ya luna ye ne ekezeha ka bubebe ni buikambuso bwa luna, ne lu ngiwa ku ba kopano ye maswe ya matwela ba linaha za kwa Wiko ba ba eza “misebezi ye sa swalehi” mwa libizo la bulapeli. Ku lona lizazi luli le ba fa katulo yeo, musal’a ka kwa ndu a puluha mbututu wa luna wa mushimani, Johannes, na inze ni li mwa tolongo. Mupepisi niha n’a hanile ka t’ata, Mapokola ba kwa Mukunda ba muuso ba kena mwa ndu ya luna ku t’o bata litaba ze paka litamilikezo za bona. Mi ha ku na se ne ba fumani. Niteñi, hamulaho ne ba konile ku kenya litwela mwa puteho ya luna. Seo sa tahisa kuli mizwale kaufela be ne ba na ni buikalabelo, hamoho ni na, lu tamiwe mwa October 1953.

Mwa Litolongo Ze Lififi

Ha se lu tamilwe ni ku atulelwa lilimo ze shutana-shutana ze mwahal’a 3 ku isa 6, lwa yo kopana ni mizwale ba sikai mwa litolongo ze nyenyisa za kwa Osterstein Castle, mwa Zwickau. Ku si na taba ni bumaswe bwa miinelo ya mwa litolongo zeo, ne ku tabisa luli ku swalisana ni mizwale ba ba hulile kwa moya. Kutokwa tukuluho kwa luna ne ku si ka lu palelwisa  ku ba ni sico sa kwa moya. Niha ne lu nenaunwa ni ku kwalelwa ki mulonga, Tora ya ku Libelela ne i kenanga mwa tolongo ku yo fita luli mwa mizuzu ye ne lu tamezwi ku yona! Ka nzila ifi?

Mizwale ba bañwi ne ba ketilwe ku yo sebeleza kwa mikoti ya malasha, ko ne ba kopananga ni Lipaki ba bañwi be ne ba si ka tamiwa be ne ba ba fanga limagazini. Mizwale ne ba tisanga limagazini zeo mwa tolongo ka ku pata mi kabakala maseme a bona ne ba konanga ku to fitisa ku luna kaufela sico sa kwa moya se ne lu tokwa hahulu. Ne ni tabile ni ku tiiswa hahulu ku bona Jehova h’a lu babalela ka nzila yeo!

Kwa mafelelezo a silimo sa 1954, ne lu cincelizwe kwa tolongo ye ne zibahala ka bumaswe bwa yona mwa Torgau. Lipaki ba kwateñi ne ba tabile hahulu ku lu bona. Ku fitela ka nako yeo, ne ba zwezipili ku tiya kwa moya ka ku no kuta-kutela litaba ze ne ba hupula mwa limagazini za kale za Tora ya ku Libelela. Ne ba nyolezwi hahulu sico se sinca sa kwa moya! Ki luna cwale be ne ba na ni ku ba bulelela lisupo ze ne lu itutile kwa Zwickau. Kono ne lu ka eza cwañi cwalo hailif’o ne lu laezwi ka ku tiya kuli ha lu swaneli ku bulelisana ha lu nze lu zamaya-zamaya mwahal’a lizazi? Mizwale ne ba lu file liakalezo za butokwa za mwa ku ezeza, mi lizoho la Jehova le li m’ata ne li lu etelezi. Seo ne si lu lutile butokwa bwa ku tukufalelwa ku ituta Bibele ni ku nahanisisa ha lu sa na ni tukuluho ni sibaka sa ku eza cwalo.

Nako ya Likatulo Za Butokwa

Ka tuso ya Jehova, ne lu zwezipili ku tiya. Lwa komoka hahulu kuli ba sikai ku luna ne lu swalezwi kwa mafelelezo a silimo sa 1956. Ha lu zibi mo lu kona ku taluseza tabo ye ne lu ikutwile ha lu kwalulelwa minyako ya tolongo! Ka nako yeo, mwan’a ka na s’a na ni lilimo ze silezi, mi ne ni tabile hahulu ku yo pila hape ni musal’a ka ni ku tusana mwa ku hulisa mwan’a luna. Johannes na ni ngile sina muzwahule ka nakonyana, kono kapili-pili se lu kala ku utwana hahulu.

Lipaki za Jehova mwa East Germany ne ba li mwa nako ye t’ata luli. Sitoyo se ne si ekezeha sa ku toya bukombwa bwa luna bwa Sikreste ni buikambuso bwa luna ne li lu tahiselize kozi ye sa feli—bupilo bwa luna ne bu li mwa lubeta, ne bu tezi lipilaelo, mi ne bu nyikwisa. Kacwalo, na ni Erika lwa tatubisisa muinelo wa luna ka tapelo, mi se lu bona kuli lu lukela ku tuta kuli lu yo fukelwa ki moya ku fita ku ciwa ki lipilaelo. Ne lu bata tukuluho ya ku sebeleza Jehova ni ku peta likonkwani za kwa moya.

Mwa maliha a silimo sa 1957, ne ku bile ni kolo ya ku tutela kwa Stuttgart, mwa West Germany. Musebezi wa ku kutaza ne u si ka kwalelwa kwateñi, mi ne lu kona ku swalisana ni mizwale ba luna ka tukuluho. Tuso ye lilato ye ne ba lu file ne i ipitezi. Ne lu tandile lilimo ze supile mwa puteho ye ne li mwa Hedelfingen. Mwa lilimo zeo mwan’a luna a kala sikolo mi a eza zwelopili ye nde mwa niti. Mwa September 1962, ne ni bile ni tohonolo ya ku yo fumaneha kwa Sikolo sa Bukombwa bwa Mubuso kwa Wiesbaden. Kwa sikolo seo ne ni izo susuezwa ku tuta ni lubasi lwa ka ku yo sebeleza ko ne ku tokwahala baluti ba Bibele ba ba ziba Sijelemani. Sibaka seo ne si kopanyeleza libaka ze ñwi za Germany ni Switzerland.

Ku Tutela kwa Malundu A Swiss Alps

Kacwalo, mwa 1963 lwa tutela kwa Switzerland. Ne lu filwe ku yo swalisana ni puteho ye nyinyani ye mwa Brunnen, kwa lisa le li buheha la Lake Lucerne, mwahal’a malundu a Swiss Alps. Luna ne lu ikutwa inge kuli lu mwa paradaisi. Ne lu na ni ku ziba lilimi le liñwi la Sijelemani le ne li itusiswa kwateñi, ku twaela mupilelo wa kwateñi, ni ku twaela mubonelo wa lika wa batu ba kwateñi. Nihakulicwalo, ne lu ikozi ku sebeza ni ku kutaza mwahal’a batu ba ba lata kozo. Ne lu tandile lilimo ze 14 mwa Brunnen. Mwan’a luna n’a hulezi ona k’o.

Mwa 1977, ha ne ni bat’o ba ni lilimo ze 50, ne lu memilwe ku yo sebeleza fa Betele ya  Switzerland ye mwa Thun. Ne lu ngile memo yeo kuli ki tohonolo ye ne si ka libelelwa mi ne lu i amuhezi ka tabo ye tuna. Na ni musal’a ka ne lu sebelize fa Betele ka lilimo ze 9, ili sebelezo ye lu hupulanga kuli ki nto ye tuna ni ya butokwa ye ezahezi mwa bupilo bwa luna kaufela bwa Sikreste ni mwa zwelopili ya luna ya kwa moya. Hape ne lu ikozi ku kutaza hamoho ni bahasanyi ba mwa Thun ni libaka ze li bukaufi ni yona, kamita inze lu ikola ku buha ‘misebezi ya Jehova ye komokisa,’ ona malundutuna a’ kwahezwi ki litwa a Bernese Alps.—Samu 9:1.

Ku Tutela ko Kuñwi Hape

Mututo o n’o tatami ne li wa kwa makalelo a 1986. Ne lu lumilwe sina mapaina ba ba ipitezi mwa sibaka se situna se ne si li mwatas’a puteho ya Buchs kwa upa wa Switzerland. Ne lu na ni ku itwaeza mupilelo u sili hape. Kono, ka ku susuezwa ki takazo ya ku sebeleza Jehova kai ni kai ko ne lu ka itusiswa hande, ne lu konile buikalabelo b’o, mi n’a lu fuyauzi. Fokuñwi, ni bile mutusi wa baokameli ba maeto, ka ku potela ni ku tiisa liputeho. Se ku fitile lilimo ze 18, mi lu bile ni ze ñata ze tabisa ze lu boni ha lu nze lu kutaza mwa sibaka seo. Puteho ya mwa Buchs i hulile, mi lu ikola ku kopanela mwa Ndu ya Mubuso ye buheha, ye ne kakuzwi lilimo ze ketalizoho kwamulaho.

Jehova u lu babalezi hahulu. Buñata bwa nako ya bupilo bwa luna i felezi mwa bukombwa bwa ka nako kaufela, kono ha lu si ka tokwa nto ni ye kana. Lu na ni tabo ye tiswa ki ku bona mwan’a luna, musal’a hae, ni bana ba bona, ku beya mabasi a baikuly’a bona, ha ba nze ba zamaya ka busepahali mwa nzila ya Jehova.

Ha ni iheta, ni ikutwa kuli luli, lu sebelelize Jehova “mwa nako ye nde ni ku ye maswe.” Ku tundamena bukombwa bwa Sikreste ku ni zamaisize ku zwa mwa litolongo ze lififi za ba Komyunizimu ku ya kwa malundu a’ buheha a Swiss Alps. Na ni lubasi lwa ka ha lu si ka inyaza ni hanyinyani.

[Mbokisi fa likepe 28]

“Ba Ba Tamilwe Habeli” Ba Tiyela Nyandiso

Mwa muuso wa German Democratic Republic (GDR), o bizwa hape kuli East Germany, Lipaki za Jehova ne ba hatelelwa h’a situhu. Litaba ze ñozwi li bonisa kuli Lipaki ba ba fitelela 5,000 ne ba isizwe kwa minganda ya misempula ni kwa litokisi kabakala bukombwa bwa bona bwa Sikreste ni buikambuso bwa bona.—Isaya 2:4.

Ba bañwi ba Lipaki bao ba talusizwe kuli ne “ba tamilwe habeli.” Ba ba bat’o eza 325 ku bona ne ba lengilwe mwa litolongo ni minganda ya tukufazo ya ba Nazi. Mi mwa ma-1950, ne ba melilwe ni ku tamiwa ki ba Stasi, bona Mapokola ba kwa Mukunda ba muuso wa GDR. Mane litolongo ze ñwi ne li itusisizwe habeli—ne li kalile ku itusiswa ki ba Nazi kihona cwale li to itusiswa ki ba Stasi.

Mwa lilimo za pili ze lishumi za nyandiso ye tuna, ku zwa ka 1950 ku isa ka 1961, Lipaki ba ba eza 60 hamoho—banna ni basali—ne ba shwezi mwa tolongo kabakala ku nyandiswa, ku bulaiwa ki tala, ku kula, ni ku supala. Lipaki ba 12 ne ba atulezwi ku pika ku isa lifu haisi hamulaho ha ne ba til’o fukulezwa kuli ba pike fela lilimo ze 15.

Kacenu, mwa muyaho o n’o banga sona sibaka sa tamaiso sa ba Stasi mwa Berlin, ku na ni maswaniso ni litaba ze inelezi ze bonisa lilimo ze 40 za nyandiso ya ka mulao ya ku nyandisa Lipaki za Jehova mwa East Germany. Maswaniso ni litaba za batu zeo ze bonisizwe teñi li fa bupaki bo bu iponelwa bwa bundume ni ku tiya kwa kwa moya kwa Lipaki bao be ne ba sepahalile mwatas’a nyandiso.

[Mapa ye fa likepe 24, 25]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

EAST GERMANY

Rudolstadt

Belzig

Torgau

Chemnitz

Zwickau

[Siswaniso se si fa likepe 25]

Litolongo za Osterstein Castle, mwa Zwickau

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Fotosammlung des Stadtarchiv Zwickau, Deutschland

[Siswaniso se si fa likepe 26]

Ni Erika, musal’a ka